Czołg lekki LT vz.38/Panzerkampfwagen 38(t)

W czechosłowackich trójbarwnym kamuflażu czołg lekki LT vz.38

Czechy – Lesany: Muzeum Techniki Wojskowej

W okresie międzywojennym czechosłowacki przemysł ciężki był liczącym się mocno na rynku europejskim, ale także i światowym, będąc dostawcą szerokiej gamy produktów, pochodzących zakładów zbrojeniowych. Szczególnie dobrą markę posiadała czechosłowacka broń strzelecka, ale także wysoki poziom, jaki był reprezentowany przez pojazdy mechaniczne, w tym wozy pancerne czy działa artyleryjskie.

W drugiej połowie lat 30.-tych XX wieku podstawowym jednostek pancernych armii czechosłowackiej był średnio udany czołg lekki typu LT vz.35. Już w 1936 roku dowództwo armii czechosłowackiej podjęto prace nad przygotowaniem do produkcji ulepszonego typu czołgu mogącego ulepszo0nego typu czołgu, mogącego w przyszłości zastąpić model LT vz.35. Rezultatem prowadzonych prac był projekt czołgu TNHP – przyszły LT vz.38, który po przeprowadzonych testach został przyjęty na wyposażenie armii czechosłowackiej. Prace projektowe nad tym wozem prowadzono w zakładach ČKD w Pradze.

Panzerkampfwagen 38(t) Ausführung A

Czołg lekki TNHP stanowił rozwinięcie konstrukcji eksportowych czołgów typu TNH, LTP i LTH. Do chwili zajęcia Czech i Moraw, żaden czołg LT vz.38 nie trafił do jednostek, natomiast boj0wo czołgi LT vz.38 – oznaczony przez Niemców jako Panzerkampfwagen 38(t) zostały użyte przez nich w Polsce w 1939 roku, w kampanii w Europie Zachodniej w 1940 roku. Następnie walczyły na Bałkanach w 1941 roku oraz brały udział w początkowych działaniach na terytorium Związku Radzieckiego.

Czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) w okresie wojny były eksportowane na Węgry, Słowację, do Rumunii i Bułgarii. W Szwecji uruchomiono licencyjną produkcję seryjną pod oznaczeniem Stridsvagn (Strv m/41) opartego o konstrukcji czołgu Panzerkampfwagen 38(t). Przed rozpoczęciem wojny do Iranu wysłano czołgi TNH, do Peru trafiły wozy LTP, zaś Szwajcaria nabyła czołgi lekkie LTH (oznaczone jako Panzerwagen 39) i prawa licencyjne do produkcji.

Dwa prototypy (TNH po lewej i AH-IV po prawej) zostały zaprezentowane delegacji irańskiej we wrześniu 1935 roku

Historia konstrukcji

Największym, obok zakładów czeskich Škoda, czechosłowackim producentem czołgów były także zakłady ČKD – Českomorawska Kolben Danek. Produkcja sprzętu pancernego rozpoczęła się w w zakładach ČKD na początku lat 30.-tych XX wieku. Jako pierwsze były produkowane czołgi rozpoznawcze (czytaj tankietki) typu Tančik vz.33 (P-I). Kolejne w produkcji znalazły się czołgi lekkie LT vz.34 (P-II). Łącznie zostało zbudowanych 50 egzemplarzy czołgów lekkich LT vz.34.

Obok produkcji na potrzeby rodzimej armii, zakłady ČKD, prowadziły także eksport poważnych ilości sprzętu pancernego. W lipcu 1933 roku zakłady ČKD otrzymały zgodę na eksport wozów do Rumunii – był to czołg lekki AH-IV. W latach 1935-1936 Iran zamówił 50 egzemplarzy czołgów AH-IV. W 1936 roku 35 czołgów AH-IV trafiło na wyposażenie armii Rumunii, zaś 48 wozów trafiło do Szwecji. W Rumunii wozy te nosiły oznaczenie R-1, a w Szwecji natomiast Strv m/37. Warto tutaj jeszcze dodać, że czołgi lekkie AH-IV po wojnie były eksportowane do Etiopii.

Innym, poważnym przebojem eksportowym praskich zakładów ČKD była seria czołgów lekkich wywodzących się z czołgi P-II, THN. Czołgi tego typu miały w stosunku do wozów LT vz.34/vz.35 posiadały całkowicie przebudowany układ jezdny. Podwozie składało się z czterech dużych kół nośnych (jezdnych). Zbudowano serię czołgów dla Iranu, Peru i Szwajcarii, gdzie te same czołgi były także budowane na podstawie zakupionej licencji. Pojazdy budowane dla Szwecji i Litwy przejęła w 1940 roku armia Słowacji i Niemcy. Ulepszony czołg oznaczony jako TNHP został przyjęty na uzbrojenie armii czesko-słowackiej jako LT vz.38 (lehky tank vzor 38 – czołg lekki wzór 38).

Czołg lekki Panzerkampfwagen 38(t) Aust. A

Dalszy rozwój TNH ostatecznie doprowadzi do wprowadzenia udanego LT vz. 38

Czołgi lekkie w tej wersji to po prostu model LT vz.38 zamówiony w 1939 roku dla sił armii czechosłowackiej. Po wprowadzeniu, w wyniku postanowień układu monachijskiego, ograniczeń produkcji zbrojeniowej w Czechosłowacji, wstrzymano przygotowania do uruchomienia seryjnej produkcji czołgów lekkich typu TNHP – LT vz.38. Do czasu stworzenia protektoratu Czech i Moraw przez Niemców, co nastąpiło 15 marca 1939 roku, powstały tylko trzy wozy tzw. serii zerowej. Jeden z tych czołgów był testowany od 16 marca 1939 roku w Wielkiej Brytanii. Pierwsze dziesięć maszyn seryjnych czołgów lekkich opuściło zakłady BMM (Niemcy szybko przemianowali zakłady ČKD na BMM – Böhmisch Märhische Maschinenfabrik AG) 22 maja 1939 roku. Seria 150 egzemplarzy czołgów (numery fabryczne 0001 – 0150) otrzymały w niemieckiej armii oznaczenie Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. A. Symbol (t), podobnie jak to miało miejsce z czołgami Panzerkampfwagen 35(t), oznaczał, że czołg posiada rodowód czeski, niemieckie – tschechisch. Do wybuchu wojny ukończono 98 egzemplarzy czołgów w wersji Ausf. A.

Czołg Panzerkampfwagen 38(t) był czołgiem lekkim, załoga była trzy-osobowa na Słowacji czy cztero-osobowa w Niemczech, na Węgrzech czy Rumunii. Jego opancerzenie składało się z płyt pancernych o grubości od 10 mm do 25 mm. Czołg ten posiadał układ jezdny w postaci czterech dużych (średnica kół 775 mm) kół jezdnych, wyposażonych w bandaże gumowe, zawieszonych na resorach półeliptycznych. Każda para kół jezdnych posiadała oddzielne zawieszenie i amortyzację resorami piórowymi. Z przodu kadłuba znajdowała się para kół napędowych, każda z 19 zębami, para kół napinających z mechanizmem napinającym były ulokowane z tyły kadłuba. Dwa małe kółka podtrzymujące prowadziły gąsienicę w jej górnym biegu.

LT vz.38 zademonstrowany Niemcom w maju 1939 roku. Nadal ma czechosłowacki trójkolorowy kamuflaż

Napęd czołgu stanowił 6-cylindrowy, rzędowy silnik gaźnikowy typu Praga EPA o mocy 92 kW (125 (KM) przy 2200 obr./min. Czołg lekki Panzekampfwagen 38(t) Ausf. A osiągał prędkość maksymalną na bitej drodze do 48 km/h (chociaż niemieckie dane ograniczają jego prędkość maksymalną do 42 km/h) lub do 20-25 km/h podczas jazdy w terenie.

Uzbrojenie czołgu lekkiego stanowiły: armata czołgowa z zamkiem półautomatycznym typu Škoda A-7 kalibru 37,2 mm oraz niezależni osiowo z nim karabin maszynowy ZB-53 (vz.37), które zostały umieszczone w obrotowej wieży, oraz karabin maszynowy ZB-53 (vz.37), który został zabudowany z przodu kadłuba wozu.

LT vz.38 w barwach słowackich, rok 1940. Żaden z modeli nie został dostarczony na czas, aby wejść do służby w armii czeskiej

Wieża nie posiadała napędu elektrycznego, tylko ręczne manipulatory). Także zmiana położenia broni w wieży następowała ręcznie. Dowódca wozu miał do swojej dyspozycji wieżyczkę obserwacyjną wyposażoną w cztery szczeliny obserwacyjne, osłonięte szkłem pancernym i peryskop obserwacyjny. Szczeliny obserwacyjne dodatkowo znajdowały się z przodu kadłuba (także po jego bokach).

Wejście do czołgu przez właz w wieżyczce dowódcy lub przez właz umieszczony nad stanowiskiem strzelca-radiotelegrafisty i kierowcy po lewej stronie kadłuba. Niektóre źródła mogą tutaj sugerować, że w sytuacji awaryjnej, możliwe było opuszczenie czołgu przez właz znajdujący się w przegrodzie ogniowej, prowadzącego do przedziału silnikowego i dalej po podniesieniu górnych osłon tego przedziału na zewnątrz czołgu.

Widok wnętrza Panzer 38(t). Kierowca siedział po prawej stronie, a operator radia/karabinu maszynowego po lewej stronie. Tutaj również zauważalne jest stosunkowo ciasne wnętrze Panzer 38(t)

Radiostacja w wozie była zabudowana po lewej stronie z przodu kadłuba czołgu. Czołg lekki Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. A (identycznie jak czołg w armii czechosłowackiej LT vz.38) posiadał antenę prętową, pozwalającą na pracę radiostacji w zasięgu 5000 – 9000 metrów i „bojową” antenę półramową zabudowaną nad lewym błotnikiem o zasięgu do 1000 metrów. Czołg nie posiadał żadnej zabudowanej łączności wewnętrznej, a dowódca wozu komunikował się z kierowcą wozu za pomocą kolorowych światełek sygnalizacyjnych, znajdujących się przed kierowcą oraz dowódcą.

Niemcy w toku trwania produkcji tego modelu wprowadzili dodatkowe opancerzenie jarzma karabinu maszynowego w postaci zamontowania okrągłego pierścienia montowanego dookoła jarzma. Czołgi te posiadały instalowane niemieckie radiostacje podkładowe typu FuG-5 i FuG-2.

Widok z przodu Panzer 38 (t) Ausf.A. Drzwi włazu radiooperatora są otwarte. Ten konkretny pojazd został zabrany do oceny w niemieckim ośrodku testowym w Kummersdorfie, prawdopodobnie na początku 1939 roku

Czołg lekki Panzerkampfwagen 38(t) Aust. B

Czołg lekki Panzerkampfwagen 38(t) Aust. B budowane były od stycznia do maja 1940 roku. Ogółem zakłady BMM zbudowały łącznie 110 pojazdów tej wersji, oznaczonych numerami Werk Nummer 0151 – 0260. Czołgi lekkie w wersji Ausf. B posiadały zainstalowaną antenę ramową, zamontowany reflektor typu Notek, modyfikacje osłony celownika do działa i sprzężonego z nim karabinu maszynowego. Niektóre czołgi (np. z 19. Dywizji Pancernej) posiadały na tylnym pancerzu tzw. „koszyczek” zawierający świece dymne. Część czołgów przebudowano na wozy dowodzenia – Panzerbefehlswagen 38(t).

Czołg lekki Panzerkampfwagen 38(t) Aust. C

Łącznie zostało zbudowanych także 110 egzemplarzy tej wersji czołgu lekkiego. Od maja do sierpnia 1940 roku w Böhmisch-Mährische Maschinenfabrik AG wyprodukowały wszystkie wozy, nadając im numery Werke Nummer 0261-0370. Czołgi w tej wersji posiadały niemieckie anteny prętowe, podstawa wieży osłonięta była pierścieniem pancernym, zmieniono także usytuowanie tłumika, który teraz został przeniesiony wyżej na tylnej płycie pancerza. Niektóre czołgi tej wersji miały montowane specjalne zaczepy pozwalające na przewożenie dodatkowego wyposażenia.

Czołg lekki Panzerkampfwagen 38(t) Aust. D

We wrześniu 1940 roku do produkcji seryjnej weszły czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) Ausf D. Łącznie wyprodukowano 105 egzemplarzy tej wersji. Ostatnie czołgi powstały w listopadzie 1940 roku.

Panzer 38(t) Ausf.B, 7. Dywizja Pancerna Rommelsa, kampania francuska, maj 1940 rok

Czołgi w wersji Ausf,. D posiadały modyfikacje, wynikające z doświadczeń wyniesionych z dotychczas prowadoznych kampanii w Europie. Była to pierwsza wersja czołgu średniego Panzerkampfwagen 38(t) posiadająca prostą płytę pancerza czołowego kadłuba. Stanowisko kierowcy znajdowało się bardziej z przodu, nie było cofnięte jak w czołgach w wersji Ausf. A – C. Prawdopodobnie czołgi wersji Ausf. D późnych serii produkcyjnych, gdzie przedni pancerz czołowy kadłuba został pogrubiony do 50 mm pancerza. Świadczy to o stosowanych osłon w szczelinach obserwacyjnych takich, jak czołgach Ausf. E mających pogrubiony pancerz . Czołgi w wersji Ausf. D nosiły numery fabryczne (ewidencyjne) 0371 – 0475.

Czołg lekki Panzerkampfwagen 38(t) Aust. E

Łącznie 275 egzemplarzy czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t) w wersji Ausf. E zostało zbudowanych od listopada 1940 roku do maja 1941 roku. Czołgi te nosiły numery fabryczne od 0476 do 0750. Czołgi tej wersji posiadały pogrubiony pancerz czołowy z przodu kadłuba i wieży do 50 mm, zaś boczny kadłuba i wieży został pogrubiony do 30 mm. Czołgi w tej wersji nie miały pancernej, kolistej osłony karabinu maszynowego, zamontowanego w weiży przy armacie. Zazwyczaj na lewym błotniku umieszczona była duża skrzynia na części zapasowe i dodatkowe wyposażenie. Zmodyfikowane zostały szczeliny obserwacyjne kierowcy i ładowniczego. Masa czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. E wzrosła do 9870 kg.

Cztery Panzer 38(t) należące do 7. Dywizji Pancernej Rommla podczas kampanii zachodniej w maju/czerwcu 1940. Podczas gdy drugi czołg nie miał dużego schowka, pozostałe trzy miały jeden umieszczony po lewej stronie

Czołg lekki Panzerkampfwagen 38(t) Aust. F

Po zakończeniu produkcji seryjnej czołgów lekkich w wersji Ausf. E w okresie od maja do października 1941 roku wyprodukowano łącznie 250 czołgów Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. F (0751 – 1000) identycznych z pojazdami w wersji E. Wozy te były produkowane równolegle z czołgami w wersji Ausf. S.

Czołg lekki Panzerkampfwagen 38(t) Aust. G

Rysunek przedstawiający duże, sparowane koła jezdne Panzer 38(t) z ich półeliptycznymi resorami piórowymi tuż powyżej

Ostatnią wersją produkowaną seryjnie był model Ausf. G. Ogółem od października 1941 roku do lipca 1942 roku zbudowano łącznie 500 podwozi gąsienicowych i 324 kompletne czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. G. W czołgach tych stosowane były trzy różne odmiany (oznaczone jako Ausf. I, II i III) zastosowanego w wozach silnika typu Praga EPA. Pozostałe podwozia były wykorzystywane do budowy samobieżnych dział pancernych „Marder III” oraz samobieżnych dział artyleryjskich „Grille”. Czołgi w tej wersji posiadały numery ewidencyjne (fabryczne) rzędu 1101 – 1600. Ogółem zostało zbudowanych 1414 egzemplarzy czołgów lekkich TNHP (1411 egzemplarzy maszyn seryjnych i 3 wozy tzw. serii zerowej). W maju 1942 roku Hitler polecił wycofać z produkcji seryjnej czołgi uzbrojone w armatę o kalibrze 37 mm.

Czołgi dowodzenia Panzerbefehlswagen 38(t)

Widok z boku układu zawieszenia Panzer 38(t) z dwoma rolkami zwrotnymi i czterema kołami jezdnymi. Koło zębate napędowe znajduje się z przodu zbiornika, a koło napinające z tyłu

Kilkadziesiąt czołgów lekkich w wersji Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. B-G przebudowanych zostało na wozy dowodzenia, czyli Panzerbefehlswagen 38(t). Modyfikacja ta polegała na wymontowaniu przedniego, kadłubowego karabinu maszynowego (otwór stanowiska strzeleckiego, który został zaślepiony okrągłą płytę pancerną mocowaną śrubami) i została zamontowana tam dodatkowa radiostacja czołgowa FuG-8. Czołgi te posadziły antenę ramową mocowana do osłony przedziału silnikowego lub dodatkową antenę prętową. W każdej niemieckiej dywizji pancernej znajdowało się od 7 do 10 czołgów dowodzenia różnych typów, zbudowanych na óżnych podwoziach. Zastosowana dodatkowa radiostacja FuG-8 posiadała zasięg do 80 km i pracowała w paśmie 0,83-3,024 MHz.

Czołg lekki Panzerkampfwagen 38(t) Aust. D

Pod koniec 1939 roku Szwecja złożyła w BMM zamówienie na wykonanie serii 90 czołgów lekkich TNHP, lecz w 1940 roku Niemcy postanowili zatrzymać wyprodukowane czołgi i następnie łączyć je na wyposażenie własnych sił pancernych. Od maja do września 1941 roku trwały prace związane ze standaryzację tych pojazdów. Czołgi lekkie Czołg lekki Panzerkampfwagen 38(t) Aust. S były identyczne z pojazdami Ausf. A-C, miały pancerz czołowy o grubości 25 mm. Ostatecznie pierwsze 32 egzemplarze zostały sprzedane Słowacji, reszta natomiast zasiliło struktury Panzertruppe.

Widok z tyłu Panzer 38 (t) Ausf.A. Za dużą okrągłą pancerną osłoną znajdował się układ chłodzenia, który składał się z jednego radiatora i dużego wentylatora chłodzącego. Zwróć także uwagę na kratkę wlotu powietrza umieszczoną nad silnikiem

W grudniu 1940 roku Niemcy wyrazili zgodę na sprzedaż licencji do rozpoczęcia produkcji do Szwecji. Na jej podstawie w Szwecji były budowane czołgi lekkie, oznaczone jako Stridsvagn m/41, który był w istocie kopią czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. S. Wozy wyprodukowane przez zakłady BMM nosiły numery fabryczne od 1001 – 1090.

Czołg rozpoznawczy Aufklärungspanzer TNH N.A.

W 1942 roku piętnaście podwozi gąsienicowych czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t) przebudowano na czołgi rozpoznawcze TNH neue Ausführung (TNH n.A. – nowa wersja). Nowy typ czołgu rozpoznawczego miał osiągać prędkość maksymalną rzędu 50-60 km/h. Na podstawie założeń konstrukcyjnych opracowanych 15 maja 1939 roku nowe projekty przedstawiły zakłady MAN (Maschinenfabrik Augsburg-Nürnberg), BMM i Škoda. Škoda opracowała czołg T-15, zaś zakłady MAN opracowały projekt czołgu rozpoznawczego VK 1303 „Luchs”.

Panzerkapmfwagen 38(t) Ausf. C

Autor – zdjęcia: Paweł Draga

Niemcy, Panzermuseum w Munster

Czołg rozpoznawczy zakładów BMM posiadał opancerzenie od 20 mm do 30 mm, jego uzbrojenie początkowo stanowiła armata czołgowa kalibru 37,2 mm mające w przyszłości być zastąpione przez armatę czołgową 5 cm KwK 39 L/60 kalibru 50 mm. Załoga wozu cztero-osobowa. Napęd wozu stanowił silnik 8-cylindrowy silnik gaźnikowy, chłodzony cieczą typu Praga NR-1 o mocy 162 kW (220 KM) i pojemności skokowej 14 450 cm³.

Czołg lekki Aufklärungspanzer 38(t) n.A. – posiadał zmodyfikowane podwozie wyposażone w pojedyncze kółko podtrzymujące i koła jezdne (nośne) o średnicy powiększonej do 825 mm (poprzednio 775 mm). Prototyp czołgu był testowany w lipcu 1942 roku na poligonie w Kummersdorfie. Po wykonaniu serii testów poligonowych WaPrüf 6 ostatecznie skierował do produkcji seryjnej czołg rozpoznawczy skonstruowany przez zakłady MAN.

System Panzer 38(t) Ausf.A Nebelkerzenabwurfvorrichtung umieszczony z tyłu i osłonięty pancerną tarczą

Czołg rozpoznawczy Aufklärungspanzer 38(t) Sd. Kfz. 140/1

po rozpoczęciu przez zakłady MAN produkcji seryjnej nowego czołgu rozpoznawczego „Luchs” okazało się, że nowy typ czołgu rozpoznawczego jest zbyt skomplikowany. Powrócono zatem do koncepcji wykorzystania sprawdzonego i prostego podwozia czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t).

Z 70 czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t) wymontowana została wieża, mocując na jej miejscu 2 cm Hängelafette 38, która była stosowana m.in. w samochodzie pancernym Sd. Kfz. 222 i Sd. Kfz. 234/1 „Puma”. Stanowisko obsługi karabinu maszynowego Maschinengewehr 34 kalibru 7,92 mm i działka szybkostrzelnego kalibru 20 mm typu KwK 38, które znajdował się w obrotowej wieżyczce. Siedzenie obu członków załogi, które obracały się wraz z wieżą. Wieżyczka była od góry odkryta. Zmodyfikowano także boki kadłuba czołgu dobudowując wystające sponsony mieszczące dodatkowe wyposażenie w wozie. Standardowym wyposażeniem tego typu czołgu była radiostacja czołgowa typu FuG-8 z anteną typ „d”, typu gwiazda o długości 2000 mm. Zapas przewożonej amunicji karabinowej wynosił 1100 sztuk naboi, zaś amunicja kalibru 20 mm w ilości 180 sztuk. Działko szybkostrzelne 2 cm KwK 38 było przystosowane do zwalczania celów powietrznych. Od góry wieżyczka posiadała siatkę metalową rozpiętą na ramię, chroniącą załogę przez granatami ręcznymi. Dwa czołgi rozpoznawcze Aufklärungspanzer 38(t) uzbrojono w armatę czołgową 7,5 cm KwK 37 L/24 kalibru 75 mm. Ostatecznie zmodyfikowano tylko 50 podwozi gąsienicowych.

Załoga zajmuje stanowiska wewnątrz Panzer 38(t)

Pojazd amunicyjny Munitionsfahrzeug 38(t)

Pozbawione wież czołgi Panzerpamfwagen 38(t) były używane jako transportery amunicyjne w jednostkach dział samobieżnych „Grille”. Od stycznia do maja 1944 roku na wozy amunicyjne przebudowano 102 podwozia wersji M. Masa pojazdu wynosiła około 8000 kg.

Podwozia czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t) były także używane do szkolenia kierowców (Schulfahrerwanne). Czołgi szkolne pod koniec wojny były napędzane gazem generatorowym (tzw. Holz Gas, czyli gaz drzewny). Wieże zdjęte z czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t) były używane jako elementy stałych fortyfikacji np. na Korsyce czy na Linii Gotów we Północnych Włoszech.. Kilka tego typu wież stanowiło uzbrojenie różnych improwizowanych niemieckich samochodów pancernych. Podwozia czołgów Panzerkampfwagen 38(t) pozbawione uzbrojenia używano także jako ciągniki artyleryjskiej i wozy pogotowia technicznego.

Wersje eksportowe

Model TNH

W latach 1935-1937 zakłady czechosłowackie ČKD wykonały na zamówienie Cesarstwa Iranu serię ulepszonych czołgów lekkich LT vz.34, oznaczonych TNH. Czołgi lekkie TNH posiadały zmienione podwozie gąsienicowe (koła nośne o dużej średnicy, zamiast kół nośnych o małej średnicy prowadzonych na ramie, wózku – podobnie jak w czołgu lekkim LT vz.34). Czołgi wykonane były w wersji przystosowanej do warunków tropikalnych i bardzo suchych, posiadały poprawione chłodzenie zespołu napędowego oraz wentylację wnętrza pojazdu.

Czołgi lekkie TNH posiadały wieżę o obrysie kolistym z małą wieżyczką obserwacyjną dowódcy umieszczoną po prawej stronie. Uzbrojenie wozu stanowiła armatka czołgowa typu Škoda A-3 kalibru 37,2 mm i dwa karabiny maszynowe ZB-53 (vz.35) kalibru 7,92 mm. Jeden karabin umieszczony był w wieży, a drugi montowany z przodu kadłuba wozu. Opancerzenie wozu wynosił od 8 mm do 25 mm, masa całkowita wynosiła 8200 kg. Napęd czołgu stanowił 6-cylindrowy silnik gaźnikowy, chłodzony cieczą Praga TN100 o mocy 73,6 kW (100 KM) i pojemności skokowej rzędu 7000 cm³.

LTH zakamuflowany jako niemiecki Panzer 38 (t)

Czołgi lekkie TNH były używane d irańskich 1. i 2. Dywizji Piechoty. Każda z dywizji posiadała na swoim wyposażeniu 25 czołgów lekkich TNH i taką samą ilość wcześniej dostarczonych czołgów lekkich AH-IV. Czołgi te były używane w Iranie do 1957 roku.

Czołgi lekkie LTP

Pod koniec 1935 roku rząd peruwiański rozpoczął starania o zakup w Europie nowoczesnych czołgów lekkich. Zabieg o nabycie tego typu konstrukcji we Francji, Wielkiej Brytanii czy Włoszech zakończyły się niepowodzeniem. Natomiast czechosłowackie zakłady Škoda były wówczas zajęte produkcją czołgów lekkich LT vz.35, tak, że jedynie praska ČKD mogła wykonać zamówienie. Niestety, żaden z oferowanych czołgów lekkich, czyli AH-IV i TNH nie odpowiadały przyjętemu zamówieniu Peru. Lekki AH-IV miał za słabe uzbrojenie (Peru wymagało uzbrojenia pojazdu w działko kalibru 37 mm i dwa karabiny maszynowe), zaś model TNH miał o około 2000-3000 kg zbyt dużą masę.

Zachowane LTP w Real Felipe w Callao w Peru

Ostatecznie jednak peruwiańska komisja wojskowa pod kierownictwem generała V. M. Tamaya zdecydowała się na zakup łącznie 24czołgów lekkich, oznaczonych jako LTP. Poważnym problemem było stosowane w wozach uzbrojenie, gdyż zakłady ČKD nie produkowały odpowiednich armat, a zakłady Škoda miała porozumienie kartelowe z francuskimi zakładami Schneidera mówiące o tym, że Peru znajduje się w obszarze interesów francuskiego koncernu. Ostatecznie czołgi te zostały uzbrojone w armaty pochodzące z zapasów mobilizacyjnych armii czechosłowackiej.

W dniu 15 października 1938 roku podpisano porozumienie o dostawie 24 czołgów lekkich LTP. Wozy te posiadały masę rzędu 6300 kg, jego uzbrojenie składało się z armatki czołgowej Škoda A-3 UV (vz.34) kalibru 37,2 mm, zmodyfikowanego karabinu maszynowego ZB-53 (vz.35) kalibru 7,65 mm w wieży i lekkiego karabinu maszynowego ZB-30, także kalibru 7,65 mm umieszczonego z przodu kadłuba. Napęd wozu stanowił 6-cylindrowy silnik gaźnikowy Praga o mocy 92 kW (125 KM). Oprócz czołgów lekkich w zakładach ČKD Peru zakupiło do przeprowadzenia testów ciągnik gąsienicowy typu Praga T-VI. Przed wysłaniem czołgów wymieniono w nich silniki na model szwedzkiego Scania-Vasib, mające na wysokości powyżej 2000 metrów zwiększony stopień sprężania do 1:7,2 (zamiast wcześniej 1:5,7). Pierwsze seryjne czołgi były gotowe 8 sierpnia 1938 roku. Czołg nazwany „Lima” został wysłany do Peru. Po montażu i regulacji w obecności konstruktora inżyniera Ševcika przeprowadzono próby trakcyjne, najpierw na wysokości 3725 metrów, a później na wysokości 4500 metrów.

Panzer 38(t) był uzbrojony w jedno działo kal. 3,7 cm i dwa karabiny maszynowe. Taka konfiguracja była mniej więcej standardowa dla wszystkich czołgów podczas II wojny światowej. Chociaż działo 3,7 cm było skuteczne przeciwko większości czołgów (z wyjątkiem ciężkich) we wczesnych fazach wojny, pojawienie się radzieckich serii T-34 i KV w 1941 roku pokazało, że nie nadawało się już do tego zadania. Wieżowy karabin maszynowy można było celować niezależnie, co było dość niezwykłe jak na tamte czasy

Po ogłoszeniu mobilizacji – 23 września 1938 roku czołgi LTP przejściowo zarekwirowała armia czechosłowacka. Niedługo później czołgi te jednak zostały wysłane do Ameryki Południowej. Sześć pierwszych czołgów wyekspediowano 4 listopada koleją do Hamburga, dalej statkiem do Peru (9 stycznia 1938 roku). Pozostałe czołgi typu LTP dostarczono do Peru w styczniu 1939 roku. Pierwszą akcją bojową tych czołgów był, jak to często bywa w tamtym rejonie świata udział w wojskowym zamachu stanu.

Według mocno niepotwierdzonych wiadomości, peruwiańskie czołgi lekkie LTP znajdować się miały w służbie do aż 1988 roku. Dwa czołgi tego typu miały być bardzo długo używane do ochrony portu Callao przed lewackimi partyzantami ze „Świetlistego Szlaku”.

LT wz. 38 („314”) armii słowackiej rozmieszczonej w walce na froncie wschodnim podczas II wojny światowej

Czołg lekki LTH

Kolejnym zagranicznym odbiorcą i użytkownikiem czołgów produkcji zakładów czechosłowackich ČKD była Szwajcaria. W dniu 17 kwietnia 1936 roku Szwajcaria zamówiła w czechosłowackich zakładach produkcyjnych ČKD w Pradze. Zamiast standardowych silników gaźnikowych Praga EPA czołgi LTH miały być napędzane 6-cylindrowymi silnikami dieslowskimi Sauer Arbon o mocy 92 kW (125 KM). Uzbrojenie czołgu stanowiło tutaj automatyczne działko szybkostrzelne Oerlikon kalibru 24 mm i dwa karabiny maszynowe Maxim Model 1911 kalibru 7,5 mm, które zostały umieszczone w wieży czołgu oraz na przodzie kadłuba wozu. Masa czołgu lekkiego LTH wynosiła 7500 kg. Opancerzenie wozu wynosiło od 8 mm do 32 mm. Prędkość maksymalna wynosi 45 km/h, zasięg maksymalny wozu wynosi 250 km. W Szwajcarii czołgi lekkie LTH otrzymały oznaczenie Panzerwagen 39 – w skrócie Pz 39.

Czołgi, które został przydzielone do kompanii pancernych brygad lekkich armii szwajcarskiej. Były używane do 1950 roku. W okresie II Wojny Światowej w zakładach Eidgennôssischen Konstruktionswerkstätten w Thun opracowano w oparciu o wydłużone podwozie czołgu lekkiego LTH – Panzerwagen 39 prototypy dział samobieżnych Nahkampfkanone 1 (NK I) i ulepszonych modeli NK II uzbrojonych w armaty kalibru 75 mm. Te ostatnie działa miały opancerzenie do 70 mm. Masa wozu wynosiła 24 000 kg.

Ten Panzer 38(t) używany w Polsce w 1939 roku miał większą antenę umieszczoną po lewej stronie nadbudówki. Po Polsce zarzucono jego stosowanie

Czołg lekki LT vz.40 (LTL)

W 1937 roku zakłady produkcyjne ČKD otrzymały zamówienie eksportowe z Litwy. W 1938 roku powstał prototyp czołgu lekkiego, oznaczony jako LTL. Produkcja serii czołgów LTL rozpoczęła się w styczniu 1939 roku. Czołgi posiadały koła napędowe umieszczone z tyłu kadłuba wozu. Pozwalało to na powiększenie przedziały bojowego poprzez przeniesienie do tyłu kadłuba wozu skrzyni biegów i układu kierowania. Czołgi lekkie LTL posiadały trzy kółka podtrzymujące górny bieg gąsienicy. Czołgi LTL były uzbrojone w działko szybkostrzelne Oerlikon kalibru 20 mm i dwa karabiny maszynowe. Ostatecznie zamówienie podpisano 10 marca 1939 roku.

Po zajęciu Czech i Moraw Niemcy zakazali sprzedaży czołgów na Litwę (po przez podpisany z Związkiem Radzieckim układ Ribbentrop-Mołotow). Dlatego też ukończone czołgi były następnie składowane w zakładach BMM w mieście Šlanach. Kiedy odbiorca czołgów – Litwa, sam padł ofiarą innego totalitarnego mocarstwa – Związku Radzieckiego, zakłady BMM próbowały sprzedać te czołgi do Bułgarii lub Słowacji. Ostatecznie, w dniu 28 sierpnia 1940 roku podpisano kontrakt na sprzedaż czołgów lekkich LTL Słowacji. W armii słowackiej czołgi te otrzymały oznaczenie LT vz.40. Pierwsze czołgi tego typu przybyły na Słowację w listopadzie 1940 roku. Początkowo czołgi LT vz.40 były uzbrojone tylko w dwa karabiny maszynowe ZB-53 (vz.37 kalibru 7,92 mm), gdyż bardzo poważnie opóźniła się dostawa półautomatycznych armatek czołgowych typu Škoda A-7 kalibru 37,2 mm. Niektóre czołgi LT vz. 40 posiadały montowany dodatkowy ciężki karabin maszynowy na stropie wieży, służący do strzelań przeciwlotniczych (model vz.37 kalibru 7,92 mm). Słowackie czołgi LT vz.40 posiadały przeniesione koła napędowe wozu na przód kadłuba, tak jak w standardowych czołgach Panzerkampfwagen 38(t). W armii słowackiej czołgi lekkie LT vz.40 nosiły numery rejestracyjne (ewidencyjne) od V-3030 do V-3050.

Panzer 38(t) Ausf. A Sd.Kfz.267 z dużą anteną na tylnej ramie jest najłatwiejszym do zidentyfikowania ze wszystkich czołgów w wersji dowodzenia

W walkach w 1941 roku uczestniczyły czołgu uzbrojone tylko w karabiny maszynowe. W 1942 roku do Związku Radzieckiego wysłano czołgi uzbrojone w działka. Wszystkie pięć wysłanych czołgów zostało straconych zimą 1943 roku. W 1944 roku na stanie armii słowackiej znajdowało się 15 czołgów lekkich LT vz. 40.

Czołg lekki Stridsvagn m/41

Na podstawie licencji zakupionej w zakładach produkcyjnych BMM w zakładach Landswerk w Landskoronie w Szwecji wyprodukowano od grudnia 1942 roku do sierpnia 1943 roku serię czołgów Stridsvagn m/41 wzorowanych na czołgu lekkim TNHP-S (model czołgu Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. S). Wzorcem dla szwedzkiej maszyny był model prototypowy, który został wyprodukowany w zakładach BMM w kwietniu 1941 roku. Prototypowa maszyna posiadała płyty „pancerne” wykonane ze zwykłej stali. Do Szwecji prototyp został dostarczony bez zainstalowanych w wozie: silnika, uzbrojenia oraz celowników, które miały zostać zainstalowane dopiero na miejscu we Szwecji. Wozy szwedzkie Stridsvagn (Stridsvagn, czyli czołg) m/41 były w praktyce niemal identyczne jak modele czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. G. Czołg ten posiadał jedynie zmieniony kształt niszy wieży, która tutaj była bardziej płaska. W tym miejscu, we szwedzkich lekkich czołgach Stridsvagn m/41 montowana była radiostacja. Szwedzkie czołgi były natomiast napędzane 6-cylindrowymi silnikami gaźnikowymi, rzędowymi typu 1664 Scania Vabis o mocy 105 kW (142 KM). Uzbrojenie czołgów lekkich Stridsvagn m/41 S I i S II stanowiły armaty czołgowe typu Bofors m/38 kalibru 37 mm i dwa karabiny maszynowe typu ksp (kulsproet – karabin maszynowy) m/39 kalibru 8 mm. Czołgi S I miały masę 10 500 kg, załoga wozu składała się z czterech żołnierzy, prędkosć maksymalna wozu wynosiła 48 km/h na bitej drodze, opancerzenie wozu wynosiło od 8 mm do 25 mm.

Stridsvagn m/41 SII

W czerwcu 1942 roku zamówiona została seria produkcyjna licząca 122 ulepszonych konstrukcyjnie czołgów lekkich Strv m/41 S II, które były napędzane 6-cylindrowymi silnikami rzędowymi typu Scania Vabis 603/2 o pojemności skokowej 8470 cm³ i mocy 118 kW (160 KM) przy 2300 obr./min. Zmieniony został także kształt wieży czołgu i znacznie wzmocnione zostało jego opancerzenie (wynosiło od 8 mm do 50 mm). Masa czołgu lekkiego wzrosła do 11 000 kg. Ogółem ulepszonej wersji powstało łącznie 104 egzemplarze wozów Stridsvagn m/41 S II.

W Szwecji zastosowane w tych wozach Stridsvagn m/41 podwozie gąsienicowe posłużyło także do budowy na jego podstawie dział samobieżnych oraz gąsienicowego transportera opancerzonego.

Panzer 38(t) Ausf.C, 8 Dywizja Pancerna, kampania francuska, maj-czerwiec 1940 rok

Czołgi lekkie Stridsvagn m/41 S I i S II były używane w Pułku Pancernym Södermanland (P-3) w Strängnäs i kompaniach pancernych dywizji piechoty, zaś czołgi Stridsvagn m/41 S II w Pułku Pancernym Skanska w Helsinborg (P-2), pułku Pancernym Skaraborgs w Skövde (P-3) i wspomnianym pułku, który stacjonował w mieście Strängnäs (P-3). Czołgi tego typu w szwedzkiej armii były używane do 1957 roku. Natomiast wieże czołgów Stridsvagn m/41 do dnia dzisiejszego są używane jako stałe elementy umocnień rozlokowanych wokół lotnisk wojskowych. W 1987 roku jedna wieża znajdowała się w porcie morskim w Nynäshamn.

Czołg lekki TNHP

W marcu 1939 roku jeden czołg lekki TNHP (jeden z czech czołgów tzw. serii zerowej) był testowany w Wielkiej Brytanii. Specjaliści z War Mechanization Board (Instytut Motoryzacji Wojskowej) badali czołg tego typu w związku z możliwością zakupu modelu TNHP la sił pancernych Wielkiej Brytanii.

To jest wersja Panzer 38(t) Ausf. A Sd.Kfz.268, którą można rozpoznać po dwuprętowych antenach

Eksport

Podczas trwania II Wojny Światowej czołgi lekkie LT vz.38/Panzerkampfwagen 38(t) były eksportowane do następujących krajów, takich jak Węgry, Rumunia, Bułgaria czy na swoim stanie posiadała także Słowacja. Pewną ilość tych maszyn, zdobycznych na froncie używała także Armia Czerwona.

Bułgaria

Czołgi Panzer 38(t) podczas polskiej inwazji w 1939. Tuż za przednim pojazdem znajduje się rzadki Panzer II Ausf. D

Pod koniec 1942 roku podczas odbytej wizyty bułgarskiej delegacji wojskowej, która była goszczona w Kwaterze Głównej Führera, gdzie zostały ustalone warunki wojskowej pomocy dla Bułgarii. Na początku Bułgaria miała otrzymać sprzęt produkcji niemieckiej. Jednak z powodów braku w sprzęcie Niemcy nieco zmodyfikowali ogólny plan pomocy technicznej dla Bułgarii. I tak zamiast obiecanych wcześniej dostawy czołgów średnich Panzerkampfwagen III, Niemcy dostarczyli za to 10 czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t). Były to maszyny wszystkich wersji produkcyjnych. Czołgi lekki Panzerkampfwagen 38(t) były użytkowane przez Bułgarię do zakończenia II Wojny Światowej. Po zakończeniu działań wojennych maszyny te posłużyły do dalszych szkoleń dla przyszłych czołgistów nowej Bułgarii.

Rumunia

Panzer 38(t) Ausf.D, ostatnia wersja opancerzona o maksymalnym pancerzu 30 mm, Moskwa, Rosja, zima 1942/42 roku

W marcu 1943 roku w ramach niemieckiego programu dozbrojenia dla armii rumuńskiej, Rumunia otrzymała wówczas od Niemców 50 czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t), w następujących wersjach produkcyjnych: Ausf. A, B i C. Rumuni oznaczyli swoje używane czołgi lekkie jako Panzerkampfwagen 38(t) jako T-38. Wszystkie czołgi T-38 jakie były użytkowane w polu przez oddziały Rumuńskie zostały zniszczone lub poważnie uszkodzone na terytorium Rumunii podczas prowadzonych tam działań bojowych.

Słowacja

Dwa pierwsze czołgi Słowacja otrzymała 2 października 1940 roku, cztery następne 9 listopada i cztery ostatnie pojazdy, które dotarły 7 grudnia. Czołgi osiągnęły gotowość bojową 21 lutego 1941 roku. Następne dostawy miały miejsce zimą przełomu 1941, a 1942 roku oraz w lutym 1943 roku. Kolejne dostawy czołgów lekkich Panzerkmapfwagen 38(t) (oznaczenie słowackie pozostało jako LT vz.38) Słowacja realizowała już bezpośrednio z Niemcami. Pierwszą partię 20 pojazdów odebrali Słowacy z Arsenału Głównego w Wiedniu w sierpniu 1943 roku. Następny transport z Arsenału w Wiedniu dotarł na Słowację 15 grudnia 1943 roku. Ostatnia partia została wysłana na Słowację w lipcu 1944 roku.

Kolumna Panzer 38(t) Ausf. A, należąca do 7. Dywizji Pancernej. Do rozpoznania z powietrza wykorzystano dużą białą linię namalowaną w poprzek komory silnika

Węgry

Węgry byli największym odbiorcą czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t), poza niemieckim Wehrmachtem. Pod koniec 1941 roku Węgrzy rozpoczęli proces głębokiej modernizacji swoich sił pancernych. Niemcy sprzedali Węgrom 108 czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t) w wersjach Ausf. F oraz G (w tym znalazły się trzy czołgi Panzerbefehlswagen 38(t)) i 22 czołgi średnie Panzerkampfwagen IV. Czołgi te w większości weszły na uzbrojenie węgierskiej 1. Dywizji Pancernej (1. Pancelos Hadosztaly). Większość tych maszyn została zniszczona podczas prowadzonych walk nad rzeką Don w listopadzie 1942 roku. Na Węgrzech czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) nosiły oznaczenie 38M (t) Pancelos Harckocsi.

Związek Radziecki

Chociaż wykorzystanie ciężarówek jako środka transportu dla Panzer 38(t) miało zwiększyć szybkość jego rozmieszczenia (przynajmniej w teorii), okazało się problematyczne i pomysł ten zarzucono

Zdobyczne niemiecki czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) (na przykład dwa pojazdy wcześniej pochodzące z 19. Dywizji Pancernej o numerach „511” i „531”) po przeprowadzonych remontach były używane przez Armię Czerwoną w latach 1941-1943.

Opis techniczny wozu

Czołg LT vz.38 – Panzerkampfwagen 38(t) był czołgiem lekkim, przeznaczonym głównie do prowadzenia rozpoznania, ale także posiadał w okresie powstania możliwości prowadzenia skutecznej walk w praktyce z niemal każdym pojazdem pancernym potencjalnego przeciwnika.. W pierwszych latach wojny, w okresie 1939-1940 roku, z dużym powodzeniem jako tzw. czołg pola walki, czyli w praktyce czołgu „podstawowego”, choć jako taki sam nie był traktowany przez Niemców. Wtedy był to po9jazd stosunkowo porządnie opancerzony, ale nie dobrze, dysponujący dobrą manewrowością na polu walki odpowiednim uzbrojeniem artyleryjskim, podobnie jak było uzbrojonych i opancerzonych czołgów lekkich państw sąsiednich.

Używany w Polsce Panzer 38(t) Ausf. A nie posiadał większej anteny umieszczonej po lewej stronie nadbudówki

Czołg ten składał się z zasadniczych elementów: kadłuba, wieży, uzbrojenia, silnika, mechanizmów układu napędowego, przyrządów kierowania, podwozia z zawieszeniem i wyposażenia wewnętrznego wozu.

Kadłub

Kadłub czołgu lekkiego LT vz.38 – Panzerkampfwagen 38(t) składał się ze szkieletu spawanego z kątowników i teowników stalowych i mocowanych do niego za pomocą nitowania, a od połowy 1940 roku także za pomocą spawania płyt pancernych, stanowiących opancerzenie pojazdu.

Pancerz czołgu był wykonany z stalowych płyt walcowanych, utwardzanych powierzchniowo. Początkowo opancerzenie wozu posiadało grubość od 8 mm do 25 mm, w ostatnich wersjach z przodu kadłuba, a następnie także i wieży zostało powiększone do 50 mm. Grubość stosowanego opancerzenia była mocno zróżnicowana – najgrubszy pancerz oczywiście znajdował się na przodzie kadłuba i wieży, ich pancerz boczny był cieńszy, ale najcieńsze płyty osłaniały strop wieży i kadłuba oraz dno kadłuba. Płyty pancerne używane w tych pojazdach były produkowane w firmie hutniczej Poldi w Kładnie.

Czołg lekki LT vz.38

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Czechy, Lesany – Muzeum Techniki Wojskowej

Kadłub był podzielony na dwa przedziały: przedział bojowy (załogi) i przedział silnikowy. Z przodu kadłuba po prawej stronie (było to całkowicie odwrotnie niż w czołgach konstrukcji niemieckiej), gdzie znajdowało się stanowisko mechanika-kierowcy, który kierował pojazdem za pomocą posiadanych pedałów oraz dźwigni. Po lewej stronie kadłuba znajdowało się stanowisko strzelca karabinu maszynowego-radiotelegrafisty, który równocześnie był telegrafistą (obsługiwał radiostację) oraz obsługiwał kadłubowy karabin maszynowy. Po zablokowaniu karabinu maszynowego w stałej pozycji, mógł go za pomocą linki Bowdena obsługiwać także kierowca wozu. Miedzy oba stanowiskami znajdował się osłonięty wał napędowy, który przechodził przez środek przedziału bojowego. Z przodu kadłuba ulokowana była skrzynia biegów i mechanizm kierowniczy wozu. Nad stanowiskiem strzelca znajdował się właz wejściowy dla jego załogi.

Z tyłu przedziału bojowego, po lewej stronie znajdowało się stanowisko dowódcy czołgu, który jednocześnie pełnił także funkcję celowniczego. Obok po prawej stronie znajdowało się stanowisko ładowniczego. Przedział bojowy był oddzielony od przedziału napędowego przegrodą ogniową (płytą stalową o grubości 5 mm) wyposażoną w drzwi umożliwiające w sytuacji awaryjnej przejście do przedziału silnikowego i wydostanie się na zewnątrz poprzez podnoszone pokrywy przedziału silnikowego.

Panzer 38(t) podczas kampanii francuskiej w maju/czerwcu 1940 roku przekraczający granicę francuską

W przedziale silnikowym znajdował się silnik wraz z jego osprzętem, zbiorniki paliwa, zbiornik oleju, chłodnica, pompa paliwowa, itp. Tłumik umieszczony był na pancerzu tylnym kadłuba.

Wieża

Wieża czołgu lekkiego LT vz.38 – Panzerkampfwagen 38(t) składała się ze szkieletu wykonanego z kątowników stalowych, do których przynitowane, a od 1940 roku częściowo przyspawane, były płyty pancerne. Płyty pancerne na wieży były lekko nachylone – pod kątem 81 stopni w stosunku do kadłuba czołgu. W czołgach późniejszych serii produkcyjnych wzmocnione zostało opancerzenie z przodu wieży. Z przodu wieży znajdowało się uzbrojenie – niezależnie zamontowane działko oraz karabin maszynowy. Na stropie wieży ulokowane była wieżyczka obserwacyjna dowódcy pojazdu, która była przykryta jednoczęściowym włazem otwieranym na bok. Wewnątrz tej wieżyczki znajdowały się przyłożone do pancerza skórzane amortyzatory, które dodatkowo miały chronić głowę dowódcy przed możliwymi urazami. Z przodu wieżyczki, po lewej stronie umieszczony był peryskop obserwacyjny. Dwuobiektywowy celownik zabudowany był z przodu wieży (po lewej stronie). Sama wieża nie posiadała podłogi, ani kosza, zaś jej napęd był ręczny, za pomocą manipulatorów. Niektóre modele, takie jak LT vz.40 oraz LTH nie posiadały takiej samej wieżyczki na stropie wieży, a dodatkowo małą okrągłą wieżyczkę z pierścieniem posiadającym szczeliny obserwacyjne, osłonięte wkładkami ze szkła pancernego.. Od modelu wersji Ausf. C podstawa wieży była dodatkowo osłonięta pancerną osłoną, która zapobiegała zaklinowaniu się wieży czołgu w przypadku ostrzału przeciwnika. Wieża była ulokowane w gnieździe osadzonym na łożyskach kulkowych. Na wierzchu wieży znajdował się mały otwór (średnica 100 mm), osłonięty dodatkową otwierana od wewnątrz pokrywą, służący do wystrzeliwania rakiet sygnalizacyjnych i oświetleniowych. Podobny otwór (średnica 70 mm), umieszczony był na włazie w wieżyczce dowódcy wozu.

Panzer 38(t) Ausf. E w Rosji, jesień 1941 rok

Natomiast czołgi lekkie LT vz.40 oraz szwedzkie Stridsvagn m/41 miały dodatkowy właz nad stanowiskiem ładowniczego po prawej stronie wieży. Czołgi produkowane w Szwecji posiadały także po prawej stronie wieży zabudowany peryskop ładowniczego. Nisza umieszczona z tyłu wieży służyła jako magazyn amunicyjny karabinowej i armatniej. W niszy umieszczona była też drewniana skrzynka z częściami zapasowymi do działka i karabinów maszynowych i podręcznymi narzędziami rusznikarskimi. Obrót wierzy w płaszczyźnie poziomej odbywał się za pomocą ręcznego manipulatora, umieszczonego po lewej stronie wieży na stanowisku dowódcy. Natomiast podniesienie armaty w pionie odbywało się za pomocą tylca umieszczonego po lewej stronie zamka armaty. Łuski z wystrzeliwanych naboi armatnich i z nabojów do karabinu maszynowego były zbierane do specjalnych mieszków umieszczonych u podstawy broni. Celowniki znajdowały się po lewej stronie działka i karabinu maszynowego. Dowódca i ładowniczy siedzieli na siodełkach mocowanych do wieży. Obracali się oni wraz z wieżą. Średnica pierścienia oporowego wieży wynosiła 1210 mm.

Jednostka napędowa i układ kierowania

Czołgi lekkie LT vz.38 – Panzerkampfwagen 38(t) napędzane były za pomocą 6-cylindrowych silników rzędowych, czterosuwowymi, gaźnikowymi, chłodzonymi cieczą typu Praga EPA I – III o pojemności 7754 cm³ i mocy 92 kW (125 KM), przy 2000 obr./min. Był to silnik rzędowy, górnozaworowy. Skok tłoka 136 mm, średnica tłoka 110 mm. Stosunek mocy do masy pojazdu wynosił 11,6 kW/t (15,8 KM/t). Stopień sprężania 1:5,7 (później 1:6,2). Silnik posiadał regulator prędkości obrotowej ustawiony do 2000 obr./min.

Czołgi lekkie LT vz.38 – Panzerkampfwagen 38(t) w wersji Ausf. A – D posiadały montowany jeden gaźnik typu Solex 48 FNVP, zaś wersje Ausf. E – G posiadały już instalowane dwa gaźniki typu Solex 48 FNVP. Kolejność zapłonu w cylindrach: 1-5-3-6-2-4.

Panzer 38(t) należący do 12. Dywizji Pancernej podczas operacji Barbarossa w pierwszych miesiącach 1941 roku. Chociaż przyczepy paliwowe zwiększały zasięg operacyjny, okazały się przeszkodą w walce i zarzucono ich użycie

Stosowana chłodnica o pojemności 50 dm³ znajdował się z tyłu kadłuba, tuż za silnikiem. Do chłodnicy prowadził dodatkowy wlot powietrza chłodzącego, który został umieszczony z tyłu, na wierzchu płyty nadsilnikowej czołgu. Paliwo wozu, czyli benzyna etylizowana typu OZ 74 o liczbie oktanowej 74, ulokowana była w dwóch zbiornikach, posiadających jeden wspólny wlew o pojemności 220 dm³ i w jednym zbiorniku pomocniczym o pojemności 40 dm³. Średnie zużycie paliwa na drodze wynosiło 80 litrów na 100 km drogi, natomiast podczas jazdy terenowej średni zakres wynosił ok. 125 litrów na 100 km przebytego terenu. Pompa paliwowa typu Solex – elektryczna, pompa awaryjna mechaniczna. Zbiornik oleju umieszczony był obok silnika. Filtr oleju znajdował się pod osłoną silnika pod gaźnikiem. Filtr powietrza typu Zyklon. Sprzędło suche, wielotarczowe. Skrzynia przekładniowa (biegów) typu Praga – Wilson planetarna z preselekcją, 5 biegów do przodu i bieg wsteczny.

Około 351 wież pochodzących z przestarzałych czołgów Panzer 38(t) wykorzystano w całej Europie jako stacjonarne bunkry. Niektóre z nich prawdopodobnie obejmowały wieżę Ausf. A

• 1. Bieg – przełożenie 10,25, prędkość maksymalna 4,1 km/h, obrót koła napędowego – 32,5 na minutę

• 2. Bieg – przełożenie 4,08, prędkość maksymalna 10,2 km/h, obrót koła napędowego – 81,3 na minutę

• 3. Bieg – przełożenie 2,55, prędkość maksymalna 16,5 km/h, obrót koła napędowego 131 na minutę

• 4. Bieg – przełożenie 1,6, prędkość maksymalna 26,2 km/h, obrót koła napędowego – 208 na minutę

• 5. Bieg – przełożenie 1,0, prędkość maksymalna 42,0 km/h, obroty koła napędowego – 335 na minutę

• Bieg wsteczny – przełożenie 6,88, prędkość maksymalna 6,3 km/h, obrót koła napędowego – 50 na minutę

Panzer 38(t) Ausf. A był niemal identyczny z oryginalnym czeskim por. vz.38. Pojazd ten brał udział we Francji w 1940 roku

Przeniesienie momentu obrotowego a pomocą przekładni stożkowej. Hamulce główne i hamulec pomocniczy (ręczny) mechaniczne typu BMM.

Stosowany układ kierowania planetarny typu Praga-Wilson. Przekładnie boczne zwykłe, jednorzędowe, o zazębieniu wewnętrznym. Koło o zazębieniu wewnętrznym jest połączone z kołem napędowym bez pośrednictwa wału. Ten typ przekładni bocznej pozwalał na osiągnięcie dużych wartości przełożeń przy zachowaniu małej wielkości reduktora. Promień skrętu wynosi 9000 mm.

Podwozie

Panzer 38(t), Francja, czerwiec 1940 rok

Podwozie gąsienicowe czołgu lekkiego LT vz.38 – Paznerkampfwagen 38(t) zbudowane było z czterech kół nośnych (jezdnych) o dużej średnicy (775 mm). Każde koło było niezależne zawieszone i amortyzowane za pomocą resora piórowego. Resor ten amortyzował zespół dwóch kół nośnych. Koła nośne były tłoczone z blachy stalowej o grubości 8 mm i posiadały gumowe bandaże.

Odlewane koła napędowe o średnicy 535 mm, znajdowały się z przodu kadłuba czołgu. Koło posiadało 19 zębów napędowych, umieszczonych w dwóch rzędach. Z tyłu kadłuba czołgu znajdowało się koło napinające wraz z mechanizmem napinającym. Od góry gąsienica była prowadzona przez dwa podwójne koła podtrzymujące górny bieg gąsienicy o średnicy 220 mm. Czołgi lekkie typu TNH, LTH, LTP i LTL – LT vz.40 miały trzy kółka podtrzymujące i zmienioną konstrukcję koła napinającego.

Panzer 38(t), Związek Radziecki, czerwiec 1941 rok

Czołgi lekkie TNH posiadały z przodu gąsienicy, wraz z kołem napędowym, małe podwójne kółko prowadzące. Czołgi typu LTL w pierwotnej postaci (przed przebudową na wozy LT vz.40) posiadały koła napędowe, ulokowane z tyłu kadłuba czołgu.

Stosowane gąsienice drobnoogniwskowe, jednosworzniowe, jednogrzebieniowe, suche (sworznie smarowane). Długość oporowa gąsienicy 2900 mm, szerokość gąsienicy 293 mm. W każdej gąsienicy były łącznie 93 ogniwa. Gąsienice były wykonane ze stali manganowej. Gąsienice mogły być wyposażone w wkładki (zęby) antypoślizgowe. Elementy gąsienic były produkowane m.in.: w zakładach Poldi w Kładnie i w zakładach w Pardubicach.

Uzbrojenie

Niemiecki Pzkpfw 38t zdobyty przez Armię Czerwoną. Maszyny przewożone są rosyjskimi czteroosiowymi wagonami o ładowności 60 t. Na uwagę zasługują rosyjskie gwiazdy na przedniej części nadwozia oraz na wieży, najprawdopodobniej pomalowane na biało

Uzbrojenie zasadnicze czołgów lekkich LT vz.38 – Panzerkampfwagen 38(t) stanowiła armatka czołgowa z zamkiem półautomatycznym z zamkiem klinowym typu Škoda A-7 (TK vz.38) kalibru 37,2 mm (według niemieckiej nomenklatury 37 mm). Sami Niemcy używali oznaczenia 3,7 cm KwK A7 L/42 lub 3,7 cm KwK 38(t) L/42. Długość luty wynosiła 1672 mm. Armata strzelała nabojami z pociskami przeciwpancernymi i burzącymi. Od 1940 roku używano w tym celu także amunicji z pociskami podkalibrowymi. Stosowane były naboje z pociskami przeciwpancernymi 3,7 cm Panzergranate (t) umg o masie 815 g i prędkości początkowej 750 m/s (według Niemów 741 m/s), stosowane naboje z pociskami podkalibrowymi typu 3,7 cm Panzergranate 40 o masie 368 g i prędkości początkowej 1040 m/s. Ponadto używano też amunicji z pociskami burzącymi. Naboje były umieszczone w dwunastu zasobnikach mieszczących po 6 naboi każdy (12 x 6 = 72). Zasobniki znajdowały się w niszy z tyłu wieży, po prawej stronie kadłuba czołgu oraz u podstawy wieży. Właściwości balistyczne obu rodzajów stosowanych w armacie pocisków przeciwpancernych, są przedstawione niżej:

Panzer 38(t) Ausf. F, 20. Dywizja Pancerna, sektor Charków, lato 1942 roku. Piaskowo-beżowe malowanie nie było niczym niezwykłym na stepach południowej Ukrainy

• 3,7 cm Panzergranate (t) umg o przebijalności: z 100 metrów – 40,5 mm, z 200 metrów – 39,0 mm, z 400 metrów – 36,2 mm, z 500 metrów – 34,8 mm, z 700 metrów – 32,3 mm, z 1000 metrów – 28,7 ,mm, z 1200 metrów – 26,6 mm, z 1500 metrów – 24,0 mm.

• 3,7 cm Panzergranate 40 o przebijalności: z 100 metrów – 64,0 mm, z 200 metrów – 53 mm, z 400 metrów – 38,0 mm.

Armata czołgowa mogła się wychylać z płaszczyźnie pionowej w zakresie od -10 stopni do +25 stopni, zaś w poziomie, wieża wykonywała obrót o pełne 360 stopni. Praktyczna szybkostrzelność uzbrojenia artyleryjskiego w czołgu wynosiła nawet 15 strzałów na minutę.

Operacja “Barbarossa”

Uzbrojenie dodatkowe stanowiły tutaj dwa karabiny maszynowe Zbrojovka Brno ZB-53 vz.37 (oznaczenie niemieckie to Maschinengewehr 37(t)) kalibru 7,92 mm (7,9 mm). Karabin maszynowy posiada masę ZB-53 vz.37 miał masę 18,97 kg, długość całkowita broni wynosi 1105 mm (wersja czołgowa posiada długość 1023 mm – bez kolby), lufa chłodzona powietrzem. Lufa karabinu posiadała cztery bruzdy prawoskrętne. Karabin maszynowy umieszczony w wieży mógł się wychylać w płaszczyźnie pionowej od -10 stopni do +25 stopni. Przedni kadłubowy karabin maszynowy wychylał się w płaszczyźnie poziomej (na boki) po 30 stopni na prawo i na lewo., natomiast w płaszczyźnie pionowej od -10 stopni do +25 stopni. Oba karabiny maszynowe były mocowane w jarzmach kulistych o średnicy 220 mm. Masa całego takiego jarzma kulistego wynosiła 38 kg, zaś pierścienia mocującego w kadłubie lub wieży czołgu 3,85 kg.

Karabiny maszynowe Maschinengewehr 37(t) były zasilane z taśmy amunicyjnej. Szybkostrzelność teoretyczna wynosiła ok. 500-600 strz./min., prędkość początkowa wystrzelonego pocisku typu „S” wynosiła 793 m/s. Zapas amunicji karabinowej przewożonej w czołgu wynosiło łącznie 2700 sztuk naboi. Były one przewożone w zasobnikach umieszczonych tak w kadłubie wozu, jak i jego wieży. Natomiast w czołgach dowodzenia Panzerbefehlswagen 38(t) oraz w niektórych pojazdach bojowych był wymontowywany przedni, kadłubowy karabin maszynowy. W miejsce po wymontowanym karabinie maszynowym, było zaślepiane okrągłą tarcza ze stali pancernej, która była przykręcana do pancerza czołowego. Karabin maszynowy zamontowany w przedzie kadłuba czołgu miał niezależne naprowadzanie. Istniała też możliwość stałego zablokowania karabinu maszynowego, tak, aby za pomocą linki Bowdena umiał go obsługiwać kierowca wozu, który celował tym samym całym wozem. Wozy w niemieckiej służbie dodatkowo posiadały we wnętrzu przewożoną broń osobistą załogi: były to pistolety powtarzalne Pistole 08 oraz nowsze Pistole 38 kalibru 9 mm (amunicja pistoletowa 9 mm x 19 mm) oraz (początkowo sporadycznie) jeden pistolet maszynowy Maschinenpistole 38 lub nowsze Maschinenpistole 40 kalibru 9 mm (taka sama amunicja pistoletowa).

Panzer 38(t) Ausf. G, zachodnia Ukraina, lato 1943. G była ostatnią i najbardziej płodną wersją. Produkcję zakończono w czerwcu 1942 r. Ocalałe jednostki służyły wówczas wyłącznie do rozpoznania i walki przeciw partyzantom

Wyposażenie optyczne

Karabiny maszynowe Maschinengewehr 37(t) umieszczone w wieży oraz w kadłubie czołgu były wyposażone w celowniki optyczne typu MG-Zielfernrohr 38(t), posiadające nachylenie do kadłuba czołgu rzędu 73 stopni, powiększenie rzędu 2,6 raza, średnica wyjściowa 5 mm, pole widzenia rzędu 25 stopni. Celowniki te były wyskalowane w zakresie od 0 metra do 1700 metrów dla wystrzelonych pocisków typu „S”. poprawka boczna w zakresie ±75 tysięcznych. Armata czołgowa była naprowadzana na cel za pomocą celownika optycznego Typ 2,6, mającego 2,6 krotne powiększenie, pole widzenia rzędu 25 stopni oraz w pionie od -10 stopni do +25 stopni. Celownik ten był wyskalowany w zakresie od 0 metra do 4000 metrów.

W wieżyczce dowódcy, ulokowanej na stropie wieży czołgu znajdowały się cztery szczeliny obserwacyjne, chronione wkładkami ze szkła pancernego o pole widzenia 11,2 stopni każdy. Szczeliny obserwacyjne umieszczone były także w płycie czołowej pancerza i z boku kadłuba. Kierowca i strzelec-radiotelegrafista mieli do swojej dyspozycji łącznie cztery szczeliny obserwacyjne. Dowódca czołgu dodatkowo dysponował peryskopem umieszczony na stropie wieży czołgu.

Niemiecki Pzkpfw 38t zdobyty przez Armię Czerwoną. Maszyny przewożone są rosyjskimi czteroosiowymi wagonami o ładowności 60 t. Na uwagę zasługują rosyjskie gwiazdy na przedniej części nadwozia oraz na wieży, najprawdopodobniej pomalowane na biało

Instalacja elektryczna

Zastosowana w lekkim czołgu Panzerkampfwagen 38(t) instalacja elektryczna, jednoprzewodowa o napięciu znamionowym 12V chroniona bezpiecznikami. Źródłem prądu była tutaj prądnica Scintilla o mocy 380 W, a w późniejszych wersjach Bosch CQLN 300/12-900 lub akumulator niklowo-kadmowy typu Bosch o napięciu 12 V i trwałości 110 Ah. Rozrusznik typu Scintilla-Vertex NV-4-D (wersja Ausf. A) lub typu Bosch BPD 3/12 (w pozostałych wersjach). Zastosowane urządzenie zapłonowe (magneto) typu Vertex (wersja Ausf. A) lub Bosch (w pozostałych wersjach).

Posiadanqa instalacja elektryczna w czołgu dostarczała prąd elektryczny do lampek podświetlających celowniki armaty i karabinu maszynowego, barwnych lampek sygnalizacyjnych na stanowisku kierowcy czołgu (lampki stosowano prawdopodobnie tylko w czołgach Panzerkampfwagen 38(t) w wersji Ausf. A i B), służyła także do wytwarzania sygnału dźwiękowego, zasilała reflektor typu Notek i światła pozycyjne, radiostację, elektromagnetyczny spust działa czołgowego i karabinu maszynowego w wieży.

Panzer 38(t) Ausf.G, Królewska Armia Węgierska, 30 Pułk Pancerny, 6 Kompania – 1942 rok, rejon Don, Rosja

Wyposażenie radiowe (łączności)

Czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) wyposażone były w standardową radiostację czołgową typu FuG-5 z nadajnikiem typu „C” o mocy 10 W, pracującym w paśmie 27-33 MHz oraz pracującym także w tym paśmie odbiornikiem typu FuG-2 typ „e”. Zasięg stosowanej radiostacji w fonii sięgał do 6400 metrów oraz do 9400 metrów za pomocą klucza. Antena prętowa radiostacji montowana była z przodu kadłuba. Czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) Aust. A miały dodatkowe montowane półantenę ramową, mocowaną do lewego boku kadłuba. Czołgi dowodzenia Panzerbefehlswagen 38(t) miały montowane radiostacje czołgowe typu FuG-7 i FuG-8 i większym zasięgu.

Dodatkowo każdy z czołgów był wyposażony w komplet chorągiewek sygnalizacyjnych i pistolety sygnalizacyjne (rakietnice) typu Walther LP (Lauchtpistole) kalibru 27 mm. Rakietnica zamocowana była w zaczepie umieszczonym na lewym boku wieży.

Przekraczanie granicy Niemiecko-radzieckiej 22 czerwca 1941 roku

Wyposażenie dodatkowe

Wyposażenie dodatkowe wozu składało się z narzędzi saperskich (łopat, oskard i łom), mocowanych do błotników czołgu Panzerkampfwagen 38(t). Na pokrywach przedziału silnikowego często było przewożono dodatkowo zapasowe koła nośne (jezdne). Na prawym błotniku mocowano pompę do ręcznego przepompowania paliwa i stosowany do wozu lewar. W czołgach lekkich Panzerkampfwagen 38(t) w wersjach Ausf. E i F na lewym błotniku był umieszczony duży, metalowy zasobnik na przewożone do wozów części zamienne. Czołgi były wyposażane w dwie gaśnice przewożone wewnątrz przedziału bojowego i w gaśnice automatyczne, które zostały umieszczone wewnątrz przedziału silnikowego, które są uruchamiane automatycznie przez czujniki termiczne. W niektórych czołgach Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. G z tyłu wieży montowano „kosz”, służący do przewożenia dodatkowego wyposażenia załogi i wozu.

W skład wyposażenia dodatkowego czołgu wchodziły ponadto: wiadro lub wiadra, pokrowce, brezentowe płachty przeciwdeszczowe. Niektóre czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) z tyłu kadłuba posiadały zaczepy holownicze służące do holowania dwukołowego wózka z dodatkową beczkę paliwa.

Cena jednostkowa czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t) bez zainstalowanego uzbrojenia, radiostacji, celowników i wyposażenia specjalnego wynosiła około 50 000,-RM.

Zastosowanie bojowe

III Rzesza Niemiecka

Czołgi lekkie LT vz.38 nie weszły do uzbrojenia armii Czechosłowackiej, gdyż postanowienia Traktatu Monachijskiego nakazywały ograniczenie produkcji zbrojeniowej w Czechosłowacji. Ostatecznie w drugiej połowie marca 1939 roku, kiedy III Rzesza Niemiecka zajęła Czechy i Morawy, tworząc tam protektorat, wszystkie czołgu LT vz.38 weszły w skład Wehrmachtu, pod oznaczeniem Panzerkampfwagen 38(t). Także tam rozpoczęła się produkcja seryjna tych maszyn, już dla niemieckiego odbiorcy.

Do momentu wybuchu II Wojny Światowej 1 września 1939 roku, do uzbrojenia wprowadzono tylko część czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. A pochodzące z pierwszej serii produkcyjnej. Wozy te znalazły się na uzbrojeniu niemieckiej 3. Dywizji Lekkiej. Niemiecka 3. Dywizja Lekka została sformowana 10 listopada 1938 roku, zaś jej pełną mobilizację przeprowadzono 28 sierpnia 1939 roku. Jednostka ta weszła w skład XV Korpusu „Lekkiego”, w składzie 10. Armii, podlegającej Grupie Armii „Południe”. Dowódca 3. Dywizji Lekkiej został generał major Adolf Kuntzen.

Jedyną jednostką pancerną w 3. Dywizji Lekkiej był 67. Batalion Pancerny. Batalion ten składał się z dowództwa, pancernego plutonu łączności posiadającego jeden czołg Panzerkampfwagen 38(t) w sekcji dowodzenia oraz dwa czołgi tego samego typu w sekcjach radiowych. W 1939 roku do łączności używano standardowych maszyn, a nie wyspecjalizowanych do tego typu zadań czołgów dowodzenia.

Zasadniczą siłą bojową bataliony były tutaj trzy kompanie czołgów lekkich. Każda kompania składała się z sekcji dowodzenia oraz czterech plutonów czołgów. W sekcji dowodzenia znajdowały się dwa czołgu lekkie Panzerkampfwagen 38(t), zaś w każdym z trzech plutonów czołgów lekkich (choć wówczas określane były one jako plutony czołgów średnich), znajdowało się po pięć czołgów Panzerkampfwagen 38(t). łącznie w takim batalionie, według przyjętego etatu powinno się znajdować (KStN 1195 z 1 październik 1938 roku, a następnie KStN 1171 (Sd) z 1 września 1939 roku) 54 czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t). 1 września 1939 roku w 3. Dywizji Lekkiej znajdowało się łącznie 59 czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t). Jednostki dywizji po przeprowadzeniu mobilizacji zostały przerzucone transportem samochodowym na Dolny Śląsk, gdzie znajdowały się pozycje wyjściowe dla XV Korpusu „Lekkiego” – 10. Armii, Grupy Armii „Południe”.

Aufklärungspanzer-38(t), pochodna Panzer 38(t) z 1939 roku, używana do szybkiego rozpoznania na froncie wschodnim. W przeciwieństwie do zwykłego kołowego SdKfz 221/222/223, ten pojazd gąsienicowy radził sobie w błotnistym lub zaśnieżonym terenie

3. Dywizja Lekka nacierała na prawym skrzydle 10. Armii, na styku z jednostkami 14. Armii. Po przełamaniu polskiej obrony w rejonie Częstochowy (czego dokonały siły 7. Dywizji Piechoty), 3. Dywizja Lekka zaatakowała Żarki i nacierała dalej w kierunku Koniecpola. Pod Koniecpolem 67. Batalion Pancerny w walce z oddziałami Krakowskiej Brygady Kawalerii z Armii „Kraków”, gdzie 6 września stracono dwa zniszczone czołgi Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. A, które został zniszczone przez polskie działka przeciwpancerne Bofors. Po przekroczeniu nurtu rzeki Pilica, 3. Dywizja Lekka uderzyła na Włoszczową. W następnych dniach 3. Dywizja Lekka została przerzucona na prawe skrzydło 10. Armii z zadaniem przeprowadzenia uderzenia na Opatów i Ostrowiec. Czołowe jednostki 3. Dywizji Lekkiej starły się pod Końskimi z polską 36. Dywizją Piechoty. 8 września 1939 roku w godzinach porannych 3. Dywizja Lekka skierowała się na Zwoleń, aby zamknąć drogę odwrotu jednostkom podlegającym Armii „Prusy”, cofających się spod Radomia ku Wiśle. Oddział wydzielony wsparty czołgami lekkimi z 67. Batalionu miał zająć Iłżę. Całodniowe walki o miasto zakończyły się jednak niepowodzeniem. 3. Dywizja Lekka w prowadzonych walkach poniosła spore straty w zabitych i rannych żołnierzach oraz uszkodzonym sprzęcie.

W późniejszych działaniach niemiecka 3. Dywizja Lekka dozorowała linię Wisły w rejonie Góry Kalwarii. W połowie września weszła do bitwy nad rzeką Bzurą. Z linii szosy Warszawa – Błonie oddziały 3. Dywizji Lekkiej uderzyły w kierunku na północ, na Kiernozi w celu zamknięcia drogi odwrotu wojskom Armii „Poznań” i Armii „Pomorze”. 21 września 1939 roku jednostki 3. Dywizji Lekkiej dotarły do rejonu Palmir, wchodząc w skład sił oblegających Twierdzę Modlin. W planowanym na dzień 27 września szturmie na twierdzę Modlin, 3. Dywizja Lekka miała wspierać wojska II Korpusu. W ciągu trwającej całej kampanii na terytorium II Rzeczpospolitej, 67. Batalion Pancerny stracił (zostały zniszczone) łącznie siedem czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. A.

Słowacki czołg LT-38 w Muzeum Słowackiego Powstania Narodowego w Bańskiej Bystrzycy.

po zakończeniu Kampanii Polskiej w październiku 1939 roku, wszystkie niemieckie dywizje lekkie przeszły reorganizację i zostały przekształcone w pełne dywizje pancerne. 1. Dywizja Lekka została przekształcona w 6. Dywizję Pancerną, 2. Dywizja Lekka została przekształcona w 7. Dywizję Pancerną, 3. Dywizja Lekka w 8. Dywizję Pancerną, zaś 4. Dywizja Lekka została przeformowana w 9. Dywizję Pancerną.

Na początku nowego, 1940 roku czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) znajdowały się na uzbrojeniu niemieckich 7. Dywizji Pancernej oraz 8. Dywizji Pancernej. W składzie 7. Dywizji Pancernej znajdowały się w strukturze 25. Pułku Pancernego, zaś w 8. Dywizji Pancernej w 10. Pułku Pancernym. 25. Pułk Pancerny składał się zaś z 1., 2. i 66. Batalionu Pancernego, natomiast 10. Pułk Pancerny z 1., 2. i 67. Batalionu Pancernego.

W pancernym plutonie łączności dowództwa pułku pancernego w sekcji dowodzenia znajdował się jeden czołg lekki Panzerkampfwagen 38(t), oraz w dwóch sekcjach łączności radiowej, po jednym czołgu dowodzenia Panzerbefehlswagen 38(t), w plutonie czołgów lekkich, który został przydzielony do dowództwa pułku znajdowało się pięć czołgów Panzerkampfwagen 38(t). W składzie z każdego z trzech batalionów pancernych, pułku pancernego – czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) zostały zgropowane w plutonie łączności batalionu (organizacja plutonu identyczna jak plutonu łączności dowództwa pułku pancernego). W każdej z dwóch kompanii lekkich (leichte) batalionu było łącznie 15 czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t). Dodatkowe czołgi zgrupowane były w jednostce zapasowej, liczącej 3 czołgi Panzerkampfwagen 38(t). Każdy batalion pancerny posiadał jedną taką grupę.

7. Dywizja Pancerna była dowodzona przez generała majora Erwina Rommla, zaś 8. Dywizja Pancerna przez generała majora Ericha Brandenburgera. W składzie 7. Dywizji Pancernej znajdowało się ogółem 106 egzemplarzy czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t), zaś 8. Dywizja Pancerna łącznie 116 egzemplarzy Paznerkampfwagen 38(t) i 7 czołgów dowodzenia Panzerbefehlswagen 38(t).

Rommel i oficerowie z 7. Dywizji Pancernej, Francja – maj 1940 rok

Podczas trwania kampanii w Europie Zachodniej, przez terytorium Belgii oraz Francji bardzo mocno wpisała się 7. Dywizja Pancerna, dowodzona przez generała majora Rommla, która otrzymała wtedy przydomek Gespenster Division (Dywizja Widmo).

Jednostka ta po formowaniu rzeki Mozy i przerwaniu obrzeży linii Maginota uczestniczyła w walkach pod miastem Arras, a następnie w składzie XV Korpusu walczyła nad Kanałem La Manche,. Działania zakończyła na wybrzeżu Atlantyckim. Pod czas toczonych walk na terytorium Belgii i Francji 7. Dywizja Pancerna straciła ostatecznie 18 czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t). W sukcesach jednostki spory udział miał jej dowódca, oraz podlegli mu oficerowie. Choć należy pamiętać, że sama dywizja poniosła spore straty podczas toczonej kampanii.

Natomiast 8. Dywizja Pancerna walcząca w składzie XXXXI Korpusu w czerwcu 1940 roku brała udział w działaniach grupy pancernej „Guderian”. 8. Dywizja Pancerna walczyła m.in. pod miasteczkiem Rethel nad rzeką Aisne, Suispess i Bar-le-Duc. Dywizja ta walczyła z oddziałami francuskiej 3. Dywizji Lekkiej Mechanicznej (Zmechanizowanej) (Division Legere Mechanique). Dywizja ta zakończyła kampan9ię francuską pod Epinal o Charmes.

Niemieckie oddziały wkraczają do Wilna

Szlak bojowy 8. Dywizji Pancernej wiódł następnie przez Grecję i Jugosławię, gdzie dywizja ta walczyła w kwietniu 1941 roku. Liczyła ona wówczas 118 czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t) i 7 czołgów dowodzenia Panzerbefehlswagen 38(t).

8. Dywizja pancerna została wówczas łączona w skład XXXXVI Korpusu motoryzowanego (Niemcy oficjalnie w dokumentacji sztabowej do 1943 roku stosowali rozwiniętą pisownie cyfr i liczb rzymskich), skoncentrowanego na Węgrzech w rejonie miejscowości Kaposvar i Nagykanizsy. Dywizja miała atakować czołowe oddziały 4. Armii Jugosłowiańskiej, broniącej rejonu Chorwacji i Słowenii. Uderzenie sił niemieckich na terytorium Jugosławii nastąpiło z dniem 6 kwietnia 1941 roku.

Ober Kommando Heer (OKH) nakazało 9 kwietnia 1941 roku 8. Dywizja Pancerna i 16. Dywizja Zmotoryzowana rozpoczęła swoje natarcie w kierunku na Osijeka i Belgradu. 10 kwietnia 1941 roku 8. Dywizja Pancerna rozpoczęła natarcie z przyczółka pod Barcs, gdzie po kilku godzinach intensywnej walki rozbito oddziały jugosłowiańskiej dywizji „Slavonskiej” i weszła do Daruvaru i Slavonskiej Požegi. Przed niemiecką 8. Dywizją Pancerną stanęła otwarta droga przez Slawonię w kierunku do Belgradu. Dalej pancerne i zmotoryzowane oddziały 8. Dywizji Pancernej posuwały się wzdłuż drogi Sawy.

Rosja, 1941 rok

Kolejnym celem 8. Dywizji Pancernej było przełamanie pozycji obronnych wojsk jugosłowiańskich nad Sawą i uderzenie w kierunku na Valjewa w celu uzyskania połączenia z 1. Grupą Pancerną nacierającą z terytorium sojuszniczej Bułgarii. 13 kwietnia 1941 roku 8. Dywizja Pancerna wkroczyła do Belgradu.

Podczas rozpoczęcia operacji „Barbarossa”, czyli ataku na terytorium Związku Radzieckiego (co nastąpiło 22 czerwca 1941 roku), walczyło łącznie pięć niemieckich dywizji pancernych, które na swoim stanie posiadały czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t)

. Były to już poznane 7. Dywizja Pancerna oraz 8. Dywizja Pancerna, oraz nowe jednostki pancerne, które zostały sformowane w ostatnich miesiącach 1940 roku i na początku 1941 roku. 12. Dywizja Pancerna posiadała w trzech batalionach 29. Pułku Pancernego łącznie 107 egzemplarzy tych modeli wozów bojowych i 10 egzemplarzy czołgów dowodzenia Panzerbefehlswagen 38(t), w 27. Pułku Pancernym 19. Dywizji Pancernej (łącznie trzy bataliony pancerne) było 118 egzemplarzy wozów Panzerkampfwagen 38(t) i 7 czołgów dowodzenia Panzerbefehlswagen 38(t), z kolei w niemieckiej 20. Dywizji Pancernej (trójbatalionowy 21. Pułk Pancerny), gdzie znajdowało się 113 egzemplarzy czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t) i 10 egzemplarzy czołgów dowodzenia. W ogółem w ataku na Związek Radziecki brały udział 623 czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) oraz 41 wozów dowodzenia Panzerbefehlswagen 38(t).

Operacja “Barbarossa”

7. Dywizja Pancerna walczyła w ramach 3. Grupy Pancernej, dowodzonej przez generała Hotha, ulokowanej na centralnym odcinku frontu wschodniego. 8. Dywizja Pancerna w składzie 4. Grupy Pancernej, dowodzonej przez generała pułkownika Hoepnera nacierała w kierunku na Leningrad. Zimą na początku 1942 roku uczestniczyła ona w walkach w rejonie pod Holmem i Starą Rusą. Na środkowym odcinku frontu wschodniego walczyły także 12. Dywizja Pancerna, 19. Dywizja Pancerna oraz 20. Dywizja Pancerna.

Jednakże wtedy okazało się, że sam pojazd coraz słabiej spełnia swoje wymagania – już podczas walk we Francji okazywało się, że stosowane uzbrojenie często nie potrafi skutecznie razić francuskich czołgów, które często choć powolne i słabo uzbrojone, to jednak znacząco lepiej opancerzone, to jednak dopiero starcia, jednakże początkowo z bardzo nielicznymi radzieckimi czołgami średnimi T-34 oraz z czołgami ciężkimi KW-1, pokazało, że uzbrojenie jest już nie wystarczająco, czołgi T-34 można było skuteczne razić na odległościach mniejszych niż 500 metrów i to tak najlepiej atakować go z boku lub tyłu, a co by nie mówić nie można było zrobić z czołgami z rodziny KW. Niemieckie załogi ratowało jednak lepsze dowodzenie, wyszkolenie, a przede wszystkim posiadane doświadczenie z toczonych już zwycięskich kampanii. Jednakże większość wtedy stosowanych pojazdów pancernych należało do rodziny czołgów lekkich T-26 oraz czołgów szybkich rodziny BT. Były to wozy, które dysponowały podobnym uzbrojeniem, ale ich opancerzenie było na tyle słabe, aby czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) mogły pokazać jeszcze swoje walory bojowe.

Czołg lekki LTP

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Czechy, Lesany – Muzeum Techniki Wojskowej

Na początku 1942 roku pewna ilość czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t) trafiła do nowo sformowanej niemieckiej 22. Dywizji Pancernej. Czołgi te wraz z dywizją pancerną uczestniczyły w ciężkich walkach na Półwyspie Krymskim, a następnie nad rzeką Don. Ostatecznie ostatnie czołgi tego typu wraz z dywizją zostały unicestwione w ciężkich walkach w listopadzie 1942 roku pod Kałaczem.

Ostatecznie czołgi lekkie zostały wycofane z uzbrojenia w pierwszych miesiącach 1942 roku. Przykładem niech tu będzie niemiecka 7. Dywizja Pancerna, która swoje ostatnie posiadane czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) zdała dopiero w maju 1942 roku, kiedy dywizja ta została wycofana z frontu wschodniego do Francji na odpoczynek dla żołnierzy i dokonanie uzupełnień w sprzęcie bojowym.

W latach 1943-1944 znajdują się jeszcze na stanie sprawne czołgi były wysyłane do jednostek szkolnych oraz oddziałów policyjnych, rozlokowanych w Polsce czy na Bałkanach. Pewna ilość czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t) były używane jako wozy rozpoznawcze dla niemieckich pociągów pancernych operujących na froncie wschodnim. Następnie część wycofanych maszyn tego typu była następnie sprzedana do Bułgarii, Węgier, Rumunii i Słowacji.

Duża ilość czołgów, po zdemontowaniu z wozów wież, posłużyła następnie jako gąsienicowe nośniki dla opracowanych na ich podstawie dział samobieżnych (niszczycieli czołgów, zestawów przeciwlotniczych czy zestawów artyleryjskich). Natomiast wieże często posłużyły jako elementy stałych fortyfikacji polowych (m.in. budowanych na Korsyce czy we Włoszech).

Pozostałe kraje

Węgierska 1. Dywizja Pancerna używała czołgów lekkich LT vz.38 (obok czołgów lekkich własnej konstrukcji Toldi I i Toldi II) – oznaczonych na Węgrzech jako 38M(t) Pancelos Harckocsi do początku 1943 roku (prowadzono wówczas ciężkie walki w rejonie Donu), później jednak została ona przezbrojona w powoli dostarczane czołgi średnie Túran I, a następnie Túran II.

Natomiast używane przez Bułgarów czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) były używane głównie do prowadzenia akcji przeciwpartyzanckich na terenach Macedonii.

Czołgi lekkie LT vz.38 oraz LT vz.40, które używano w jednostkach armii słowackiej były używane w tzw. Rychle Dywizje (dywizji szybkiej), która działała na terytorium Ukrainy w lipcu i sierpniu 1941 roku. W czasie trwania bitwy w rejonie Lipowca 22 lipca 1941 roku wojska słowackie utraciły jeden czołg lekki LT vz.40 (V-3.037). W 1942 roku czołgi słowackie uczestniczące m.in.: w walkach o Rostów nad Donem. Pięć przezbrojonych czołgów LT vz.40 zostało straconych podczas odwrotu z rejonu Kaukazu w 1943 roku. Ostatnim poważniejszym epizodem szlaku bojowego był udział czołgów lekkich LT vz.38 oraz LT vz.40 w walkach podczas Słowackiego Powstania Narodowego. Czołgi lekkie LT vz.40 brały udział w walkach pod Bańską Bystrzycą i Zvoleniem. Trzy czołgi lekkie LT vz.40 oraz jeden model LT vz.35 z plutonu dowodzonego przez porucznika Stefana Boudnara walczyły do końca działań wojennych w górach koło Kozich Chrbatów.

Po zakończeniu działań wojennych w Europie – kilka sprawnych jeszcze czołgów pozbawiono wież oraz uzbrojenia – były używane w służbie leśnej jako ciągniki gąsienicowe, służące do transportu pni drzew z lasów górskich.

Malowanie i oznakowanie

Czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) malowane były jednolitą farba koloru stalowo-szarego typu Panzer Grau (RAL 46P-24 – oznaczenie przedwojenne, RAL 7021). Tak malowane były czołgi znajdujące się w praktyce w służbie do końca 1942 roku. Dalej nielicznie ocalałe czołgi, które następnie zostały rozlokowane w jednostkach policyjnych i służące jako czołgi rozpoznawcze, które przydzielano do niemieckich pociągów pancernych malowane były (według niemieckich nakazów od 18 lutego 1943 roku) jednolicie kolorem Wehrmacht Olive (ciemnożółtym). Prawdopodobnie miały one malowany kamuflaż podobny do tego, jaki był używany w jednostkach bojowych używających czołgi średnie Panzerkampfwagen III, Panzerkampfwagen IV, a następnie Panzerkampfwagen V. Brak jednak w pełni potwierdzenia w postaci zachowanych fotografii archiwalnych. Wnętrze wozów malowano farbą białą lub perłową.

Czołg niemiecki PzKpfw 38 (t) Ausf. E/F przejeżdża przez przesmyk na rowie przeciwczołgowym w rejonie Rżewa

W okresie zimowym z lat 1941-1942, gdzie na przykład czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) z niemieckiej 7. Dywizji Pancernej malowano białą farbą zmywalną lub rozpuszczonym w wodzie lub benzynie wapnem.

Czołgi lekkie 38M(t) z armii węgierskiej także malowane były jednolicie kolorem Panzer Grau, zaś cześć czołgów lekkich, które zostały dostarczone do Rumunii przemalowywane farba koloru khaki. Czołgi lekkie LT vz.38 i LT vz.40 używane przez Słowaków od samego początku były malowane jednolicie farba koloru khaki.

Czołgi lekkie typu LTH, które używano w armii szwajcarskiej malowane były w nieregularne plamy, w kolorach: khaki, ziemistym i jasnopiaskowym (lub rzadziej jasno szary). Bardzo podobny schemat malowania czołgów (mocno wzorowany na malowaniu pojazdów pancernych z armii czechosłowackiej) nosiły lekkie czołgi LTP używane przez Peru. Irańskie czołgi lekkie typu THN malowane były jednolicie na kolor ciemnozielony (lokalna wersja khaki). Natomiast szwedzkie czołgi lekkie Stidsvagn m/41 malowane były w mocno nieregularne plamy w kolorze piaskowożółtym, zielonym i ciemnobrązowym. W okresie zimowym szwedzkie czołgi były malowane białą farbą. Jako farby podkładowej używano ciemnoczerwonej farby tlenkowej, natomiast wnętrze czołgu było malowane farbą jasnokremową.

Czołg PzKpfw 38 (t) Ausf. C z żołnierzami utknął w błocie na froncie w okolicy Rżewa

Oznaczenia taktyczne

Podczas trwającej Kampanii w Polsce czołgi z 67. Batalionu Pancerne 3. Dywizji Lekkiej nie miały malowanych oznaczeń taktycznych na wieży czy w kadłubie. Oznaczenia malowano jedynie na małych czarnych metalowych płytkach, przytwierdzonych do boków kadłuba i tylnej płyty kadłuba.

Podczas walk na froncie w Zachodniej Europie w maju i czerwcu 1940 roku czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) z niemieckiej 7. Dywizji Pancernej nosiły duże, malowane czerwoną farbą numery taktyczne, obwiedzione cienką białą obwódką, umieszczone na wieży. W 1941 roku część czołgów także z 7. Dywizji Pancernej posiadały numery malowane tylko jako białe obwódki na ciemnym tle opancerzenia czołgu. Ten system oznaczeń był używany w praktyce przez wszystkie posiadane czołgi 7. Dywizji Pancernej podczas ataku na Związek Radziecki. Z kolei na czołgach lekkich Panzerkampfwagen 38(t) należących do niemieckiej 8. Dywizji Pancernej nosiły numery taktyczne, malowane białą farbą (ten system oznaczeń był stosowany na czołgach tej dywizji do końca 1941 roku). Prawdopodobnie taki system oznaczeń przyjęto również na czołgach używanych w niemieckich: 12. Dywizji Pancerne i nieco później w 19. Dywizji Pancernej. Trochę odmienne oznaczenia taktyczne używano na czołgach z 20. Dywizji Pancernej oraz na wozach 22. Dywizji Pancernej.

Natarcie niemieckich w rejonie rzeki i jeziora Orel. Widoczne czołgi Pz.Kpfw. 38 (t) Ausf. E/F

W tej pierwszej jednostce (12. Dywizja Pancerna) zastosowano niespotykany w innych jednostkach Panzertruppe kod cztero-cyfrowy, na przykład „1029”, który był malowany jako cienkie białe obwódki. Natomiast na czołgach lekkich Panzerkamfwagen 38(t), które trafiały jako uzupełnienie poniesionych strat do 20. Dywizji Pancernej, miały malowane żółtą farbą – zamiast pełnych oznaczeń taktycznych, tylko cyfrę oznaczającą numer kompanii: na przykład „6” to czołg 6. Kompanii Pancernej. W 22. Dywizji Pancernej stosowane były oznaczenia podkreślone od dołu białą poziomą linią. Oznaczenia taktyczne malowano białą, żółtą lub czerwoną farbą. Podobny system oznaczeń taktycznych przyjęty został w armii węgierskiej i rumuńskiej. Na zachowanych fotografiach archiwalnych słowackich czołgów lekkich LT vz.38 i LT vz.40 był brak oznaczeń taktycznych. Czołgi armii szwedzkiej Stridsvagn m/41 miały oznaczenia taktyczne malowane w postaci białych, nie wypełnionych niczym (pustych) cyfr – stosowano kod trójcyfrowy, malowany z boku wieży. Małe numery taktyczne malowane także żółtą (?) farbą z przodu kadłuba czołgu. Peruwiańskie czołgi lekkie LTP były używane bez oznaczeń taktycznych. Natomiast szwajcarskie czołgi lekkie typu LTH miały podczas okresu trwania II Wojny Światowej w Europie, posiadały malowane na wieży duże litery „CH”, będące znakiem przynależności państwowej.

Znaki rozpoznawcze

Armia niemiecka we wrześniu 1939 roku stosowała białe, pełne krzyże równoramienne malowane z przodu, z boku i z tyłu wieży wozu. W latach 1939-1940 wprowadzono krzyż (tzw. krzyż belkowy Balken Kreutz), który był wzorowany na oznaczeniach, jakie były stosowane na samolotach Luftwaffe. Początkowo malowano tylko białą obwódkę krzyża, później (od 1941 roku) wnętrze krzyża malowane było czarną farbą. Krzyże malowano najczęściej na boku kadłuba, rzadziej na boku wieży czy na tylnej płycie pancerza.

Niemieckie jednostki pancerne pod Wiaźmą na rozkaz natarcia. Z lewej strony widoczny czołg Pz.Kpfw. 38 (t) z 7. Dywizji Pancernej

Czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t), które były używane przez oddziały rumuńskie nosiły malowany z przodu kadłuba uproszczony, biały tzw. Krzyż Św. Michała. Znak ten także był niekiedy malowany na płycie nadsilnikowej jako znak rozpoznawczy dla własnego lotnictwa. Węgierskie czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) miały malowane na kadłubie wozu, a niekiedy także z tyłu wieży białe krzyże wzorowane na oznaczeniach niemieckich z tym, że pole wokół węgierskiego krzyża obwiedzione (zamalowane) było kolorem czerwonym, a wnętrze krzyża zielonym. W okresie późniejszym używano go jako jako oznaczenia białego krzyża równoramiennego malowanego wewnątrz ciemnoszarego lub czarnego kwadratowego pola. Słowackie czołgi lekkie LT vz.38 oraz LT vz.40 miały malowane na bokach wieży tarcze herbowe w barwach słowackich (biało-czerwono-błękitne) lub białe krzyże lotaryńskie. Szwedzkie czołgi lekkie Stridsvagn m/41 miały malowane na bokach kadłuba małe flagi narodowe.

Jako znak rozpoznawczy dla własnego lotnictwa bojowego, wykładano na stropie wieży lub rzadziej na płycie nadsilnikowej flagę państwową III Rzeszy Niemieckiej.

Numery rejestracyjne

Niemiecka grupa uderzeniowa przy nasypie kolejowym. Z prawej strony czołg Pz.Kpfw. 38(t)

Numery rejestracyjne (ewidencyjne) posiadały czołgi lekkie LT vz.38 i LT vz.40, które były używane przez armię słowacką, węgierską, ale także szwedzkie wozy Stridsvagn m/41 oraz szwajcarskie LTH (Panzerwagen 39). Sporadycznie podczas prób i przemarszów drogami publicznymi numery rejestracyjne otrzymały także niemieckie czołgi – znane jest zdjęcie czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. D z numerem WH-0184435.

W wozach stosowanych w armii węgierskiej stosowano numery rejestracyjne w postaci białych, kwadratowych, metalowychtablic mocowanych z tyłu kadłuba czołgu. Niekiedy małe prostokątne tablice rejestracyjne były mocowane z przodu kadłuba czołgu. Kolorem czarnym malowano numer kodowy: „1H”, „2H” lub „3H”, a następnie trój-cyfrowy numer ewidencyjny. Na tablicy rejestracyjnej ponadto była malowana tarcza herbowa w węgierskich barwach narodowych.

Czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. G posiadały numery rejestracyjne (ewidencyjne) od 1H 725 do 1H 832, a czołgi dowodzenia Panzerbefehlswagen 38(t) od 1H 876, 1H 887 i 1H 878.

W Armii Słowackiej stosowany był własny system oznaczeń składających się z litery „V” (Vojsko) i cztero-cyfrowego numeru. Używano dwóch typów oznaczeń: V-3.003 (czołgi lekkie LT vz.38), C-3.080 (czołg lekki LT vz.38), C-3.038 (czołg lekki LT vz.40). Numery te malowano białą farbą, na czarnej prostokątnej tabliczce. Tabliczka ta była ulokowana pośrodku dolnego pancerza czołowego kadłuba i z tyłu kadłuba na lewym błotniku. Czołgi armii szwajcarskiej posiadały tablice rejestracyjne mocowane z przodu kadłuba (według archiwalnych zdjęć).

Niemiecka grupa uderzeniowa przy nasypie kolejowym. Z prawej strony czołg Pz.Kpfw. 38(t)

Godła

Niemieckie czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) nosiły godła dywizji pancernych, w których czołgi z załogami służyły. Godła te były malowane najczęściej żółtą farbą z boku kadłuba lub tylnym pancerzu kadłuba, rzadziej na przedniej płycie kadłuba i na tylnym pancerzu wieży.

Podstawowe dane taktyczno-techniczne: Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. A-D

• Załoga wozu – czterech żołnierzy (dowódca/celowniczy, ładowniczy, mechanik-kierowca, strzelec-radiooperator)

• Wymiary konstrukcji:

• Długość całkowita – 4610 mm

• Szerokość całkowita – 2135 mm

• Wysokość całkowita – 2252 mm

• Rozstaw gąsienic – 1770 mm

• Prześwit kadłuba – 400 mm

• masa bojowa – 9725 kg

• Nacisk jednostkowy na grunt – 0,57 kg/cm²

• Zasięg maksymalny:

• Na drodze – do 230 km

• W terenie – do 125 km

• Promień skrętu – 8700 mm

• Pokonywanie przeszkód terenowych:

• Ściany o wysokości do – 800 mm

• Wzniesienia o kącie do – 38,7 stopni

• Brody o głębokości do – 800 mm

• Rowy/okopy o szerokości do – 2100 mm

• Średnie zużycie paliwa na drodze – 80 dm³ na 100 km

• Prędkość maksymalna wozu – 42 km/h

Podstawowe dane taktyczno-techniczne: Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. E-G

• Załoga wozu – czterech żołnierzy (dowódca/celowniczy, ładowniczy, mechanik-kierowca, strzelec-radiooperator)

• Wymiary konstrukcji:

• Długość całkowita – 4610 mm

• Szerokość całkowita – 2135 mm

• Wysokość całkowita – 2252 mm

• Rozstaw gąsienic – 1770 mm

• Prześwit kadłuba – 400 mm

• masa bojowa – 9850 kg

• Nacisk jednostkowy na grunt – 0,61 kg/cm²

• Zasięg maksymalny:

• Na drodze – do 230 km

• W terenie – do 125 km

• Promień skrętu – 8700 mm

• Pokonywanie przeszkód terenowych:

• Ściany o wysokości do – 800 mm

• Wzniesienia o kącie do – 37 stopni

• Brody o głębokości do – 800 mm

• Rowy/okopy o szerokości do – 2100 mm

• Średnie zużycie paliwa na drodze – 80 dm³ na 100 km

• Prędkość maksymalna wozu – 42 km/h

Konkluzja

Czołg lekki Panzerkampfwagen 38(t) był jednym z ważniejszych czynników niemieckich zwycięskich podczas pierwszych lat Blitzkriegu. Do 1942 roku był używany na niemal wszystkich frontach II Wojny Światowej nie licząc Skandynawii oraz Afryki Północnej. Początkowo sama konstrukcja była znacząco lepsza technicznie oraz parametrami od innych niemieckich konstrukcji z tego okresu. W związku z tym maszyna była bardzo lubiana przez swoje załogi. I był bardzo groźnym przeciwnikiem aż początku operacji „Barbarossa”. Wtedy to po raz pierwszy wyszły wady czołgu, czyli słabe opancerzenie oraz uzbrojenie, które wprawdzie w kilku eksperymentalnych prototypach było wzmocnione, to jednak było ono za słabe, aby mierzyć się w warunkach frontu wschodniego z masowo produkowanymi czołgami T-34. Żadna inna konstrukcja zagraniczna nie była używana w takiej ilości, które znalazła się w służbie w Wehrmachcie, jak właśnie czechosłowacki czołg LT vz.38. Czołg lekki Panzerkampfwagen 38(t) po zakończeniu wojny przez kilka następnych lat służył w armiach kilku państw europejskich.

Bibliografia

1. Janusz Ledwoch, Pz.Kpfw. 38(t)/LT vz.38, Wydawnictwo Militaria Nr. 8, Warszawa 1993

2. https://pl.wikipedia.org/wiki/LT_vz._38

3. https://commons.wikimedia.orgwikiCategory:Panzerkampfwagen_38(t)_during_World_War_II

4. David Doyle, Niemieckie Pojazdy Wojskowe II Wojny Światowej, Wydawnictwo Vesper, Poznań 2012 rok

5. Dawid Porter, Niemiecka Broń Pancerna 1939-1945, AlmaPress, Poznań 2019

6. Richard Ogorkiewicz, Czołgi 100 lat Historii, Wydawnictwo RM, Warszawa 2016

7. George Forty, Ilustrowana Encyklopedia Czołgów Całego Świata, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2006

8. Praca zbiorowa, Pojazdy Pancerne od „Little Willie” o Leoparda 2A6, Wydawnictwo AKA, Głuchołazy 2012

9. https://www.valka.cz/LT-vz-38-t1863

10. https://tanks-encyclopedia.com/ww2/germany/panzer-38t.php

11. https://tanks-encyclopedia.com/ww2/germany/panzer-38t-ausf-b

Drukuj

Udostępnij:

Powiązane wpisy:

Panzerkampfwagen IV Panzerkampfwagen I Panzerkampfwagen II