Czołg średni Panzerkampfwagen IV

Panzerkampfwagen IV Ausf. A – niemieckie zajęcie Czeskich Sudetów w 1938 roku

Czołg średni Panzerkampfwagen IV (Sd. Kfz. 161) był podstawowym sprzętem niemieckiej Panzerwaffe przez cały okres II Wojny Światowej. Kariera bojowa tego pojazdu rozpoczęła się jesienią 1938 roku podczas zajmowania czechosłowackich Sudetów, a we wrześniu 1939 roku 211 czołgów Panzerkampfwagen IV uczestniczyło w agresji na Polskę. Nieco większa ilość czołgów średnich tego typu brała udział podczas walk jakie toczyły się w 1940 roku w maju i czerwcu w Zachodniej Europie. Zaś podczas przygotowania do inwazji morskiej na Wielką Brytanię, zbudowano w oparciu o czołgi Panzerkampfwagen IV część maszyn zostało przygotowanych do pokonywania przeszkód wodnych po dnie. Czołgów średnich Panzerkampfwagen IV brały udział podczas walk na Bałkanach w 1941 roku i w szeregach niemieckiego Afrika Korps. Wozy te brały udział od początku Operacji Barbarossa (inwazja na Związek Radziecki). Czołg stał się wtedy podstawowym czołgiem niemieckich oddziałów Panzerwaffe, mimo wprowadzenia do produkcji nowszych czołgów: średnich Panzerkampfwagen V „Panther” oraz ciężkich czołgów Panzerkampfwagen VI „Tiger”, starsze czołgi Panzerkampfwagen IV nadal były produkowane do końca wojny. Czołgi tego typu były produkowane do państw sprzymierzonych z III Rzeszą – m.in.: do Finlandii oraz Rumunii. Po zakończeniu II Wojny Światowej czołgi były używane w armii fińskiej (do końca 1962 roku) oraz w armii hiszpańskiej. W czerwcu 1967 roku syryjskie Panzerkampfwagen IV „próbowały” odpierać ataki izraelskich czołgów na Wzgórzach Golan.

Pokonywanie przeszkody wodnej podczas szkolenia

Historia konstrukcji

Gdy na początku lat trzydziestych XX wieku na terytorium Republiki Weimarskiej powoli krystalizowała się doktryna użycia wojsk pancernych i nowe założenia taktyczne oraz operacyjne użycia czołgów, od początku duży nacisk był kładziony na przygotowanie odpowiedniego sprzętu pancernego.

Czołgi lekkie Panzerkampfwagen I i Panzerkampfwagen II skonstruowane były z myślą, że będą stanowić sprzęt szkolno-treningowy, zaś na wojnę miały wyruszyć czołgi cięższe: średni Panzerkampfwagen III, który miał stanowić podstawowy czołg średni Panzerwaffe (uderzeniowy) i ciężkie (tak początkowy były określane) Panzerkampfwagen IV, który miał tutaj spełniać rolę czołgu wsparcia na polu bitwy.

Pierwszy projekt czołgu średniego Panzerkampfwagen IV powstał początkowo jako 18-tonowy czołg przeznaczony dla dowódców batalionu – stąd nazwa Bataillonsfuhrerwagen (skrót – BW). Czołg (ciężki) BW miał być uzbrojony w działo większego kalibru umieszczonej w pojedynczej wieży i dwa karabiny maszynowe (jeden w wieży – sprzężony z działem oraz drugi zamontowany w kadłubie czołgu). Po opracowaniu pierwszych założeń technicznych lżejszego czołgu średniego ZW (późniejszy czołg Panzerkampfwagen III), ustalono, że nowy czołg BW będzie uzbrojony w działo kalibru 75 mm 7,5 cm – niemieckie oznaczenie). Czołg otrzymał wtedy pierwsze wojskowe oznaczenie Vskfz. 618 (Versuchkraftfahrzeuge – pojazd prototypowy). 3 kwietnia 1936 roku zmienione następnie na Vskfz. 622. Prace konstrukcyjne nad czołgiem BW – Vskfz. 622 były prowadzone w firmie Rheinmetall-Borsig AG na terenie Dusseldorfie i Friedrich Krupp AG w Essen. Vskfz. 622 miał otrzymać opancerzenie 16-20 mm, załoga pięcioosobowa, silnik o mocy 221 kW (300 KM), pozwalała na osiągnięcie prędkości maksymalnej 35 km/h. Podwozie czołgu, określonego jako VK 2001 (Rh) – opracowane przez zakłady Rheinmetall składało się z ośmiu małych kół jezdnych zgrupowanych w czterech wózkach amortyzowanych półresorami piórowymi.

Jego koło napędowe znajdowało się z przodu czołgu, a koło napinające z tyłu. Od góry gąsienica była prowadzona przez trzy małe kółka podtrzymujące.

Powstały prototyp czołgu BW skonstruowały także zakłady Friedrich Krupp AG w Essen. Czołg Kruppa miał podobny układ jezdny jak w VK 2001 (Rh), różnił się jedynie zastosowaniem innego typu zawieszenia. Opancerzenie sięgało od 5 do 14,5 mm. Napęd wozu zapewniał silnik gaźnikowy o mocy 235 kW (320 KM).

Silnik czołgowy Maybach 12-cyl. HL 120

Warto dodatkowo wspomnieć jeszcze krótko o prototypie, określonym jako VK 2002 (Zakłady MAN), który został opracowany przez Maschinenfabrik-Augsburg-Nurnberg AG. Czołg VK 2002 (MAN) posiadał podwozie konstrukcji niemieckiego inżyniera E. Kniepkampa z dużymi kołami nośnymi (jezdnymi) przypominający układ zastosowany został później w niemieckich czołgach „Panther” oraz „Tiger”. Czołg VK 2002 (MAN) pozostał jedynie w pierwotnej fazie projektowej.

Ostatecznie do produkcji seryjnej Heereswaffenamt WaPruf 6 (WaPruf 6 – departament techniczny broni pancernej), skierował do produkcji czołg, skonstruowany przez niemieckie zakłady Krupp, polecając jednocześnie dokonanie wszystkich zmian w konstrukcji, jakie przepisał departament (konstrukcja zawieszenia, zastosowanie drążków skrętnych w miejsce pierwotnie wybranego zawieszenia niezależnego).

Wersje czołgu Panzerkampfwagen IV

1. Panzerkampfwagen IV Ausf. A (Sd. Kfz. 161 – 1/BW)

Prototypy czołgu ciężkiego Panzerkampfwagen IV zostały zbudowane na przełomie 1935 i 1936 roku. W tym czasie Heereswaffenamt zdecydował, że dalsze prace rozwojowe zostaną skoncentrowane w zakładach Krupp. Tam właśnie powtsały wszystkie prototypy dalszych wersji tego czołgu. Czołgi serii zerowej (Null – Serie) były zbudowane w zakładach ulokowanych w Essen, produkcja dalszych pojazdów została przeniesiona od października 1937 roku do fabryki Krupp – Gruson AG w Magdeburgu (Magdeburg – Buckau).

Uszkodzony czołg Panzerkapmfwagen IV Ausf. A

Do marca 1938 roku wyprodukowano tam łącznie 35 pojazdów w wersji A (Ausffuhrung A) o numerach fabrycznych 80101 – 80135. Czołgi w wersji Ausf. A posiadały pancerz czołowy o grubości 20 mm, a pancerz boczny oraz tylny o grubości 15 mm, opancerzenie wieży sięgało: 30 mm (przód), boczny 20 mm, oraz tylny o grubości 10 mm. Masa bojowa wynosiła 17 300 kg. Cechą charakterystyczną nowego wozy była wieżyczka dowódcy typu basztowego z sześcioma otworami obserwacyjnymi, osłoniętymi szkłem pancernym i przedni kadłubowy karabin maszynowy. Wieża była umieszczona niesymetrycznie od symetrii wozu na lewo o 51,7 mm. Takie usytuowanie wieży było spowodowane koniecznością umieszczenia w kadłubie wozu silnika spalinowego, poruszającego generator, który dostarcza prąd elektryczny, do silnika obracającą wieżę czołgu. Standardowy zapas amunicji działowej, do armaty krótko-lufowej 7,5 cm KwK 37 L/24 (kaliber 75 mm) wynosił 120 naboi scalonych, a do amunicji karabinowej 3000 naboi (dwa karabiny maszynowe Rheinmetall-Borsig MG 34, kalibru 7,92 mm). Napęd czołgu stanowił silnik rzędowy, dwunastocylindrowy (układ V – kąt rozwarcia bloków cylindrowych wynosił 60 stopni), gaźnikowy, górnozaworowy chłodzony cieczą Maybach HL 108 TR o pojemności skokowej 10 838 cm³ i mocy 184 kW (250 KM) przy 3000 obr./min. Skrzynia przekładniowa (biegów) mechaniczna 5-biegowa typu Zahnradfabrik ZF SFG 75. Cyrkulację powietrza w komorze silnikowej zapewniały dwa wentylatory umieszczone po prawej stronie silnika. Silnik był umieszczony niesymetrycznie, po prawej stronie kadłuba. Podwozie składało się z ośmiu kół jezdnych o wymiarach 470 x 75 – 660 mm zabudowanych półresorami piórowymi. Gąsienica była podtrzymywana czterema kółkami o wymiarach 250 x 65 – 135.

Wieża czołgu Panzerkampfwagen IV Ausf. A

Podstawowe dane taktyczno-techniczne:

Panzerkampfwagen IV Ausf. A:

Wymiary konstrukcji:
Długość całkowita – 5920 mm
Szerokość – 2830 mm
Wysokość – 2680 mm
Rozstaw gąsienic – 2390 mm
Prześwit – 400 mm
Masa bojowa – 17 300 kg
Nacisk na grunt – 0,69 kg/cm²
Zasięg:
Na drodze – 140 km
W terenie – 90 km
Prędkość maksymalna (na drodze bitej) – 35 km/h
Promień skrętu – 5,92 m
Pokonywanie przeszkód terenowych:
Ściany – 710 mm
Wzniesienia – 35^o
Brody – do 800 mm
Rowy (okopy) – 2600 mm
Średnie zużycie paliwa (na drodze) – 318 dm³/100 km

2. Panzerkampfwagen IV Ausf. B (Sd. Kfz. 161 – 2/BW)

Czołg Panzerkampfwagen Ausf. B – niemieckie oddziały wkraczają do Grudziądza. Wrzesień 1939 roku – zdjęcie propagandowe

Kolejna wersja Ausf. B nieznacznie różniła się od czołgów Ausf. A. Najważniejsza zmianą w konstrukcji nowej wersji było zastosowanie prostej, a nie łamanej czołowej płyty pancernej kadłuba, bez stanowiska kadłubowego karabinu maszynowego MG 34. W tym miejscu znajdowała się dodatkowa szczelina obserwacyjna dla radio-telegrafisty. Radio-telegrafista miał możliwość prowadzenia ognia z pistoletu maszynowego przez otwór strzelniczy, który znajdował się po prawej stronie płyty pancernej. Dalsze zmiany dotyczyły włazów kierowcy i radio-telegrafisty. W czołgach w wersji Ausf. B były one jednoczęściowe, z otworami służącymi do wystrzeliwania rakiet sygnalizacyjnych. W tylnej ścianie wieży umieszczony był otwór strzelecki. Zmianie uległy także otwory obserwacyjne w bocznych drzwiach wieży, dodatkowo także dodatkowy otwór strzelecki, a na wierzchu wieży znajdował się dodatkowy peryskop obserwacyjny. Został wprowadzony nowy typ wieżyczki basztowej dowódcy, lepiej opancerzony, który składał się z pięciu segmentów. Otwory obserwacyjne w wieżyczce dowódcy mogły być zakryte podnoszonymi osłonami. Niewielkie zmiany także były wprowadzone w konstrukcji bocznych szczelin obserwacyjnych umieszczonych z przodu kadłuba i haków, służących do podnoszenia wieży oraz otwory wentylacyjne, które umieszczono na wierzchu wieży. Czołgi Panzerkampfwagen IV Ausf. B były wyposażone w 6-biegową skrzynię przekładniową ZF SSG 76. Czołgi Ausf. B napędzał silnik gaźnikowy Maybach HL 120 TR o mocy 221 kW (300 KM) przy 3000 obr./min. Zmniejszeniu uległ zapas przewożonej amunicji armatniej do 80 naboi scalonych i łącznie 2700 naboi kalibru 7,92 mm. Opancerzenie czołgów Ausf. B było następujące: płyta czołowa kadłuba 28 mm, płyta czołowa wieży 25 mm, bok kadłuba 20 mm, tył i spód kadłuba 15 mm, podobną grubość miał pancerz boczny i tylny wieży.

Od kwietnia do września 1938 roku zostało łącznie wyprodukowanych 42 wozy (45?). Wersja Ausf. B miała przydzielony blok numerów fabrycznych 80201 – 80300 (nie stosowano wtedy numeracji ciągłej).

Francja 1940 rok – czołgi Panzerkampfwagen IV Ausf. B i C

Podstawowe dane taktyczno-techniczne:

Panzerkampfwagen IV Ausf. B:

Wymiary konstrukcji:
Długość całkowita – 5870 mm
Szerokość – 2830 mm
Wysokość – 2850 mm
Rozstaw gąsienic – 2390 mm
Prześwit – 400 mm
Masa bojowa – 17 700 kg
Nacisk na grunt – 0,7 kg/cm²
Zasięg:
Na drodze – 140 km
W terenie – 90 km
Prędkość maksymalna (na drodze bitej) – 35 km/h
Promień skrętu – 5,92 m
Pokonywanie przeszkód terenowych:
Ściany – 600 mm
Wzniesienia – 30^o
Brody – do 800 mm
Rowy (okopy) – 2300 mm
Średnie zużycie paliwa (na drodze) – 330 dm³/100 km

3. Panzerkampfwagen IV Ausf. C (Sd. Kfz. 161 – 3/BW)

Panzerkampfwagen IV Ausf. C zniszczony w Normandii czerwcu 1944 roku – 21. Dywizja Pancerna

Czołgi w wersji Ausf. C (numery fabryczne w bloku numeracyjnym 80301-80500) tylko bardzo nieznacznie różniły się od czołgów w wersji Ausf. B. Od września 1938 roku do sierpnia roku następnego zostało łącznie wyprodukowanych 140 wozów. Od czołgu o numerze fabrycznym 80341 stosowano silnik Maybach HL 120 TRM. Był to silnik gaźnikowy, dwunastocylindrowy (V), chłodzony cieczą, górnozaworowy o pojemności skokowej 11 867 cm³. Był on stosowany do napędu wszystkich pozostałych wersji czołgu Panzerkampfwagen IV. Zmiany w konstrukcji czołgu w wersji Ausf. C ograniczyły się jedynie do opancerzenia lufy karabinu maszynowego MG 34 i zabudowania pod armatą odbojnicy, która zapobiegała zerwaniu anteny w czasie obrotu wieży czołgu. Czołgi (ciężkie) Panzerkampfwagen W wersjach Ausf. A, B i C posiadały mechanizm podniesienia lufy armatniej 7,5 cm KwK 37 L/24 umieszczony wewnątrz za jarzmem działa. Jesienią 1939 roku dwa czołgi Ausf. C ostatniej serii produkcyjnej zostały następnie przebudowane przez czołgi mostowe. Obie wersje Ausf. B i Ausf. C były bardzo do siebie podobne, dlatego niekiedy jest niezwykle trudno określić wersję pojazdu.

Podstawowe dane taktyczno-techniczne:

Panzerkampfwagen IV Ausf. C:

Wymiary konstrukcji:
Długość całkowita – 5870 mm
Szerokość – 2830 mm
Wysokość – 2850 mm
Rozstaw gąsienic – 2390 mm
Prześwit – 400 mm
Masa bojowa – 18 500 kg
Nacisk na grunt – 0,75 kg/cm²
Zasięg:
Na drodze – 140 km
W terenie – 90 km
Prędkość maksymalna (na drodze bitej) – 35 km/h
Promień skrętu – 5,92 m
Pokonywanie przeszkód terenowych:
Ściany – 600 mm
Wzniesienia – 30^o
Brody – do 800 mm
Rowy (okopy) – 2300 mm
Średnie zużycie paliwa (na drodze) – 330 dm³/100 km

Niemiecka kolumna pancerna, na drugim planie model Ausf. C

4. Panzerkampfwagen IV Ausf. D (Sd. Kfz. 161 4/BW, 5/BW)

We wrześniu 1939 roku w zakładach Krupp-Gruson AG rozpoczęto produkcję seryjną nowej wersji czołu – Ausf. D. Konstrukcja płyty czołowej czołgów Panzerkampfwagen IV Ausf. D była bardzo podobna do wersji Ausf. A. Stanowisko dla strzela/radiotelegrafisty było cofnięte w stosunku do stanowiska mechanika-kierowcy (płyta czołowa kadłuba była łamana). Stanowisko przedniego karabinu maszynowego była dodatkowo chroniona dodatkowo kwadratową ochroną pancerną. Dodatkowy otwór strzelecki został umieszczony na łamaniu płyty czołowej kadłuba (tak jak w wersji Ausf. A). Zmianie uległ także sposób w jakim była mocowana armata, która posiadała jarzmo zewnętrzne. Pod armatą zamocowana była osłona, która odpychała w dół antenę, gdy tylko wieża dokonywała obrotu (podobne urządzenie stosowano w wersja Ausf. B i Ausf. C). W latach 1940-1941 pancerz czołowy wzmacniano dodatkową płytą pancerną o grubości 20 mm mocowaną zaczepami do właściwego kadłuba czołgu. Czołgi w wersji Ausf. D późnych serii produkcyjnych posiadąły dodatkowe otwory wentylowane, które umieszczone zostały na płycie silnikowej (wersja Tp – Tropen). Czołgi w wersji Ausf. D nosiły numery fabryczne – 80501-80700 (4/BW) i 80701-80748 (5/BW). Czołgi Ausfuhrung D planowano budować w następujących seriach produkcyjnych: I seria – 35 sztuk, II oraz III seria produkcyjna – po 182 egzemplarze, IV – 200 wozów, V seria – 48 wozów, a ostatnia VI seria 223 czołgi. Ostatecznie zrealizowane zostały jedynie trzy pierwsze serie produkcyjne. W kwietniu 1940 roku dziesięć czołgów wersji Ausf. D zostało przebudowanych na czołgi mostowe. Cześć czołgów zostało zmodyfikowanych w zakładach C. D. Magirus w Ulm, a pozostałe natomiast w Krupp-Gruson. W sierpniu 1940 roku, dwa czołgi mostowe zostały ponownie przywrócone do wersji „bojowej”, a w maju 1941 roku uczyniono to z pozostałymi wozami. W połowie 1941 roku jeden czołg Panzerkampfwagen IV Ausf. D doświadczalnie uzbrojono w armatę przeciwpancerną (wersję czołgową) 5 cm KwK 39 L/60 kalibru 50 mm. Zamierzano w ten sposób zmodyfikować początkowo aż 229 wozów Panzerkampfwagen IV, lecz po wprowadzeniu do produkcji początkowo wersji F2, która była uzbrojona w długolufową armatę przeciwpancerną kalibru 75 mm, z tej przebudowy ostatecznie zrezygnowano. Czołg zimą 1942 roku był testowany w Winterschule der Panzertruppen (Zimowa Szkoła Wojsk Pancernych) w St. Johann, w Tyrolu. W lutym 1942 roku dwa podwozia czołgów średnich w wersji Ausf. D zostały wykorzystane do przebudowy na działo samobieżne 10,5 cm K18 L/52 Panzer-Selbstfahrlafette Iva, która były uzbrojone w armatę kalibru 105 mm. W latach 1942-1943 część remontowanych czołgów średnich Panzerkampfwagen IV Ausf. D, zostało następnie przezbrojonych w działa 7,5 cm KwK 40 L/43. Ogółem od końca września 1939 roku do maja 1941 roku zostało łącznie wyprodukowanych 229 czołgów w wersji Ausf. D.

Panzerkampfwagen IV Ausf. C – Francja, maj 1940 roku

Podstawowe dane taktyczno-techniczne:

Panzerkampfwagen IV Ausf. D:

Wymiary konstrukcji:
Długość całkowita – 5920 mm
Szerokość – 2840 mm
Wysokość – 2680 mm
Rozstaw gąsienic – 2390 mm
Prześwit – 400 mm
Masa bojowa – 20 000 kg
Nacisk na grunt – 0,77 kg/cm²
Zasięg:
Na drodze – 210 km
W terenie – 130 km
Prędkość maksymalna (na drodze bitej) – 42 km/h
Promień skrętu – 5,92 m
Pokonywanie przeszkód terenowych:
Ściany – 600 mm
Wzniesienia – 30^o
Brody – do 1000 mm
Rowy (okopy) – 2300 mm
Średnie zużycie paliwa (na drodze) – 250 dm³/100 km

Operacja ‘Barbarossa” – Panzerkampfwagen IV Ausf. D

5. Panzerkampfwagen IV Ausf. E (Sd. Kfz. 161 – 6/BW)

Modyfikacje zastosowane w czołgu Panzerkampfwagen IV Ausf. E w głównej mierze dotyczyły wzmocnienia opancerzenia. Pancerz czołowy miał grubość 30 mm i został dodatkowo wzmocniony dodatkową -płytą pancerną o grubości 30 mm. Przód wieży miał grubość 30 mm (osłona mechanizmów armaty 35-37 mm) grubość, boki kadłuba i wieży miała grubość 20 mm, spód kadłuba oraz tył 15 mm. Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV Ausf. E posiadał zmodyfikowane otwory obserwacyjne kierowcy. Karabin maszynowy MG 34 został teraz umieszczony w jarzmie kulistym typu Kugelblende 30 (30 oznacza, że jarzmo było przystosowane do pancerza o grubości 30 mm). W czołgach Panzerkampfwagen IV Ausf. E zostały zastosowane uproszczone koła napędowe i podtrzymujące. Czołgi tego typu posiadały całkowicie nową wieżyczkę dowódcy opancerzoną pancerzem o grubości od 50 mm do 95 mm. Wieżyczka była montowana z jednego, a nie jak poprzednio z pięciu segmentów. Zmieniono nieznacznie także kształt wieży tak, aby wieżyczka dowódcy nie wystawała z obrysu wieży pojazdu, został zmodyfikowany także sam kształt wierzchu wieży. Zlikwidowano także otwór strzelecki w prawych bocznych drzwiach wozu. Inne modyfikacje dotyczyły umieszczenia wentylatora wieży i wzmocnienia osłon otworów obserwacyjnych. Czołgi w wersji Ausf. E były używane z zasobnikiem montowanym z tyłu wieży oraz całkowicie nowym typem gąsienic o szerokości 400 mm. Późne czołgi w wersji Ausf. D oraz wozy Ausf. E miały zmodyfikowane tłumiki oraz hak holowniczy nowego typu. Czołgi Panzerkampfwagen IV Ausf. E używane były z dodatkowymi zasobnikami (Gepack Kasten) zamocowanymi z tyłu wieży i mieszczącymi części zamienne i inne akcesoria. Wersje Ausf. E i częściowo najnowsze wersje Ausf. D posiadały także boczne kadłubowe otwory obserwacyjne z przynitowanym wzmocnionym opancerzeniem. Kolejne zmiany dotyczyły konstrukcji błotników przednich i kół podtrzymujących. Produkcję czołgów Panzerkampfwagen IV Ausf. E (6/BW) rozpoczęto we wrześniu 1940 roku, a zakończono we kwietniu 1941 roku. Czołgi te posiadały następujące numery fabryczne: 80801-80850.

Zdjęcie koloryzowane – model Ausf. D, 1940 rok, niemiecki poligon w Orzyszu (Arys)

Podstawowe dane taktyczno-techniczne:

Panzerkampfwagen IV Ausf. E:

Wymiary konstrukcji:
Długość całkowita – 5920 mm
Szerokość – 2840 mm
Wysokość – 2680 mm
Rozstaw gąsienic – 2390 mm
Prześwit – 400 mm
Masa bojowa – 21 000 kg
Nacisk na grunt – 0,79 kg/cm²
Zasięg:
Na drodze – 200 km
W terenie – 125 km
Prędkość maksymalna (na drodze bitej) – 42 km/h
Promień skrętu – 5,92 m
Pokonywanie przeszkód terenowych:
Ściany – 600 mm
Wzniesienia – 30^o
Brody – do 1000 mm
Rowy (okopy) – 2300 mm
Średnie zużycie paliwa (na drodze) – 250 dm³/100 km

Dodatkowe informacje – szerokość wozów z założonymi gąsienicami z Ostkette – 3192 mm, a maksymalna szerokość 3330 mm z założonymi ekranami pancernymi typu Schurzen.

Czołg Panzerkampfwagen IV Ausf. E – Jugosławia, 1941 rok – Operacja “Marita”

6. Panzerkampfwagen IV Ausf. F (F1) (Sd. Kfz. 161 – 7/BW)

Kolejna wersją produkcyjną był czołg średni Panzerkampfwagen IV (Sd. Kfz. 161) Ausf. F. Ta wersja jest ostatnim ogniwem cyklu rozwojowego wczesnych wersji czołgów Panzerkampfwagen IV, które były uzbrojone w krótkolufowe armatę 7,5 cm KwK L/24. Czołgi Ausf. F były zbudowane nie tylko w zakładach Krupp-Gruson, ale także w zakładach Vogtlandische Maschinenfabrik AG (Vomag) w Plauen. W odróżnieniu od czołgów Ausf. A, D-E – czołgi średnie Panzerkampfwagen IV Ausf. F posiadał prostą (jednoczęściową) płytę pancerną czołową kadłuba wozu. Karabin maszynowy MG 34 umieszczony był w jarzmie kulistym Kugelblende 50 – stąd wiadomo, że grubość czołowego pancerza kadłuba wynosiła 50 mm. Opancerzenie boków kadłuba wzrosło do 30 mm jedynie tył kadłuba miał nadal 20 mm. Przód wieży posiadał 50 mm, a jego boki i tył sięgały 30 mm. Na płycie silnikowej zabudowano dodatkowe otwory wentylacyjne. Tego typu otwory wentylacyjne były także zamontowane na włazach do przekładni i bębnów hamulcowych, które umieszczono z przodu kadłuba. Drzwi boczne wieży były dwuczęściowe, bardzo podobne do stosowanych w czołgach średnich Panzerkampfwagen III w wersjach Ausf. G-N. Przednia cześć drzwi otwierała się do przodu, a tylna do tyłu. Drzwi posiadały szczelinę obserwacyjną przysłoniętą szkłem pancernym i w tylnej części otwór strzelecki, który był osłonięty ruchomą pokrywą (otwór strzelecki mógł posłużyć także d0o wentylacji wozu). Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV Ausf. F, a także wcześniejsze wersje Ausf. D i E, które posiadały na pancerzu tylnym opancerzony zasobnik na świece dymne. Zasobniki miały kilka różnych kształtów. Niewielkim zmianom uległa konstrukcja lufy armaty, błotników przednich i przedniego haka holowniczego. Zasobniki na świece dymne przeniesiono na lewą stronę tylnego pancerza, natomiast dodatkowy silnik spalinowy poruszający wieżę czołgu otrzymał wtedy nowy model tłumika. Z tyłu kadłuba montowano światła pozycyjne typu Notek i światła hamulcowe (po prawej stronie). Nieznacznej modyfikacji poddano konstrukcję przedniego pancerza wieży, dodano osłonę przeciwdeszczową nad drzwiami w wieży, zmieniono także uchwyty wejściowe na wieży. Jarzmo działa otrzymało pancerz pogrubiony do 50 mm. Wloty powietrza do silnika otrzymały standardowe ruchome osłony. Po wejściu do uzbrojenia i na wyposażenie Panzertruppen czołgi średnie Panzerkampfwagen IV z armatą długolufową, czołgi wyposażone z działem krótkolufowym 7,5 cm KwK 37 L/24, zostały następnie oznaczone jako wozy w wersji Ausf. F1, a nową wersję z nowym uzbrojeniem jako Ausf. F2. W 1943 roku 25 czołgów Ausf. F1 zostało przezbrojonych w armatę 7,5 cm KwK 40 L/43. Ogółem wyprodukowano (od kwietnia 1941 roku do marca 1942 roku) 462 czołgi Panzerkampfwagen IV Ausf. F (F1).

Model Ausf. E – Rosja 1941 roku. Operacja “Barbarossa”

Podstawowe dane taktyczno-techniczne:

Panzerkampfwagen IV Ausf. F1:

Wymiary konstrukcji:
Długość całkowita – 5920 mm
Szerokość – 2880 mm
Wysokość – 2680 mm
Rozstaw gąsienic – 2390 mm
Prześwit – 400 mm
Masa bojowa – 22 300 kg
Nacisk na grunt – 0,79 kg/cm²
Zasięg:
Na drodze – 200 km
W terenie – 130 km
Prędkość maksymalna (na drodze bitej) – 45 km/h
Promień skrętu – 5,92 m
Pokonywanie przeszkód terenowych:
Ściany – 600 mm
Wzniesienia – 30^o
Brody – do 1000 mm
Rowy (okopy) – 2300 mm
Średnie zużycie paliwa (na drodze) – 250 dm³/100 km

Dodatkowe informacje – szerokość wozów z założonymi gąsienicami z Ostkette – 3192 mm, a maksymalna szerokość 3330 mm z założonymi ekranami pancernymi typu Schurzen.

Uzbrojenie czołg Panzerkampfwagen IV Ausf. E – 7,5 cm KwK 37 L/24

7. PanzerkampfwagenIV Ausf. F2 (Sd. Kfz. 161)

Doświadczenie wojenne bardzo szybko udowodniły, że bardzo ważne jest także wzmocnienie uzbrojenia głównego. Osiągi balistyczne armaty krótkolufowej 7,5 cm KwK 37 L/24 nie odpowiadały warunkom pola walki, gdyż starsza armata o niskiej prędkości początkowej wystrzelonego pocisku, nie gwarantowała dobrej przebijalności pancerza na dalszych dystansach. Na przykład walki w Afryce Północnej z dobrze opancerzonymi brytyjskimi czołgami piechoty A12 Matilda Mk. II wykazały nieskuteczność tej armaty. Początkowo były prowadzone prace nad wykorzystaniem armaty 5 cm KwK 39 L/42 kalibru 50 mm (następnie wersję z dłuższą lufą L/60), planowano nawet 1942 roku przezbrojenie w zakładach Nibelungen 80 czołgów Panzerkampfwagen IV. Także intensywne doświadczenia, jakie zebrano w pierwszych miesiącach walk na terenie frontu wschodniego, gdy czołgi średnie Panzerkampfwagen IV miały poważne problemy z niszczeniem radzieckich czołgów średnich T-34 oraz ciężkich typu KW, wpłynęły na znaczne przyspieszenie prac nad nowymi modelami uzbrojenia dla broni pancernej i przezbrojeniem Panzerkampfwagen IV. 18 listopada 1941 roku Waffenamt polecił, aby Firmy Krupp i Rheinmetall-Borsig skonstruowały nowy typ armaty. Rezultatem tych prac było powstanie armaty 7,5 cm KwK 40 L/43 (3218 mm), kalibru 75 mm – armata ta posiadała bardzo charakterystyczny tzw. butelkowy jednokomorowy hamulec wylotowy. Produkcja tych dział rozpoczęła się w marcu 1942 roku. 4 kwietnia 1942 roku tak przezbrojony czołg Panzerkampfwagen IV F, który został następnie zaprezentowany Adolfowi Hitlerowi. Pierwsze czołgi seryjne powstały w zakładach Krupp (54 egzemplarze – numery fabryczne 82397-82450), Vomag (10 egzemplarzy 82566-82675) i Nibelungen (11 egzemplarzy – 82615-82625) w okresie marzec-lipiec 1942 roku. Czołgi w wersji Ausf. F2 posiadały przewożony zapas amunicji 87 naboi, które były przewożone w wieży (32 sztuki) oraz w kadłubie (55 sztuk). Czołgi posiadały nowy typ celownika Turmzielfernrohr TZF 5F, wóz posiadał zmienione jarzmo działa (nowy typ oporo-powrotnika) oraz pewne zmiany w konstrukcji drzwi w wieży. Masa bojowa czołgu Panzerkampfwagen IV w wersji Ausf. F2 wynosiła 23 670 kg. Cena czołgu (bez uzbrojenia głównego) 103 462 RM. Jak wspominał generał Guderian, w marcu 1942 roku zostało wyprodukowanych 12 czołgów średnich z pancerzem czołowym o grubości 80 mm, która miały być przeznaczone do walk na terenie Malty. Niektóre czołgi średnie Ausf. F2 późnych serii produkcyjnych posiadały wieże z czołgów serii wersji Ausf. G.

Czołg Panzerkampfwagen IV Ausf. F1 – Operacja “Blau” – Ukraina Wschodnia, 1942 rok

Podstawowe dane taktyczno-techniczne:

Panzerkampfwagen IV Ausf. F2:

Wymiary konstrukcji:
Długość całkowita – 6630 mm
Szerokość – 2880 mm
Wysokość – 2680 mm
Rozstaw gąsienic – 2390 mm
Prześwit – 400 mm
Masa bojowa – 23 600 kg
Nacisk na grunt – 0,84 kg/cm²
Zasięg:
Na drodze – 210 km
W terenie – 130 km
Prędkość maksymalna (na drodze bitej) – 43 km/h
Promień skrętu – 5,92 m
Pokonywanie przeszkód terenowych:
Ściany – 600 mm
Wzniesienia – 30^o
Brody – do 1000 mm
Rowy (okopy) – 2200 mm
Średnie zużycie paliwa (na drodze) – 250 dm³/100 km

Front Wschodni – na zdjęciu czołgi modelu Ausf. F1

Dodatkowe informacje – szerokość wozów z założonymi gąsienicami z Ostkette – 3192 mm, a maksymalna szerokość 3330 mm z założonymi ekranami pancernymi typu Schurzen.

8. Panzerkampfwagen IV Ausf. G (Sd. Kfz. 161/1 – 8/BW)

Autor – zdjęcia: Paweł Draga

Czołg średni Panzerkampfwagen IV Ausf. G – 15. Panzer Division, Afryka Północna

Deutsche Panzermuseum w Munster

Kolejną wersją wielkoseryjną były czołgi średnie Panzerkampfwagen IV Ausf. G. Najistotniejszą różnicą w budowie armaty było zastosowanie w miejsce wcześniej stosowanego jednokomorowego hamulca wylotowego armaty 7,5 cm KwK 40 L/43 75 mm, zostało zastosowane hamulca wylotowego dwukomorowego. Inne wprowadzone modyfikacje zostały wprowadzone w budowie wieży – wyeliminowano dwa otwory obserwacyjne, które były umieszczone po prawej stronie wieży. Zmodyfikowano kadłubowe włazy kierowcy i strzelca-radiotelegrafisty. Niektóre czołgi Panzerkampfwagen IV Ausf. G były wyposażone w dodatkowe ekrany pancerne typu Schurzen, które osłaniały wieżę (boki i tył) oraz boki kadłuba. Ekrany były zamontowane na niemieckich czołgach, które miały osłonić pancerz zasadniczy wozu przed radziecką amunicją przeciwpancerną kalibru 14,5 mm. Wozy późnych serii produkcyjnych były natomiast uzbrojone w nową armatę o nieco dłuższej lufie 7,5 cm KwK 40 L/48 i posiadały dodatkowe opancerzenie z przedniej płyty pancernej kadłuba, gdzie zamontowano dodatkową płytę pancerną o grubości 30 mm. Były to modyfikacje charakterystyczne dla czołgów w wersji Ausf. H była jednoczęściowa wieżyczka dowódcy. Czołgi Panzerkampfwagen IV (Sd. Kfz. 161/1) Ausf. G były produkowane w zakładach Vomag (od marca 1943 roku zostało wyprodukowanych 300 czołgów o następujących numerach fabrycznych 82701-83100), zakłady Nibelungen – 350 egzemplarzy (numery fabryczne: 83101-83700) oraz zakłady Krupp-Gruson (600 sztuk 83101-83700). Jeden z seryjnych czołgów średnich Panzerkampfwagen IV Ausf. G posłużył do przebudowy na prototyp działa samobieżnego „Hummel”. Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV Ausf. G były wytwarzane od maja 1942 roku do czerwca 1943 roku. Łącznie zostało wyprodukowanych 1687 egzemplarzy.

Po prawej stronie czołg średni Panzerkampfwagen IV Ausf. F2 – uzbrojony w dłuższe działo przeciwpancerne 7,5 cm KwK 40 L/43

Podstawowe dane taktyczno-techniczne:

Panzerkampfwagen IV Ausf. G:

Wymiary konstrukcji:
Długość całkowita – 6630 mm
Szerokość – 2880 mm
Wysokość – 2680 mm
Rozstaw gąsienic – 2390 mm
Prześwit – 400 mm
Masa bojowa – 23 600 kg
Nacisk na grunt – 0,84 kg/cm²
Zasięg:
Na drodze – 210 km
W terenie – 130 km
Prędkość maksymalna (na drodze bitej) – 42 km/h
Promień skrętu – 5,92 m
Pokonywanie przeszkód terenowych:
Ściany – 600 mm
Wzniesienia – 30^o
Brody – do 1000 mm
Rowy (okopy) – 2200 mm
Średnie zużycie paliwa (na drodze) – 250 dm³/100 km

Dodatkowe informacje – szerokość wozów z założonymi gąsienicami z Ostkette – 3192 mm, a maksymalna szerokość 3330 mm z założonymi ekranami pancernymi typu Schurzen.

Panzerkampfwagen IV Ausf. G – Operacja “Blau”

9. Panzerkampfwagen IV Ausf. H (Sd. Kfz. 161/2 – 9/BW)

W lipcu 1942 roku rozpoczęto prace nad nową wersją czołgu średniego Panzerkampfwagen IV, który miał być uzbrojony w armatę czołgową 7,5 cm KwK 40 L/48. Zaprojektowano także jednolite opancerzenie przodu kadłuba sięgające 80 mm. Czołg średni Panzerkampfwagen IV (Sd. Kfz. 161/2) Ausf. H był już bardzo podobny do późnej serii produkcyjnej czołgów średnich Ausf. G, zmodyfikowano położenie anteny nadawczo-odbiorczej, która została przeniesiona, która została teraz przeniesiona z prawej strony kadłuba na tył kadłuba (po jego lewej stronie). Standardowym wyposażeniem były dodatkowe ekrany pancerne o grubości 5 mm, montowane do boków kadłuba oraz boków i tyłu wieży. Podczas transportu kolejowego ekrany były demontowane. Czołgi Ausf. H posiadały nowy typ kół napędowych, całkowicie metalowe koła podtrzymujące i nowy typ kół napinających (czołgi produkowane pod koniec 1943 roku). Czołgi Ausf. H były wyposażone w skrzynie biegów typu Zahnrad-Fabrik ZF SSG 77, stosowaną także na czołgach średnich Panzerkampfwagen III. Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV Ausf. H poszczególnych serii produkcyjnych różniły się ponadto budową tylnego pancerza (we wczesnych czołgach płyty były łączone pod kątem 30 stopni, a później pod kątem 90 stopni). W trakcie produkcji uległy zmianie drobne elementy wyposażenia zewnętrznego. Czołgi w wersji Ausf. H posiadąły montowany na wieżyczce dowódcy Fliegerbeschussgerat 41 lud 42 (uchwyt przeciwlotniczy) do karabinu maszynowego MG 34. Wierzchni pancerz wieży uległ pogrubieniu z 15 do 18 mm. Klapa włazu dowódcy otrzymała specjalną skórzaną wkładkę amortyzującą. Czołgu w wersji Ausf. H nie miały otworów strzeleckiej umieszczonych w tylnej ścianie wieży, a podstawa wieżyczki dowódcy została dodatkowo wzmocniona pierścieniem pancernym. Dolne i boczne powierzchnie kadłuba oraz boczne powierzchnie wieży pokryte były zimmeritem. Rozpoczęcie wielkoseryjnej produkcji czołgów Panzerkampfwagen IV Ausf. H nie odbyło się bez przeszkód. Hitler usilnie forsował szybkie rozpoczęcie produkcji seryjnej nowy czołgów średnich (bardzo mocno jeszcze nie dopracowanych) Panzerkampfwagen V „Panther” (Sd. Kfz. 171) oraz nowych czołgów cięzkich Panzerkampfwagen IV „Tiger” (Sd. Kfz. 181), przy jednoczesnym całkowitym zaprzestaniu produkcji seryjnej czołgów średnich Panzerkampfwagen IV. W większości dzięki bardzo nieugiętej podstawie generalnego inspektora broni pancernej gen. płk. H. Guderiana, udało się utrzymać produkcję seryjną tego czołgu. Było to oczywiście z ówczesnej sytuacji strategicznej jaka zapanowała na froncie wschodnim dobre posunięcie. Produkcja czołgów ciężkich „Tiger”posuwała się bardzo powoli, a z powodu jeszcze przeprowadzanych alianckich nalotów bombowych na zakłady zbrojeniowe, a lżejsze „Panthery” były wozami bardzo awaryjnymi, to w praktycznie połowę sprzętu pancernego na froncie – stanowiły właśnie starsze czołgi średnie typu Panzerkampfwagen IV, co było szczególnie widoczne podczas walk na froncie wschodnim w 1943 roku oraz także w 1944 roku. Mimo początkowych planów zaprzestania produkcji, ostatecznie został zatwierdzony w dniu 3 kwietnia 1943 roku, nowy program rozbudowy sił pancernych przewidywał łącznie budowę do końca 1943 roku 1955 egzemplarzy czołgów średnich Panzerkampfwagen IV. W 1943 roku w zakładach Krupp wyprodukowano łącznie 655 czołgów (o numerach fabrycznych: 84001-84695), Nibelungen 1000 sztuk (numery fabryczne: 85001-86000) oraz Vomag w Plauen – 1000 sztuk (numery fabryczne: 86001-87000), a od maja 1944 roku Nibelungenwerke dostarczyły dalsze 1305 czołgów (numery fabryczne: 87001-88305). 121 podwozi czołgów Panzerkampfwagen IV Ausf. H, posłużyło następie do przebudowy na działa szturmowe oraz samobieżne.

Panzerkampfwagen IV Ausf. H

Podstawowe dane taktyczno-techniczne:

Panzerkampfwagen IV Ausf. H:

Wymiary konstrukcji:
Długość całkowita – 7015 mm
Szerokość – 2880 mm
Wysokość – 2680 mm
Rozstaw gąsienic – 2390 mm
Prześwit – 400 mm
Masa bojowa – 26 000 kg (inne dane: 25 999 kg)
Nacisk na grunt – 0,89 kg/cm²
Zasięg:
Na drodze – 210 km
W terenie – 130 km
Prędkość maksymalna (na drodze bitej) – 38 km/h
Promień skrętu – 5,92 m
Pokonywanie przeszkód terenowych:
Ściany – 600 mm
Wzniesienia – 30^o

Czołgi Panzerkampfwagen IV Ausf. G – front wschodni 1942 rok

Brody – do 1200 mm
Rowy (okopy) – 2200 mm
Średnie zużycie paliwa (na drodze) – 250 dm³/100 km

Dodatkowe informacje – szerokość wozów z założonymi gąsienicami z Ostkette – 3192 mm, a maksymalna szerokość 3330 mm z założonymi ekranami pancernymi typu Schurzen.

10. Panzerkampfwagen IV Ausf. J (Sd. Kfz. 161/2)

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Czołg średni Panzerkampfwagen IV Ausf. J

Muzeum Broni Pancernej w Kłaninie, kolekcja Tank Huntera

Ostatnią wersją czołgu Panzerkampfwagen IV były czołgi w wersji Panzerkampfwagen IV (Sd. Kfz. 161/2) Ausf. J. Od czerwca 1944 roku do marca 1945 roku niemieckie zakłady Nibelungen w St. Valentin wyprodukowały łącznie 2392 maszyny w wersji Asf. J (numery fabryczne: 89001-91392). W stosunku do uprzednio produkowanej wersji Ausf. H – czołgi średnie Ausf. J posiadały wiele uproszczeń w konstrukcji technologicznych wozu, m.in.: nie posiadał one dwusuwowego silnika spalinowego, który napędzał generator prądotwórczy dostarczającej prąd elektryczny do silnika poruszającego wieżę czołgu. Dlatego czołgi w wersji Ausf. J posiadały tylko i wyłącznie ręczny napęd wieży. Uproszczono budowę włazów w wieży wozu oraz zlikwidowano boczne kadłubowe szczeliny obserwacyjne kierowcy (po założeniu ekranów pancernych – typ Schurzen, obserwacja na boki była praktycznie niemożliwa). Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV budowano z uproszczonymi, całkowicie stalowymi kołami podtrzymującymi i całkowicie nowym typem kół napinających. Czołgi w wersji Ausf. J posiadał zbiorniki paliwa, które zostały powiększone o 189 dm³, gdzie dzięki temu zasięg czołgu w terenie wzrósł z 130 kilometrów do ponad 210 kilometrów, a przemarsz drogą zwiększył się z 210 kilometrów do prawie 320 kilometrów przebytej drogi. Jeżeli tylko udało się do końca napełnić zbiorniki paliwa w momencie, gdy brak wszelkich materiałów pędnych dla pojazdów III Rzeszy stał się chroniczny. Czołgi średnie Ausf. J były produkowane na przełomie lat 1944-1945 posiadały, w miejsce ekranów pancernych, które były wykonane z blach stalowych, ekrany, które były wykonane z siatki drucianej, rozpiętej w ramach ekranów z blachy pancernej. Ekrany, które były wykonane z siatki drucianej (stalowej) tzw. „Thoma Schurzen”, które zabezpieczały kadłub oraz gąsienice wozów przed wybuchami pocisków z głowicą kumulacyjną. Niektóre czołgi w wersji Ausf. J posiadały pionowo umieszczone rury wydechowe wyposażone tłumiki – bardzo podobne jakie były stosowane w większych czołgach średnich typu „Panther”. Czołgi poszczególnych wersji różniły się ponadto drobnymi szczegółami wyposażenia zewnętrznego, na przykład – usytuowania zasobników z częściami zamiennymi.

Czołg Panzerkampfwagen IV Ausf. F1

Podstawowe dane taktyczno-techniczne:

Panzerkampfwagen IV Ausf. J:

Wymiary konstrukcji:
Długość całkowita – 7090 mm
Szerokość – 2880 mm
Wysokość – 2680 mm
Rozstaw gąsienic – 2390 mm
Prześwit – 400 mm
Masa bojowa – 25 500 kg (inne dane: 25 999 kg)
Nacisk na grunt – 0,89 kg/cm²
Zasięg:
Na drodze – 300 km
W terenie – 210 km
Prędkość maksymalna (na drodze bitej) – 38 km/h
Promień skrętu – 5,92 m
Pokonywanie przeszkód terenowych:
Ściany – 600 mm
Wzniesienia – 30^o
Brody – do 1200 mm
Rowy (okopy) – 2200 mm
Średnie zużycie paliwa (na drodze) – 250 dm³/100 km

Dodatkowe informacje – szerokość wozów z założonymi gąsienicami z Ostkette – 3192 mm, a maksymalna szerokość 3330 mm z założonymi ekranami pancernymi typu Schurzen.

Panzefkampfwagen IV Ausf. F2 – Front Wschodni, 1942 rok

Inne modyfikacje wozów

W latach 1937-1945 opracowanych zostało kilka projektów modyfikacji technicznych czołgu średniego Panzerkampfwagen IV. Do jednej z najważniejszych należy prototyp czołgu Panzerkampfwagen IV (przebudowany z wozu w wersji Ausf. G), który został wyposażony w przekładnię hydrostatyczną. Obecnie czołg tego typu eksponowany jest w Aberdeen Ground Provinces. Od czerwca 1945 roku planowano zastąpienie silnika gaźnikowego typu Maybach HL 120 TRM – dwunasto-cylindrowym silnikiem wysokoprężnym (typu dieslowskiego), chłodzonym powietrzem Tatra 103. Przewidywano także poważne modyfikacje uzbrojenia głównego, polegające na zamontowaniu na podwoziu czołgów średnich Ausf. H (?) wieży czołgu średniego typu „Panther” z armatą długolufową 7,5 cm KwK 42 L/70 lub wieży tzw. typu „Schmalturm” z działem typu 7,5 cm KwK 44/1 (kaliber 75 mm). Natomiast wieże czołgów średnich Panzerkampfwagen IV zamierzano wykorzystać jako uzbrojenie nowego typu czołgu, który był natomiast oparty o modyfikacje podwozia działa samobieżnego (pancernego) Jagdpanzer 38(t) Hetzer – tzw. Panzer 38(d). Został także zbudowany drewniany model czołgu średniego Panzerkampfwagen IV z armatą długolufową KwK 42 L/70, która została umieszczona w standardowej wieży czołgi wersji Ausf. H. Czołgi Panzerkampfwagen IV przeznaczone do działania w warunkach tropikalnych (Afryka Północna, Sycylia) posiadały także dodatkowe wkładki filtrujące na wlotach powietrza do komory silnikowej oraz zamontowane na bokach kadłuba i wierzchu wieży dodatkowe zaczepy do montowania kanistrów z wodą pitną oraz dodatkowym paliwem. Poprawiono także działanie systemu wentylacyjnego. Czołgi ego typu oznaczone były dodatkowym symbolem Tp. – tropen (tropikalny). Niewielką liczbę czołgów Panzerkampfwagen IV różnych wersji produkcyjnych, które były przystosowane do napędzania przez tzw. gazem generatorowym. Kilkanaście czołgów Panzerkampfwagen IV pozbawionych wieży było używanych do szkolenia kierowców w oddziałach NSKK. Były prowadzone także doświadczenia i próby czołgu Panzerkampfwagen IV z trałem przeciwminowej. Doświadczalnie jeden czołg Panzerkampfwagen IV Ausf. C wyposażono w trał przeciwminowy w postaci stalowego walca, z przodu kadłuba trał znajdował się przed gąsienicami, zaś z tyłu kadłuba był zamontowany trał, także w postaci stalowego walca, który znajdował się na powierzchni gruntu pomiędzy gąsienicami wozu, gdzie miał oczyszczać teren z min. Prowadzone były także próby ze spychaczem służącym do budowy umocnień polowych, okopów, rowów przeciwczołgowych. Jeden czołg Panzerkampfwagen IV doświadczalnie wyposażono w pług do odśnieżania. Zostało zbudowanych 1280 przyczep, które były przeznaczone do przewozu dodatkowych beczek z paliwem. Przyczepa tego typu była ciągnięta przez sam czołg. Powstał także prototyp czołgu BW 40, który posiadał duże koła jezdne. Planowano także budowę na podwoziu czołgu średniego Panzerkampfwagen IV Ausf. D oraz E (?) samobieżnej wyrzutni rakietowej. Cztery niekierowane pociski rakietowe (kalibru 280 mm), znajdowały się na opancerzonej, ruchomej wyrzutni, którą umiejscowiono w miejscu wieży wozu. Innym, nieco podobnym projektem był czołg średni Panzerkampfwagen IV, którego uzbrojono w dwa działa bezodrzutowe kalibru 8,8 cm, umieszczone po bokach wieży wozu i działo automatyczne Rheinmetall-Borsig Mk. 103 3 cm (kaliber 30 mm), która była zamontowana w miejsce działa KwK 40 (kalibru 75 mm).

Panzerkampfwagen IV Ausf. G

Panzerbeobachtungswagen IV Ausf. J

Dla potrzeb jednostek artylerii samobieżnej opracowany został specjalny pojazd obserwacyjny dla artylerii. Pojazd posiadał uzbrojenie. Dodatkowo wóz był wyposażony w radiostację typu UKF Fu 7 z nadajnikami o mocy 20 W i odbiornikiem typu D1. Radiostacja typu Fu 7 pracowała w paśmie 27-33 MHz i posiadała maksymalny zasięg 12,8 km (fonia) oraz 16 km (klucz). Dodatkowa antena radiostacji Fu 7 typu „gwiazda”, która była zamontowana z tyłu kadłuba (po prawej stronie). Po lewej stronie wieży obok wieżyczki dowódcy zamontowany, wysuwany peryskopowy przyrząd obserwacyjny pomiaru odległości (TSR 1), ponadto w skład wyposażenia optycznego wchodziła lorneta nożycowa. Zamiast standardowej wieżyczki dowódcy montowano wieżyczkę wyposażoną w peryskopy, która była używana w działach samobieżnych Sturmgeschutz 40. Załoga pojazdu obserwacyjnego artylerii składała się z obserwatora artylerii, pomocnika obserwatora, dwóch radiotelegrafistów oraz mechanika-kierowcy. Załogi wozów rekrutowały się z jednostek artylerii i dział samobieżnych. W okresie od września 1944 roku do marca 1945 roku w Nibelungenwerke, zostało zmodyfikowanych w ten sposób 90 czołgów Panzerkampfwagen IV Ausf. J.

Panzerbeobachtungswagen IV Ausf. J

Panzerbefehlswagen IV (Sd. Kfz. 267)

Od marca 1944 roku zostało dokonanych 97 modyfikacji technicznej czołgów w wersji Panzerkampfwagen IV Ausf. H, przystosowując je do roli wozów dowodzenia. Najprawdopodobniej czołgi dowodzenia czołgów Panzerkampfwagen IV w wersji Sd. Kfz. 267 wyposażonej w dodatkową radiostację typu UKF Fu 7 obsługiwaną przez ładowniczego wozu. Wozy dowodzenia zabierały mniejsza ilość amunicji niż wozy bojowe.

Panzerbefehlswagen IV

Czołgi mostowe

Po zakończeniu Kampanii Polskiej Sztab Główny Wojsk Lądowych polecił opracowanie tak zwanych czołgów mostowych zabudowanych na podwoziu Panzerkampfwagen IV 17 stycznia 1940 roku polecono, aby do końca marca 1940 roku na 12 podwoziach czołgów Panzerkampfwagen IV Ausf. C zbudować mosty o długości do 9 metrów i nośności do 28 000 kg. Dwa pojazdy, które nazwano Schnell Brucke (lub określane były także jako Bruckelergerpanzer), zostały następnie przebudowane w zakładach Friedrich Krupp AG w Essen reszta w zakładach C. D. Magirus w Ulm. Planowano, że każda dywizja pancerna będzie miała przydzielone trzy czołgi mostowe. 2 marca 1940 roku pierwsze czołgi mostowe zostały przydzielone do 1. Dywizji Pancernej. W kwietniu 1940 roku przystąpiono do przebudowy dalszych 10 czołgów Panzerkampfwagen IV Ausf. D. Termin gotowości 20 pierwszych pojazdów wyznaczono na koniec kwietnia. Przewidywano, że w drugiej połowie 1940 roku zostanie przebudowanych dalszych 30 czołgów Panzerkampfwagen IV. Czołgi budowane przez Magirusa i Kruppa różniły się sposobem osadzenia przęsła na kadłubie i mechanizmem układania. Czołg mostowy Kruppa, układał swoje przęsło po ustawieniu podpory przez czołgiem i zwolnieniu mechanizmu blokującego. Przęsło mostu po obrocie wokół osi podpory przed czołgiem i zwolnieniu mechanizmu blokującego. Przęsło mostu po obrocie wokół osi podpory przedniej pod własnym ciężarem opadało na ziemię. Czołg Magirusa wysuwał przęsło przez czołg, w podobny sposób jak w mechanicznej drabinie strażackiej. Czołgi mostowe były uzbrojone w jeden karabin maszynowy MG 34 w przednim stanowisku strzeleckim. Po raz pierwszy czołgi mostowe zostały użyte bojowo podczas kampanii francuskiej. Po cztery pojazdy były przydzielone do kompanii saperów (zmotoryzowanych) – pionierów; 1., 2., 3., 5. i 10. Dywizji Pancernej. Obok czołgów mostowych, zostały dodatkowo zbudowane dwa czołgi tak zwane Infantrie-Sturm-Steg wyposażone w trójczęściowe rozsuwane kładki-drabiny, które mogły być rozstawione nad rozpadlinami, rowami, czy przeszkodami wodnymi. Mogły być także użyte do dostania się na stropy schronów przeciwnika. Dwa tego typu pojazdy zostały zbudowane w zakładach C.D. Magirus w Ulm. Zostały użyte bojowo we Francji (1940 roku) i w Rosji (1941 roku). W okresie późniejszym wszystkie czołgi mostowe zostały jednak przywrócone do „standardu” bojowego.

Panzerkampfwagen IV Ausf. G – Tunezja, 1943 rok

Czołgi typu Tauchpanzer IV

Po rozpoczęciu przygotowań do operacji”Seelove”, czyli inwazji morskiej na Wielką Brytanię WaPruf 6 (Departament Techniczny Broni Pancernej) polecił przystosować czołgi Panzerkampfwagen III i Panzerkampfwagen IV do pokonywania pojazdów przeszkód wodnych po ich dnie (nawet do 12-15 metrów). Czołgi pływające posiadały specjalistyczne gumowe uszczelnienia włazów i jarzma armaty, karabinów maszynowych czy miejsca łączenia wieży z kadłubem wozu. Wozy te były wyposażone w tak zwane kominy powietrzne, które miały umożliwić dopływ powietrza do silnika oraz wydalenia spalin (na tłumiku założone były specjalne zawory zwrotne zamykające wydostanie się spalin). Wieżę osłonięto specjalnym pokrowcem z podgumowymi końcami z nieprzemakalnego płótna. Szczelina obserwacyjna kierowcy była zamykana szczelnie metalową osłoną. Takiej przebudowy dokonywano w zakładach Wegmann Co. W Aachen. Treningi załóg odbywały się na poligonie w Putloss. Czołgi bardzo często mylnie nazywanymi pływającymi, a przecież nie pływały, zostały następnie po odwołaniu operacji „Seelove” zostały przydzielone do 18. Brygady Pancernej, później przekształconej w 18. Dywizję Pancerną oraz 6. Pułk Pancernego z 3. Dywizji Pancernej, wzięły czynny udział w operacji „Barbarossa”.

Tauchpanzer IV

Bergepanzer IV

Uszkodzone czołgi Panzerkampfwagen IV oraz wozy wcześniejszych wersji przebudowano na wozy pogotowia technicznego tak zwane: Bergepanzer IV. Sama modyfikacja polegała na zabudowaniu w miejscu wieży dużej drewnianej skrzyni ładunkowej, zamontowany został ponadto dźwig oraz wyciągarka. W okresie od października do grudnia 1944 roku zostało przebudowanych w ten sposób łącznie 36 czołgów w wersji Panzerkampfwagen IV (wersje nie do końca znane).

Eksport

Niemieckie czołgi średnie Panzerkampfwagen IV były eksportowane do krajów sprzymierzonych sojuszami z III Rzeszą. Jako pierwsze czołgi średnie Panzerkampfwagen IV otrzymały Węgry. W maju 1942 roku przybyła pierwsza wstępna dostawa 22 czołgów Panzerkampfwagen IV Ausf. F(F1). Otrzymały one wojskowe oznaczenia węgierskie 1H841-862. Kolejna partia 10 czołgów dotarła we wrześniu 1942 roku. Najprawdopodobniej były to czołgi w wersji Ausf. D lub F1, numery 1 H863-873. Ostatnia dostawa czołgów, już w wersji długolufowej czołgów średnich Panzerkampfwagen IV Ausf. H (?) – 20 sztuk – miała miejsce w sierpniu 1944 roku. Czołgi Panzerkampfwagen IV znajdowały się głównie na wyposażeniu 1. Dywizji Pancernej. Niektóre źródła, mówią o tym, że pod koniec 1944 roku Węgry dodatkowo zakupiły 42 czołgi typu Panzerkampfwagen IV Ausf. H oraz J. Brak jednak jednoznacznego potwierdzenia tego faktu.

Panzerkampfwagen IV Ausf. H w Bułgarskiej służbie

We wrześniu 1942 roku do 1. Dywizji Pancernej armii rumuńskiej dotarło w formie uzupełnienia strat 11 czołgów średnich Panzerkampfwagen IV w wersjach Ausf. E i F (F1). Już w następnym roku Rumunia sama zakupiła dalsze 31 czołgów średnich w wersji długolufowej Ausf. G. W 1944 roku – głównie na stan 2. Pułku Pancernego – trafiło kilkadziesiąt czołgów Panzerkampfwagen IV Ausf. H (J?). Ogółem do kapitulacji Rumunii w 1944 roku trafiło na wyposażenie na pewno łącznie 100 czołgów Panzerkampfwagen IV.

Bułgaria w połowie 1943 roku otrzymała 46 czołgów średnich Panzerkampfwagen IV w wersji Ausf. H. Stanowiły one wyposażenie formowanej 1. Brygady Pancernej. Przetrwały one w służbie do początku lat 50. XX wieku, kiedy ostatecznie zostały zastąpione przez radzieckie czołgi średnie T-34-85.

W czerwcu 1944 roku czołgi te znalazły się także na terytorium Finlandii. Finlandia zakupiła 18 czołgów średnich Panzerkampfwagen IV Ausf. J, które zostały przydzielone do 2. Batalionu fińskiej Dywizji Pancernej. Jednak z powodu trudności logistycznych, Niemcy dostarczyli na początku tylko 15 czołgów. Cena zakupu jednego czołgu średniego Panzerkampfwagen IV Finlandia musiała wydać 5 000 000 FM. Czołgi Panzerkampfwagen IV były użytkowane aż do 1962 roku.

Wśród państw, które mogły otrzymać czołgi tego typu mogła być armia chorwacka, ale danych tych nie da się do końca zweryfikować, czy faktycznie to były wozy Panzerkampfwagen IV.

Czołgi Panzerkampfwagen IV Ausf. J w fińskiej służbie

Najbardziej egzotycznym krajem, który użytkował czołgi średnie Panzerkampfwagen IV była Syria. Po zakończeniu II Wojny Światowej trafiły tam pojazdy z Rumunii oraz najprawdopodobniej Hiszpanii. Syria bojowo tych wozów używała w latach 1965-66 oraz podczas tak zwanej Wojny Sześciodniowej w 1967 roku oraz Wojny Yom Kippur w 1973 roku. Oczywiście był to wówczas już sprzęt mocno przestarzały, odbiegający mono walorami bojowymi od konstrukcji zimnowojennych.

Opis konstrukcji wozów

Model Ausf. D – Francja, czerwiec 1940 roku

Czołg średni (początkowo określany jako czołg ciężki), załoga pięcioosobowa (dowódca wozu, działonowy-celowniczy, ładowniczy, strzelec-radiotelegrafista oraz mechanik-kierowca). Z przodu kadłuba, po lewej stronie skrzyni przekładniowej (skrzyni biegów) zajmował stanowisko kierowca-mechanik. Z przodu kadłuba po prawej stronie znajdowało się stanowisko strzelca-radiotelegrafisty – kadłubowy karabin maszynowy (w czołgach średnich Panzerkampfwagen IV Ausf. B i C tylko radiotelegrafista – brak kadłubowego karabinu maszynowego). Pozostali członkowie załogi zajmowali swoje stanowiska w wieży, z przodu wieży, po jej lewej stronie celowniczy (działonowy), za nim, bliżej środka wieży znajdował się dowódca czołgu, natomiast ładowniczy zajmował swoje stanowisko po prawej stronie wieży. Celowniczy był także strzelcem karabinu maszynowego sprzężonego z działem. W przypadku, a gdy czołg był uzbrojony w przeciwlotniczy karabin maszynowego, jego operatorem był dowódca czołgu. Kadłub czołgu można podzielić na trzy przedziały: kierowania, bojowy i silnikowy.

Kadłub wozu

Kadłub wozu spawany z płyta stalowych – walcowanych, utwardzanych powierzchniowo. Grubość pancerza była uzależniona od potrzeb, jakie podzespoły czołgu miał on osłaniać. W niektórych czołgu Panzerkampfwagen IV stosowane było opancerzenie typu aplique, polegający na montowaniu za pomocą nitowania lub spawania dodatkowych płyt pancernych, których zadaniem było wzmocnienie opancerzenia wozu z jego przodu (kadłub). Było to oczywiście rozwiązanie bardzo doraźne, gdyż tego typu opancerzenie nie posiadało takiej samej wytrzymałości jak jednolitej grubości płyta pancerna. W podłodze za stanowiskiem strzelca-radiotelegrafisty znajdował się okrągły właz o średnicy 440 mm właz ewakuacyjny. Opancerzenie wozów wzrastało, ale w ostatnich wersjach produkcyjnych pod koniec wojny zdarzało się, że opancerzenie wozów nie było do końca dobrze dospawane, co powodowało, że ich wytrzymałość nie była już tak dobra jak w wcześniejszych wersjach. Płyty pancerne były produkowane w zakłądach Dortmunder-Huttenverein, Eisen und Huttenwerke w Bochun, Buhler & Co. W Kapfenbergu i Eisenwerke Oberdonau (obecnie VOEST) w Linzu oraz na terytorium Poslki w hucie na terenie Witkowic.

Związek Radziecki, 1941 rok, okolice Smoleńska – Panzerkampfwagen IV Ausf. E

Opancerzenie wozów

1. Wersja Ausf. A:
Kadłub (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 14,5 mm/ 14,5 mm/ 14,5 mm
Wieża (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 20 mm/ 20 mm/ 20 mm
2. Wersja Ausf. B:
Kadłub (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 28 mm/ 14,5 mm/ 15 mm
Wieża (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 25 mm/ 20 mm/ 20 mm
3. Wersja Ausf. C:
Kadłub (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 30 mm/ 14,5 mm/ 15 mm
Wieża (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 30 mm/ 20 mm/ 20 mm
4. Wersja Ausf. D:
Kadłub (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 30 mm/ 14,5 mm/ 20 mm
Wieża (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 30 mm/ 20 mm/ 20 mm
5. Wersja Ausf. E:
Kadłub (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 30 + 30 mm/ 20 + 20 mm/ 20 mm
Wieża (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 30 mm/ 20 mm/ 20 mm
6. Wersja Ausf. F1:
Kadłub (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 50 mm/ 20 + 20 mm/ 20 mm
Wieża (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 50 mm/ 30 mm/ 30 mm
7. Wersja Ausf. F2:
Kadłub (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 50 mm/ 20 + 20 mm/ 20 mm
Wieża (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 50 mm/ 30 mm/ 30 mm
8. Wersja Ausf. G:
Kadłub (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 50 mm/ 30 mm/ 20 mm
Wieża (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 50 mm/ 30 mm/ 30 mm
9. Wersja Ausf. H:
Kadłub (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 80 mm/ 30 mm/ 20 mm
Wieża (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 00 mm/ 30 mm/ 30 mm
10. Wersja Ausf. J:
Kadłub (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 80 mm/ 30 mm/ 20 mm
Wieża (pancerz czołowy/ boczny/ tylny) – 80 mm/ 30 mm/ 30 mm

Rosja, wczesna zima 1941 roku, model Ausf. D

Wieża wozu

Czołg średni Panzerkampfwagen IV posiadał sześciokątną wieżę spawaną z płyt pancernych. Wieża wozu obracała się wraz z jej podstawą wbudowaną w kadłub czołgu. Napęd wieży stanowił silnik (oprócz wersji Ausf.. J) elektryczny, który był umieszczony po lewej stronie wieży, prąd był dostarczany przez generator napędzany silnikiem dwusuwowym spalinowym. Wieża poruszała się z prędkością maksymalną 14 stopni w sekundę (pełen obrót wieży trwał łącznie 26 sekund). Minimalna prędkość obrotu wieży wynosiła 0,14 stopni na sekundę. W przypadku trwania ręcznego obrotu wieży – wieża się poruszała się za pomocą ręcznych manipulatorów, które były umieszczone przy stanowisku celowniczego i ładowniczego. Celowniczy (działonowy) jednym obrotem manipulatora powodował obrót wieży o 1,9 stopnia, zaś ładowniczy o 2,6 stopnia. Dowódca posiadał w swojej wieżyczce obserwacyjnej zegarowy określenia celu, który był połączony z bardzo podobnym urządzeniem znajdującym się na stanowisku celowniczego. Po otrzymaniu rozkazu celowniczy mógł natychmiast naprowadzić armatę na wyznaczony cel. Sterowanie podniesienia kątów armaty odbywało się ze stanowiska celowniczego. Armata miała odpowiednie kąty podniesienia: wersja Ausf. A od -12 stopni do +20 stopni, wersje Ausf. B i C od -10 stopni do +20 stopni oraz pozostałe wersje od -8 stopni do +20 stopni. Kierowca posiadał wskaźnik położenia armaty w postaci dwóch niemieckich lampek, które były umieszczone nad stanowiskiem, informując g w jakim obecnie położeniu znajduje się wieża i armata czołgu. Miało to na celu odpowiednie poruszanie się czołgiem, które miało ułatwić celowniczemu niszczenie wyznaczonego celu ataku. Urządzenie to już nie było montowane w wozach wersji Panzerkampfwagen IV Ausf. J. Otwory obserwacyjne w wieżyczce dowódcy mogły być zasłonięte stalowymi przesłonami. Wejście do wieży za pomocą drzwi umieszczonych z boku po obu stronach wieży i przez właz umieszczony w wieżyczce dowódcy wozu. Z przodu na wierzchu wieży zabudowany był wentylator. Otwory obserwacyjne znajdowały się także w drzwiach bocznych oraz w płycie czołowej wieży (dwa lub jeden otwór obserwacyjny).

Wieża z czołgu (model) Ausf. C

Jednostka napędowa wozu

Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV (Sd. Kfz. 161) były napędzane silnikami Maybach. Czołgi w wersji Ausf. A Maybach HL 108, zaś wozy pozostałych wersji silnikami typu Maybach HL 120R oraz HL 120TRM. Silniki typu Maybach były produkowane w kilku zakładach m.in.: Maybach Motorenwerke w Friedrishafen, Maschinenfabrik Bahnbedarf Ohrenstein Koppei w Nordhausen (Nordbau), Auto Union, Zakład Wanderer w Chemnitz.

Dane techniczne silników typu Maybach były następujące (w nawiasach są podane dane techniczne silników Maybach HL 108) – silniki gaźnikowe, czterosuwowe, dwunastocylindrowe o układzie V – kąt rozwarcia boków wynosił 60 stopni, górnozaworowy – jeden zawór na każdy cylinder silnika, chłodzenie cieczą. Średnica cylindra wynosi 105 mm (100 mm), skok tłoka 115 mm, pojemność skokowa 11 867 cm³ (10 838 cm³). Tłoki żeliwne – produkcji Zakładów Mahle w Stuttgarcie), luz tłoka 0,12 – 0,16 mm. Stopień sprężania 6,5-1. Maksymalne obroty silnika – 3000 obr./min., natomiast zalecane było 2600 obr./min., natomiast silniki po przeprowadzonych remontach głównych zalecano od 2200 do 2400 obr./min.. Moc silnika HL 120 wynosiła 221 k – 300 KM, a HL 108 184 kW (250 KM) przy 3000 obr./min., natomiast przy 2600 obr./min. Przypadało średnio 195 kW (265 KM) i 169 kW (230 KM). Moment obrotowy silnika wynosił 70 mkg (wersja Ausf. A) i 80 mkg przy 2150 obr./min. (pozostałe wersje). Obciążenie jednostkowe mocy 8,84 kW/tonę (12 KM/t). Silnik chłodzony cieczą, dwie chłodnice o łącznej powierzchni 2,6 m³, były umieszczone po obu stronach kadłuba za silnikiem. W warunkach zimowych możliwe było po zamontowaniu specjalnego systemu zaworów pozwalającego na przepompowanie z już pracującego czołgu ogrzanej cieczy chłodzącej (glikolu) do czołgu, który zamierzano uruchomić. Cyrkulację powietrza w komorze silnikowej zapewniały dwa duże wentylatory, które umieszczono nad silnikiem, po prawej stronie kadłuba. Na wierzchu płyty silnikowej były umieszczone dwa otwory wentylacyjnej, które były stosowane od wersji D. Wlot i wylot powietrza do komory silnikowej znajdowały się z boku kadłuba. Wlot i wylot powietrza posiadały żaluzje (klapki), które były sterowane termostatami. Paliwo, benzyna etylizowana OZ 74, o liczbie oktanowej 74, ulokowana była w trzech zbiornikach o łącznej pojemności 420 dm³ (140 + 110 + 170). Napełniano tylko 413 dm³ paliwa. Czołgi w wersji Ausf. J posiadały jeszcze jeden dodatkowy zbiornik paliwa o pojemności 189 dm³. Dopływ paliwa zapewniały dwie pompy mechaniczne typu Solex i jedna ręczna pompa awaryjna. Zbiorniki posiadały wspólny wlew, zaś przełącznik kranów paliwowych zbiorników znajdował się w zespole przyrządów kontroli pracy silnika, który był ulokowany przy stanowisku mechanika-kierowcy. Zużycie paliwa wynosiło od 250 do 330 dm³ podczas jazdy po drodze lub nawet do 500 dm³ jadąc w trudnym terenie na 100 kilometrów przebytej drogi. Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV posiadały dwa dwuprzepływowe, dwugardzielowe gaźniki Solex 40 JFF II. Silnik DKW PZW 600 (wersje Ausf. A-E) lub wersja ZW 500 (wersje (Ausf E (późne serie)-H) o mocy 11 kW (15 KM) i pojemności skokowej 585 cm³, który był umieszczony z lewej strony komory silnikowej, który napędzał generator wytwarzający prąd elektryczny, poruszający silnik elektryczny, który miał umożliwić elektryczny obrót wieży, który był zasilany ze zbiornika o pojemności 18 dm³. Posiadał gaźnik Solex. Paliwem była mieszanina benzyny i oleju (Motorenol der Wehrmacht), zmieszana w stosunku 1:25. W okresie docierania silnika Maybach HL 120 TRM olej był wymieniany co 200, 500, 1000, a następnie 2000 kilometrów. Normalnie olej był co wymieniany co 2000 kilometrów. Przeniesienie mocy za pomocą dwóch wałów przegubowych (Cardana). Sprzęgło trójtarczowe suche, od wersji Ausf. D stosowane było sprzęgło typu Fichtel & Sachs 120/HD – przenosiło moment obrotowy do skrzyni przekładniowej. Skrzynia przekładniowa (biegów) planetarna typu Zahnradfabrik ZF SFG 75. Skrzynia przekładniowa posiadała pięć biegów jazdy do przodu i jeden bieg do jazdy w tył – w wersji Ausf. A . Wersje Ausf. B-G posiadały skrzynię przekładniową typu ZF Aphon SSG 76 (sześć biegów do jazdy do przodu i jeden bieg wsteczny), natomiast czołgi śrdnie Panzerkampfwagen IV w wersji Ausf. H oraz J były wyposażone w skrzynię przekładniową typu ZF Aphon SSG 77 (także sześć biegów jazdy do przodu oraz jeden bieg wsteczny). Biegi były wybierane za pomocą dźwigni umieszczonej po prawej stronie stanowiska mechanika-kierowcy. W skład układu kierowniczego wchodziło sterowane hydrauliczne sprzęgło typu Wilson/Krupp. Planetarne mechanizmy skrętu umożliwiały dokonywanie skrętu czołgiem, hamowanie i inne manewry czołgiem. Dalej moment obrotowy był przekazywany do mechanicznych przekładni bocznych i dalej do zębatych kół napędowych. Przełożenie 1:4 (wersja Ausf. A) i 1:3,23 (pozostałe wersje czołgu Panzerkampfwagen IV). Hamulce mechaniczne typu Krupp działające na koła napędowe, sprzęgło cierne i taśmowe.

Instalacja elektryczna wozu

Instalacja elektryczna jednoprzewodowa o napięciu znamionowym 12 V zasilania z dwóch prądnic typu Bosch GQL300/12 „Ausf. A) o mocy 300 W lub nowsza typu Bosch GTLN 600/12-15000 0 mocy 600 W. Źródłem prądu mogły być cztery akumulatory ołowiane Bosch 12B typ 105 o napięciu 6 V lub wersje 12 V w wersji Ausf. F2-J) i pojemności 105 A/h. Dwa rozruszniki Bosch BNG 4/24 CRS 178 (wersja Ausf. A), Bosch BNG 4/24 (pozostałe wersje) o mocy 2,9 kW (4 KM) i napięciu znamionowym 24 V. Zapłon elektryczny – kolejność zapłonu w cylindrach: 1-8-5-10-3-7-6-11-2-9-4-12 (wersja Ausf. A), a w pozostałych wersjach kolejność wynosiła: 1-12-5-8-3-10-6-7-2-11-4-9. Stosowane były świece zapłonowe typu Bosch W225T1. Oprócz rozruchu elektrycznego można było stosować rozruch za pomocą specjalnej korby, poruszanej przez dwóch członków załogi czołgu. Korba była umieszczana w otworze w dolnej części tylnego pancerza. Montowany był także rozrusznik bezwładnościowy typu Bosch Al/ZM 1. Do rozruchu czołgów średnich typu Panzerkampfwagen IV były też stosowane samochody terenowe KFZ. 82 Kubelwagen. Instalacja elektryczna służyła także do podświetlania celowników i przyrządów kontrolnych, wytwarzania sygnału dźwiękowego, zasilania reflektorów (umieszczonych z przodu czołgu na jego błotnikach), radiostacji, spustu działa i karabinu maszynowego, świateł pozycyjnych oraz świateł hamulcowych (wersje A-E) oraz napędu wentylatora.

Uzbrojenie wozu

Armata czołgowa 7,5 cm KwK 37 L/24

Uzbrojenie czołgów średnich Panzerkampfwagen IV składało się z armaty kalibru 75 mm i w zależności od wersji od jednego do trzech karabinów maszynowych. Czołgi Panzerkampfwagen IV w wersjach od Ausf. A do F1 posiadały armatę zakładów Rheinmetall-Borsig 7,5 cm KwK 37 L/24 (1765,3 mm). Była to armata gwintowana o 29 prawoskrętnych bruzdach, o głębokości 0,85 mm. Działo posiadało zamek klinowy. Spust elektryczny. Stosowane były pociski dymne (masa 6,21 kg prędkość początkowa wynosiła 455 m./sek.), pociski burzące typu Sprengranate (masa: 5,73 kg, prędkość początkowa 450 m./sek.) oraz pociski przeciwpancerne Kgr. Rot. Pz. O masie 6,80 kg oraz prędkości początkowej 415 m./sek. Ponadto można było wystrzeliwać także pociski przeciwpancerne z głowicą kumulacyjną Hohlladungsgranate 38 HL/A o masie 4,44 kg i prędkości początkowej 450 m./sek. Standardowa jednostka amunicyjna jednego czołgu zawierała średnio 25% pocisków przeciwpancernych, 10% pocisków dymnych, resztę amunicji stanowiły (65%) pociski burzące. Czołgi te miały początkowo stanowić wozy wsparcia, nie miały walczyć z innymi czołgami. Czołgi w wersjach Ausf. F2 oraz pierwszych wersjach Ausf. G były uzbrojone w armatę przeciwpancerną o dłuższej lufie typu KwK 40 L/43. Natomiast późniejsze wersje Ausf, G oraz nowsze Ausf. H i J posiadały jako uzbrojenie główne armatę długolufową KwK 40 L/48 kalibru 75 mm. Armaty KwK 40 strzelały przeciwpancernymi pociskami typu Panzersprenggranate 39 – PzGr 39 o masie 6,80 kg, prędkości początkowej ok. 790 m./sek., pociskami przeciwpancernymi – podkalibrowymi Panzergeschossgranate; PzGr 40 o masie 4,10 kg i prędkości początkowej ok. 950-990 m./sek.. Wystrzelone pociski typu PzGr 39 przebijał z odległości 100 metrów standardową płytę pancerną umieszczoną pod kątem 90 stopni w stosunku do toru lotu pocisku o grubości 99 mm, z odległości 500 metrów – 91 mm, 1000 metrów o grubości 82 mm, zaś z 1800 metrów płytę o grubości 66 mm. Natomiast pociski przeciwpancerne, podkalibrowe PzGr 40 przebijał pancerz o grubości 87 mm na dystansie 1000 metrów, prędkość początkowa 990 m./sek. Ponadto używane były pociski przeciwpancerne z głowicą kumulacyjną Hohlladungsgranate 38 HL/B o masie 4,40 kg i prędkości wylotowej 485 m./sek. Pociski te potrafiły przebić pancerz o grubości do 100 metrów. Dodatkowo wystrzeliwane pociski burzące Sprengranate 34 (masa pocisku 5,72 kg, prędkości początkowej 590 m./sek.). Armata posiadała spust elektryczny. Przycisk spustu znajdował się przy manipulatorze obrotu wieży ze stanowiska celowniczego. Działo posiadało hydrauliczno-pneumatyczny oporo-powrotnik. Armaty 7,5cm KwK 40 L/43 i L/48 posiadało oporo-powrotnik, który był zamontowany po prawej stornie wieży. Takie usytuowanie tego typu urządzenia spowodowane było koniecznością złego wyważenia lufy będącego wynikiem zastosowania hamulca wylotowego u wylotu lufy. Czołgi w wcześniejszych wersjach Ausf. A-F1 posiadały zamontowany oporo-powrotnik pod lufą działa (na zewnątrz wieży). Oporo-powrotnik, który był zamontowany w działach typu KwK 40 L/43 i L/48 był o dłuższy o 50 mm od tego który był zastosowany w działach o krótszej lufie typu 7,5 cm KwK 37 L/24. Odrzut działa typu KwK 40 L/48 wynosił w zakresie od 420 mm do 520 mm. Jeżeli odrzut wynosił już 505 mm (przy długotrwałym strzelaniu) zalecana była przerwa (Feuerpause) w strzelaniu. Podczas przemarszów działo było podniesione do +16 stopni. Amunicja działowa była przewożona w parkach amunicyjnych położonych z tyłu przedziału bojowego, po prawej stronie kadłuba i w wieży czołgu.

Czołgi średni Panzerkampfwagen IV w zależności od wersji posiadały zapas przewożonej amunicji do działa wynoszący od 122 naboi (wersja Ausf. A) do 80-87 naboi (pozostałe wersje czołgu). Czołgi dowodzenia i wozy obserwacyjne artylerii posiadały zapas amunicji przewożonej w liczbie 64 naboi. Czołgi były dodatkowo uzbrojone w jeden karabin maszynowy (czołgowa wersja MG 34) – w wersjach Ausf. B i C lub dwa karabiny maszynowe. Jeden dodatkowy karabin maszynowy mógł być dostosowany do strzelania przeciwlotniczego, mógł być wtedy montowany przy włazie dowódcy na specjalnym zaczepie tzw. Fliegerbeschutzgerat 41 lub 42. Karabin maszynowy, który był umieszczony z przodu kadłuba wychylał się na boki w zakresie po 5 stopni, do góry 15 stopni oraz na dół w zakresie 10 stopni. MG 34 posiadał masę własną 11,08 kg, długość całkowitą 1225 mm, lufa o długości 600 mm, szybkostrzelność teoretyczna wynosiła 900 strzałów oddanych w ciągu minuty, zaś prędkość początkowa wystrzelonego pocisku kalibru 7,92 mm 755 m./sek. Amunicja do karabinów maszynowych początkowa była przewożona w standardowych magazynkach o pojemności 75 naboi na magazynek. Od wersji Ausf. E została wprowadzona taśma amunicyjna, która była umieszczona w sakwach (torbach) mieszczących po 150 naboi. Zapas amunicji karabinowej wynosił od 2700 naboi 7,92 x 57 mm w wersjach Ausf. B i C. Wersja Ausf. A oraz pozostałe wersje D-F1 do 3150 naboi w wersjach F2-J. Amunicja karabinowa była przewożona w zamykanych metalowych zasobnikach, które były umieszczone w kadłubie oraz wieży czołgu. Czołgi średnie, które były używane przez armię syryjską po zakończeniu II Wojny Światowej były uzbrojone najprawdopodobniej w czołgowe karabiny maszynowe typu SMGT kalibru 7,62 mm (radziecki nabój karabinowy typu 7,62 x 54 mm), zaś na wieżyczce dowódcy był montowany wielkokalibrowy karabin maszynowy typu DSzK wz. 1938/46 kalibru 12,7 mm, który stosowany był do prowadzenia ognia przeciwlotniczego. W skład uzbrojenia osobistego załogi wozu wchodziły pistolety typu P08 (Luger) oraz później nowszy model podstawowego pistoletu Wehrmachtu P38 (Walther) i jeden pistolet maszynowy MP 38 oraz MP 40 (zapas amunicji pistoletowej kalibru 9 x 19 mm wynosił 198 naboi). Znane są także zdjęcia pochodzące z okresu Kampanii Polskiej załogi czołgów średnich Panzerkampfwagen IV z 1. Dywizji Pancernej, gdzie załogi często posiadały pistolety maszynowe MP 28II – prawdopodobnie to z powodu nie posiadania jeszcze odpowiedniej ilości pistoletów maszynowych MP 38. W końcowym okresie wojny w skład uzbrojenia członków załóg wozów Panzerkampfwagen IV karabinki szturmowe (automatyczne) MP 43/MP 44, a następnie określonych jako StG 44 kalibru 7,92 x 33 mm. Znane są także zdjęcia załóg czołgów, które były uzbrojone w jednorazowego użytku granatniku przeciwpancernego Panzerfaust. Oczywiście dość często zdarzało się, że używano na frontach, zwłaszcza wschodnim broni zdobycznej. W niektórych wersjach czołgu Panzerkampfwagen IV był montowany zestaw pięciu świec dymnych w zaczepie tzw. „koszyczku” umieszczonych na tylnej płycie pancerza. Świece dymne były odpalane elektrycznie z wnętrza czołgu. Istniała tu także możliwość odpalenia świec dymnych poprzez mechanizm pociągowy wyrywający zapalnik świecy dymnej. Zapasowe dodatkowe siedem sztuk świec dymnych były przewożone w zasobniku umocowanych na lewej ścianie wieży. W czołgach późniejszych wersji z przodu wieży czołgu montowane były dwa potrójne wyrzutnie świec dymnych typu NbK 39 kalibru 60 mm.

Podwozie wozu

Podwozie czołgu średniego Panzerkampfwagen IV składało się z ośmiu małych kół jezdnych (głównych) o wymiarach 470 x 75-660 połączonych przez cztery wózki amortyzowane półresorami piórowymi. Od góry gąsienica była prowadzona przez cztery małe kółka podtrzymujące. Koło na pędowe było ulokowane z przodu kadłuba, a koło napinające z całym mechanizmem napinających gąsienice czołgu było ulokowane z tyły kadłuba. Koło napędowe posiadało łącznie 20 zębów. W toku trwania produkcji seryjnej, kilkakrotnie modyfikowane było podwozie czołgu. Koła jezdne i podtrzymujące posiadały gumowy bandaż. Pod koniec wojny wprowadzone zostały do produkcji całkowicie stalowe koła podtrzymujące, planowano także rozpoczęcie produkcji stalowych kół jezdnych. Gąsienice drobnoogniwkowe, jednosworzniowe, jednogrzebieniowe były wykonane ze stali manganowej. Szerokość ogniwa wynosiła 360 mm (do wersji Ausf. E) lub 400 mm (wersje czołgów Ausf. F1-J), gąsienice typu Kgs 61/400/120. Długość oporowa gąsienicy wynosiła 3720 mm. Producentem gąsienic czołgowych była firma Moorburger Treckewerke, która była ulokowana w Hamburgu. Każda z gąsienic składała się z 101 ogniw (wersje Ausf. A-E), a od wersji Ausf. F1 liczba ogniw wynosiło 99 sztuk. Gąsienice mogły być wyposażone w wkładki (zęby) antypoślizgowe. W okresie jesienno-zimowym mogły być także montowane szersze gąsienice tak zwane: Ostketten, które stosowane były przede wszystkim na froncie wschodnim.

Wyposażenie radiowe wozu

Standardowe wyposażenie radiowe czołgów średnich Panzerkampfwagen IV stanowiła radiostacja nadawczo-odbiorcza typu Fu-5 z nadajnikiem typu „c” o mocy 10 W. W pracującym na paśmie 27-33 MHz oraz pracującym w tym paśmie odbiornikiem Fu-2 typ „e”. Zasięg radiostacji wynosił do 6,4 kilometra (fonia) oraz do 9,4 kilometra (klucz). Radiostacja Fu-5 zamontowana była do amortyzowanego stelaża stelaża przytwierdzonego do budowy skrzyni przekładniowej. Panzerbeobachtungswagen IV Ausf. J oraz Panzerbefehlswagen (Sd. Kfz. 267), które były wyposażone w oprócz radiostacji nadawczo-odbiorczej typu Fu-5, w radiostację nadawczą typu Fu-7 o mocy 20 W, która także pracowała w paśmie o szerokości 27-33 MHz i miała zasięg do 12,8 km (fonia) lub 16 km (klucz). Radiostacja typu Fu 7 montowana była w wieży czołgu. Antena prętowa radiostacji typu Fu-5 początkowo była montowana pośrodku prawej strony kadłuba czołgu, potom montowano ją w gnieździe mieszczącym się z tyłu kadłuba, po jego lewej stronie. Sama antena posiadała długość 2,0 metrów. Radiostacja typu Fu-7 pracowała z anteną typu „gwiazda” typ D o długości 1,4 metra. Ponadto same czołgi były wyposażone w komplety chorągiewek sygnalizacyjnych i pistolety sygnałowe (rakietnice) typu Walther LP (Lauchtpistole) lub LP-42 kalibru 27 mm, które zamontowane były na uchwycie w wieży obok stanowiska dowódcy czołgu (dokładnie zaraz za lewymi drzwiami).

Wyposażenie optyczne – celowniki wozu

W czołgach średnich Panzerkampfwagen IV wcześniejszych wersji stosowane były celowniki (Turmzielfernrohre) TZF 5b, a od wersji Ausf. E zastosowany był ulepszony celownik TZF 5f oraz TZF 5f/1. Oba typy celowników, to celowniki teleskopowe, które były wyskalowane w zakresie od 0 do 32000 metrów (pociski Sp Gr 34) oraz od 0 do 2400 metrów (Pz Gr 39) i od 0 do 1200 metrów (pocisk Pz Gr 40). Celowniki dawały 2,5 krotne powiększenie. Strzelec-radiotelegrafista dysponował celownikiem optycznym do kadłubowego karabinu maszynowego MG 34 typu KZF 2 o 1,8 krotnym powiększeniu. Celownik był wyskalowany od 0 do 12000 metrów. Celowniki główne produkowane były produkowane przez zakłady Carl Zeiss w Jenie. Mechanik-kierowca dysponował dwuobiektywowym peryskopem typu KFF 2. Ponadto na pancerzu bocznym znajdowały się dwa otwory boczne obserwacyjne (od wersji Ausf. H). Otwory obserwacyjne były umieszczone z przodu wieży (w pancerzu bocznym i czołowym). Wszystkie otwory obserwacyjne były przysłonięte wkładkami wykonanymi ze szkła pancernego (grubość szkła wynosiła w zależności odm miejsca od 12 do 50 mm). Szkło pancerne użyte do zabezpieczenia otworów obserwacyjnych miało lekko zielonkawy kolor.

Wyposażenie dodatkowe wozów

Wyposażenie dodatkowe wozów składało się przede wszystkim z narzędzi, które były mocowane do specjalnych zaczepów na błotnikach wozu oraz przewożonych w zasobniku umieszczonym z tyły wieży wozu (tzw. Kasten), cześci zapasowe wozu przewozone były zasobniku na lewym błotniku. W poszczególnych wersjach czołgu średniego Panzerkampfwagen IV zmieniały się miejsca usytuowania zaczepów i zasobnioków montowanych na błotnikach wozu. Narzędzia saperskie; łom, łopata oraz oskard przewożone były na błotnikach kadłuba. Czołg był wyposażony zazwyczaj w dwie ręczne gaśnice (rzadziej trzy sztuki) i apteczkę pierwszej pomocy – umieszczoną w wieży pojazdu. Na lewym błotniku umieszczony był lewar oraz ręczna pompa paliwowa, służąca do przepompowywania paliwa z beczek. W drewnianej rynnie zamontowanej na lewym (najczęściej) błotniku była przewożona zapasowa antena radiowa. Składany wycior z działa był w skład wyposażenia dodatkowego wchodziły kanistry z paliwem oraz woda, wiadro, brezentowe płachty oraz pokrowce.

Taktyka użycia czołgów Panzerkampfwagen IV

Podstawowym zadaniem czołgów średnich Panzerkampfwagen IV w początkowym okresie II Wojny Światowej było wspieranie innych pojazdów opancerzonych na ówczesnym polu walki. Regulamin walki ówczesnej niemieckiej broni pancernej precyzował, że odbywało się to w ramach wielkości kompanii pancernej. W praktyce jednak bardzo często leżało to w gestii ich użycia przed dowódcę kompanii czy batalionu pancernego w panującej na polu walki sytuacji, Dowódca wówczas przydzielał czołgi zgodnie z panującymi potrzebami. Najczęściej czołgi średnie Panzerkampfwagen IV operowały w sile plutonu pancernego. Wozy te niszczyły cele, które były wskazywane przez lżejsze czołgi Panzerkampfwagen I, II oraz rzadziej III. W przypadku walk z czołgami przeciwnika, niemiecki regulamin przewidywał zastosowanie na polu bitwy szyku zwanego klinem (Kiel). Czołgi średnie typu Panzerkampfwagen III oraz lekkie (dawnej produkcji czechosłowackiej) czołgi Panzerkampfwagen 35(t) oraz 38(t), tworzyły wówczas zgrupowanie czołowe, gdy czołgi lekkie typu Panzerkampfwagen I oraz II ubezpieczały flanki ugrupowania pancernego. Wówczas czołgi Panzerkampfwagen IV posuwały się wówczas z tyłu niszcząc wykryte cele (przede wszystkim stanowiska piechoty pociskami burzącymi oraz lekkie schrony). Na początku II Wojny Światowej pociski kalibru 75 mm (nawet wystrzelone z armaty o stosunkowo niskich właściwościach balistycznych) były skuteczne przeciwko lekko opancerzonym celom pancernym, zwłaszcza w pierwszych dwóch latach wojny. Innym rodzajem działania czołgów średnich było wspieranie pododdziałów piechoty zmotoryzowanej. Od 1942 roku zadania tego typu sukcesywnie przejmowały działa samobieżne (szturmowe) Sturmgeschutz III oraz IV. W 1939 roku „standardowa” niemiecka dywizja pancerna – dwupułkowa miała posiadać (oczywiście żadna niemiecka dywizja pancerna w 1939 roku nie osiągnęła wymaganej ilościowo etatowej stanu jednostki) łącznie 24 czołgi typu Panzerkampfwagen IV – dwa plutony, razem sześć sztuk na batalion w dwubatalionowym pułku pancernym. Podczas kampanii francuskiej w zasadzie utrzymanie ten standard wyposażenia, jedynie oddziały podlegające XIX Korpusowi Pancernemu, posiadały łącznie po 36 czołgów w 2. Dywizji Pancernej. Po zmianie etatu dywizji pancernej (pozostanie w składzie tylko jednego pułku pancernego) w batalionie znajdowały się trzy plutony, każdy po 5 czołgów, razem łącznie do 15, góra 17 czołgów. Dywizje pancerne, które zostały użyte podczas wielkiej ofensywy na południowym odcinku frontu wschodniego w 1942 roku zostały dodatkowo wzmocnione i posiadały jeden batalion pancerny, który został w pełni wyposażony w czołgi typu Panzerkampfwagen IV. Niemieckie dywizje pancerne w latach 1943-1944 miały na swoim stanie posiadać jeden batalion czołgów średnich Panzerkampfwagen IV oraz batalion pancerny, który miał być wyposażony w nowe czołgi średnie Panzerkampfwagen V „Panther”. W praktyce jednak dywizje pancerne nigdy nie posiadały odpowiedniej liczby czołgów typu „Panther”, dlatego zdarzało się, że czołgi typu Panzerkampfwagen IV stanowiły niekiedy niemal 70-80% stanu sprzętowego dywizji pancernej. Etatowo w niemieckiej dywizji pancernej z połowy 1943 roku miało się znajdować łącznie 47 czołgów średnich Panzerkampfwagen IV. Jednakże stan ten było trudno osiągnąć, ponieważ duże straty na frontach i poważne problemy logistyczne powodowały, że standardowo liczba ta wynosiła 30-35 sprawnych czołgów na stanie.

Panzerkampfwagen IV Ausf. G – bitwa na Łuku Kurskim

Zastosowanie bojowe

Nie ma do końca dowodów na to, by czołgi typu Panzerkampfwagen IV zostały użyte podczas tak zwanego Anschlussu Austrii w 1938 roku, gdzie brakuje choćby dokumentacji fotograficznej, natomiast ich pierwszym użyciem „bojowym” było uczestniczenie w zajęciu czeskich Sudetów, a następnie w 1939 roku podczas zajmowania przez niemieckie jednostki Czech i Moraw. Swój prawdziwy chrzest bojowy czołgi średnie Panzerkampfwagen IV przeszły podczas Kampanii Polskiej w 1939 roku. 1 września 1939 roku niemieckie oddziały Panzerwaffe posiadały ogółem 211 egzemplarzy czołgów w wersjach Ausf. A, B oraz C. Trudno jest do końca ustalić w jakim stopniu były to czołgi przydzielone do poszczególnych jednostek, ponieważ większość niemieckich dywizji pancernych nie osiągnęły swojego pełnego stanu etatowego. Część czołgów była także wyposażona w makietę uzbrojenia głównego w wersji dowódczej. Według Orde de Batalie z dnia 2 września 1939 roku, swój pełny stan etatowy miały posiadać 1. oraz 2. Pułk Czołgów 1. Dywizji Pancernej. Prawdopodobnie niemal 100% stan etatowy posiadała także Panzer Lehr Abteilung (batalion doświadczalny), który został przydzielony do 3. Dywizji Pancernej. W innych jednostkach pancernych znajdowały się ilości czołgów tego typu. Najmniej czołgów średnich Panzerkampfwagen IV przydzielono także w mniejszej ilości do dywizji lekkich (zmechanizowanych) i jednostek improwizowanych np. Dywizja Pancerna „Kempf” czy powstająca dopiero 10. Dywizja Pancerna. Na przykład: 1. Dywizja Lekka miała tylko osiem czołgów średnich Panzerkampfwagen IV. Oczywiście na froncie polskim czołgi Panzerkampfwagen IV nie miały ogólnie przeciwnika w polskich pojazdach pancernych, jednakże same także były na bliższych odległościach wrażliwe na polskie karabiny pancerne wz. 35, a na większych odległościach dla polskich holowanych armat przeciwpancernych Bofors wz. 36 kalibru 37 mm. Podobnie było z uzbrojeniem głównym polskich czołgów lekkich 7TP (armata czołgowa wz. 37 kalibry 37 mm), które w bitwie pod Głowaczowem, gdzie czołgi 7TP zniszczyły dwa lub trzy czołgi Panzerkampfwagen IV. Niebezpieczne okazywały się także wystrzeliwane granaty pancerne z dział polowych kalibru 75 mm wz. 97 i 02/26, które stanowiły podstawowe wyposażenie polskich jednostek artylerii lekkiej oraz konnej. Na przykład 18 września 1939 roku podczas ataku na sztab dowodzenia Armii „Pomorze” został zniszczony czołg średni Panzerkampfwagen IV Ausf. B „802”, który był czołgiem dowódcy 8. kompanii 1. Pułku Pancernego 1. Dywizji Pancernej Hptm. (kapitan) von Kockeritza. Czasie trwania bitwy pod Tomaszowem Lubelskim czołgi należące do Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej zostały zniszczone dwa czołgi (należące do 5. Dywizji Pancernej). Do dnia 27 września 1939 roku niemieckie oddziały Panzerwaffe w Polsce utraciły łącznie 19 czołgów średnich Panzerkampfwagen IV bezpowrotnie, kolejne kilkanaście-kilkadziesiąt wozów było uszkodzonych, jednakże pojazdy te powróciły do służby. Ogólnie straty nie okazały się tak duże, ale należy uznać, że na tle innych czołgów niemieckich, zwłaszcza lekkich ilościowo występowały w małych ilościach.

Czołgi Panzerkampfwagen IV Ausf. F1

W chwili rozpoczęcia działań wojennych na Zachodzie (niemiecki atak na kraje Beneluksu oraz Francję) – niemieckie oddziały pancerne 10 maja 1940 roku dysponowały na swoim wyposażeniu łącznie 290 czołgami średnimi Panzerkampfwagen IV oraz 20 czołgami mostowymi, które powstały na podwoziu czołgów Panzerkampfwagen IV. Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV w nieco większych ilościach zostały zgrupowane w niemieckich dywizjach pancernych operujących, na głównych kierunkach przełamania. Dywizje pancerne działające na skrzydłach miały mniej czołgów średnich Panzerkampfwagen IV, a więcej czołgów lekkich Panzerkampfwagen I oraz II. Jednym z najlepszych przykładów była działająca na głównym odcinku frontu słynna 7. Dywizja Pancerna, która była dowodzona przez gen. por. Erwina Rommla. Na swoim stanie posiadała łącznie 36 czołgów średnich typu Panzerkampfwagen IV oraz choćby 108 czołgów lekkich typu Panzerkampfwagen 38(t) (produkcji czechosłowackiej). Przykładowo znacznie mniejsze ilości czołgów średnich Panzerkampfwagen IV znajdowały się na wyposażeniu choćby 9. Dywizji Pancernej, która operowała na terytorium Holandii oraz Belgii (18 egzemplarzy). Oczywiście same czołgi już także nie posiadały już tak wyraźnej przewagi jakościowej i ilościowej nad wozami pancernymi przeciwnika, które często były uzbrojone podobnie, a nawet lepiej i lepiej opancerzone od czołgów niemieckich. Jednak niemieckie oddziały pancerne dobrze wyposażone w sprzęt radiowy, posiadając lepsze wyszkolenie taktyczne oraz posiadając już doświadczenie bojowe równoważyły często przewagę ilościowa przeciwnika. Francuskie czołgi średnie Somua S35 i ciężkie Char B1 (oraz wersja bis) oraz brytyjskie czołgi piechoty Matilda Mk. II były bardzo poważnymi przeciwnikami dla niemieckich czołgów lżej opancerzonych i uzbrojonych. Także większość francuskich czołgów lekkich było lepiej opancerzonych od czołgów niemieckich. Jeżeli chodzi o straty bezpowrotne czołgów średnich Panzerkampfwagen IV podczas trwania w maju oraz czerwcu 1940 roku niemieckiej Kampanii w Europie Zachodniej liczba sięga około 30 maszyn. Oczywiście kilkadziesiąt maszyn zostało podczas trwania działań wojennych zostało lekko lub poważniej uszkodzonych, lecz po przeprowadzeniu remontów i napraw powróciły do czynnej służby.

W trakcie przygotowań do inwazji niemieckiej na Wyspy Brytyjskie (operacja „Seelove”) planowano użycie czołgów tak zwanych pływających, a tak naprawdę pokonujących przeszkody wodne po ich dnie (Tauchpanzer). Obok pływających czołgów serii Panzerkampfwagen II, miano użyć właśnie czołgi serii Panzerkampfwagen III oraz IV. Jak wiadomo, do samej inwazji ostatecznie nie doszło (i dojść nie mogło), a w praktyce większość czołgów tego typu zostało następnie zgrupowanych w niemieckiej 18. Brygady Pancernej, która następnie została przekształcona w 18. Dywizję Pancerną. Kolejnym szlakiem etapu bojowego podczas wojny czołgów średnich Panzerkampfwagen IV był czynny udział w kampanii bałkańskiej. W walkach z armią Jugosławii, a następnie greckiej armii uczestniczyły w walkach 2., 5., 8., 9., 11. i 14. Dywizja Pancerna. Podczas zmagań prowadzonych na Bałkanach nie doszło do poważniejszych starć pancernych z udziałem czołgów Panzerkampfwagen IV. Ich głównym czynnikiem było bezpośrednie wsparcie oddziałów piechoty zmotoryzowanej. Podczas walk o opanowanie przez niemieckie oddziały spadochronowe oraz górskie wyspy greckiej Krety, planowano także przerzucenie czołgów średnich Panzerkampfwagen IV, jednakże ostateczne opanowanie wyspy spowodowało, że owe plany zostały zarzucone.

Najpoważniejszą kampanią, w której uczestniczyły czołgi średnie Panzerkampfwagen IV (Sd. Kfz. 161) były działani8a wojenne przeciwko Rosji Radzieckiej. Rozpoczęcie operacji „Barbarossa” 21 czerwca 1941 roku niemieckie siły Panzerwaffe posiadały na swoim wyposażeniu łącznie 439 czołgów średnich Panzerkampfwagen IV wszystkich wersji. Czołgi tego typu zostały następnie przydzielone do poszczególnych niemieckich dywizji pancernych, składających się (według typowego etatu sprzętowego) z dwóch batalionów powinna była posiadać łącznie 28 czołgów średnich Panzerkampfwagen IV. Niektóre z użytych dywizji pancernych 3., 5., 6., 7., 8., 9., 12., 16., 18., 19. i 20. Dywizja Pancerna) posiadały struktury trzy-batalionowe w tych jednostkach na uzbrojeniu mogło się znajdować dodatkowo kilka Panzerkampfwagen IV, gdzie miano posiadać ogółem do 36 wozów. Jedną z pierwszych akcji bojowych czołgów Panzerkampfwagen IV z 18. Pułku Pancernego (18. Dywizja Pancerna), bez przeszkód pokonały graniczną rzekę i z marszu zaatakowały pozycje oddziałów radzieckich. W pozostałych dywizjach pancernych bardzo często wozy te znajdowały się na czele oddziałów czołowych. Już w pierwszych dniach operacji „Barbarossa” czołgi niemieckie starły się z „nowoczesnymi” czołgami średnimi T-34 oraz czołgami ciężkimi typu KW-1 oraz KW-2, które jeżeli chodzi o posiadany pancerz oraz uzbrojenie główne były lepsze od wszystkich niemieckich czołgów. Już podczas kampanii francuskiej, ale zwłaszcza podczas walk na Froncie Wschodnim, bardzo szybko okazało się, że właściwości balistyczne krótkiej armaty KwK 37 L/24. W wielu miejscach niemieckie oddziały Panzerwaffe ponosiła pewne straty, jednakże to lepsze wyszkolenie, posiadane już spore doświadczenie bojowe, użycie taktyczne i operacyjne związków pancernych, to w 1941 roku nadal oddziały niemieckie były „górą” nad oddziałami radzieckimi, których niektóre jednostki wprawdzie posiadały czołgi, które w praktyce były niemal niezniszczalne, to kiepskie przeszkolenie techniczne, brak doświadczenie i często fatalne dowodzenie na linii frontu, nie potrafiono tego odpowiednio wykorzystać, a nieliczne sukcesy radzieckie nie mogły być wtedy odpowiednio wykorzystane. Na przykład podczas walk na Litwie, (wcześniej zajętej przez Związek Radziecki) w okolicach Tylże, dwa czołgi typu Panzerkampfwagen IV (6. Dywizja Pancerna), które zostały trafione pociskami wystrzelonymi z czołgu ciężkiego KW-2 (działo kalibru 152 mm) dosłownie po trafieniu się rozpadły. Oczywiście starcia z „nowocześniejszymi” czołgami radzieckimi bardzo często powodowały wstrząs wśród niemieckich załóg, które mogły czuć się bezsilne w starciu z radzieckimi oddziałami. Na przykład pod Borysowem, gdzie natrafiono na czołgi T-34, doszło nawet do krótkiego panicznego odwrotu lub wycofania się niemieckiego oddziału pancernego. Dlatego pojawienie się na wyposażeniu pierwszych niemieckich jednostek pancernych czołgów średnich Panzerkampfwagen IV Ausf. F2, które były uzbrojone w długolufowe działo typu KwK 40 L/43 kalibru 75 mm było dla niemieckich załóg wielkim świętem, gdzie jak na przykład jeden z niemieckich żołnierzy miał wspomnieć: podczas natarcia na Szewsk długolufowe „Hamsy” (tak niemieccy żołnierze bardzo pieszczotliwie nazywali nowe długolufowe czołgi średnie Panzerkampfwagen IV) zostały uznane przez żołnierzy sowieckich za nowy typ niemieckiego czołgu ciężkiego” – 35. Pułk Pancerny, 4. Dywizja Pancerna, gefreiter Rudolf Mecki. Wprowadzenie do linii użytkowania lepiej zubrojonych oraz nieco lepiej opancerzonych czołgów średnich pozwoliło częściowo zniwelować przewagę czołgów radzieckich typu T-34 oraz serii KW. Panzerkampfwagen IV (Sd. Kfz. 161) był jednym z podstawowych czołgów niemieckich, które były użyte podczas tytanicznego boju w rejonie miasta Stalingrad na przełomie 1942/1943 roku. Tylko na jednym zdjęciu przedstawiającym zebrane z pobojowiska czołgi Panzerkampfwagen IV można naliczyć aż 18 zniszczonych „czwórek”. Stalingrad był nie tylko po części hekatombą dla niemieckiej 6. Armii, ale także nie małym pogromem dla niemieckich „czwórek”. Na Froncie Wschodnim obok jednostek pancernych podlegających armii lądowej (Heer), walczyły także po raz pierwszy większe oddziały pancerne podlegającej formacji Waffen SS. Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV szczególnie zasłużyły się podczas zwycięskiej walki o Charków wiosną 1943 roku. 2 marca 1943 roku podczas walk prowadzonych o wieś Olszowatka odznaczył się czołg Panzerkampfwagen IV z 2. Pułku Pancernego SS. Został on podczas walk podpalony za pomocą ręcznego koktajlu „Mołotowa”, zdołał jeszcze zniszczyć radzieckie działo przeciwpancerne. Bardzo groźnym przeciwnikiem dla niemieckich czołgów lekkich i średnich byli radzieccy strzelcy 14,5 mm karabinów przeciwpancernych PTRS i PTRD, którzy strzelając w bok kadłuba lub w gąsienice potrafili unieruchomić czołg, który wtedy stawał się łatwym łupem dla radzieckich dział przeciwpancernych. W 8. Kompanii 2. Pułku Pancernego SS, 2. Dywizji Pancernej SS „Das Reich” w oddziale pancernym obok czołgów średnich typu Panzerkampfwagen IV używano także zdobycznych w Charkowie radzieckich czołgów średnich T-34.

W składzie niemieckie Deutsches Afrika Korps nie zabrakło również czołgów średnich Panzerkampfwagen IV. W składzie 5. Dywizji Lekkiej (głównie siły 5. Pułku Pancernego, podlegający wcześniej niemieckiej 3. Dywizji Pancernej), był wyposażony ogółem w około 150 sprawnych czołgów, w tym znajdowała się liczba prawie 80 czołgów średnich Panzerkampfwagen III oraz IV. 11 marca 1941 roku pierwsze niemieckie czołgi zostały wyładowane w libijskim Trypolisie (Libia była ówcześnie włoską kolonią). Ówcześnie czołgi średnie Panzerkampfwagen IV w wersjach Ausf. D i E, które znajdowały się na stanie 5. Dywizji Lekkiej przewyższały swoimi parametrami w praktyce większość brytyjskich czołgów, które używane były na piaskach Północnej Afryki, oprócz „Królowej Pustynii” czołgów piechoty A12 Matilda Mk. II, które w najgrubszym miejscu posiadały opancerzenie do 78 mm (to nawet większej niż w czołgu ciężkim KW) i działo przeciwpancerne kalibru 40 mm (armata 2pdr) posiadało nawet nieco lepsze właściwości przeciwpancerne niż niemiecka armata 7,5 cm KwK 37 L/24, które jednak nie powstało jako typowa broń przeciwpancerna. 2 kwietnia 1941 roku doszło do walki czołgów z 5. Pułku Pancernego DAK z brytyjskim 5. Pułkiem Pancernym (5. Royal Tank Regiment – RTR). Następnego dnia doszło do starcia z 6. RTR – tym razem starcie z niemieckimi czołgami Panzerkampfwagen kosztowała utratę brytyjskiego 6. RTR utratę niemal wszystkich czołgów. Później obok walczącej w Afryce Północnej 5. Dywizji Lekkiej, a następnie przekształconą w 21. Dywizję Pancerną, walczyła także przybyła 15. Dywizja Pancerna. W jej 8. Pułku Pancernym etatowo znajdowało się wówczas 24 czołgi średnie Panzerkampfwagen IV. Podczas próby zajęcia twierdzy Tobruk 1 maja 1941 roku 5. Dywizja lekka straciła dwa czołgi średnie Panzerkampfwagen IV w wersji Ausf. D o numerach bocznych „811” oraz „814”. Oba zniszczone czołgi padły łupem najprawdopodobniej czołgów A12 Matilda Mk. II z 7. RTR (dowódca podporucznik William Jones). Dużą rolę czołgi śrdnie Panzer IV odegrały podczas przeprowadzonej brytyjskiej operacji „Brevity”. Pod Sidi Azeiz szczególnie duże straty poniosły słabo opancerzone czołgi szybkie (typu krążownicze) serii A9 i A10 „Cruiser” należących do 2. RTR. Okopane na przełączy Halfaya, czołgi Panzerkampfwagen IV powstrzymały atak brytyjskich czołgów z 22. Brygady Pancernej Gwardii. Obok niemieckich czołgów, do walnego zwycięstwa przyczyniły się także już wówczas sławne niemieckie działa przeciwlotnicze FlaK 18/36 kalibru 8,8 cm (88 mm), które należały do 33. FlaK Abteilung (33. Dywizjonu Artylerii Przeciwlotniczej). W ówczesnych walkach uczestniczyła m.in.: załoga czołgu średniego Panzerkampfwagen IV w wersji Ausf. D, o numerze bocznym „821”, która należała do 8. Pułku Pancernego (15. Dywizja Pancerna), podczas walki zniszczyła dwa czołgi brytyjskie: A12 Matilda Mk. II oraz A10 Cruiser Mk. II i dodatkowo jedną armatę przeciwpancerną kalibru 40 mm (2-pdr. – 2-funtowe). Przeciwpancerna armata 2-funtowa była skuteczna przeciwko czołgom Panzer IV z odległości od 600 metrów (pancerz przedni), natomiast znaczna część czołgów brytyjskich była na tyle lekko opancerzona, że nawet wystrzelone pociski burzące z odległości 1000 metrów mogły być śmiertelnie niebezpieczne. Sytuacja dodatkowo zmieniła się, wraz z wprowadzeniem na front afrykański czołgów w wersji długolufowej (wersja Ausf. F2), uzbrojonych w działo czołgowe KwK 40 L/43. Oczywiście w niemieckich oddziałach pancernych DAK czołgów tych ciągle było mało, dlatego mimo przewagi nad przeciwnikiem, to ilościowa przewaga aliantów i tak dawała sobie znać na polu bitwy. Czołgi w wersji długolufowej nazywane były „Panzer IV Special”. W Afryce Północnej od samego początku czołgi średnie Panzer IV były używane według innych założeń taktycznych, niż na froncie europejskich, czy wschodnim. Tutaj głównym ich zadaniem były samodzielne działania taktyczne na polu bitwy, a nie wsparcie dla pododdziałów pancernych, które były uzbrojone w czołgi lekkie Panzerkampfwagen I i II oraz czołgów średnich Panzerkampfwagen III, których uzbrojenie od tego czasu także się zmieniło. Czołgi średnie Panzer III i Panzer IV już współdziałały na polu bitwy, a czołgi Panzer IV stawały się powoli podstawowym sprzętem pancernym niemieckiej Panzerwaffe. Tak było podczas ataku, a w obronie, stanowiły bardzo często jej trzon, wraz z rozstawionymi słynnymi działami przeciwlotniczymi „88”. Przewaga czołgów średnich Panzerkampfwagen IV została częściowo zniwelowana wraz z dużymi dostawami amerykańskich czołgów średnich M3 „Grant”. Oczywiście czołgi te stanowiły większe niebezpieczeństwo dla czołgów niemieckich, niż brytyjskie konstrukcje. Jego główne uzbrojenie to 75 mm armata czołgowa M3, która wprawdzie była zamontowana w kazamacie w kadłubie – co nieco osłabiało całą konstrukcję w trakcie manewrów na bliższe odległości, to jednak były one bardzo niebezpieczne, a było ich znacząco więcej, niż niemieckie oddziały posiadały długolufowych „czwórek” na stanie. Czołgi Panzerkampfwagen IV Ausf. F2 stanowiły czoło natarcia w kierunku na Alam El Halfa, które trwało w dniach 31 sierpnia – 1 września 1942 roku. Walczyły one m.in. z czołgami 23. Brygady Pancernej, które posiadały czołgi piechoty Valentine Mk. III oraz czołgi średnie M3 Grant. Brytyjska brygada poniosła ciężkie straty w toczących się walkach, ale bardzo szybko stępiła niemieckie natarcie i zmusiła siły nieprzyjaciela do wycofania się. Podczas toczących się walk utracono w boju łącznie osiem czołgów Pz. Kpf.w. IV Ausf. F2, które padły pod ogniem z dział czołgów Grant oraz nowych brytyjskich dział przeciwpancernych, użytych w większej liczbie 6-pdr (6-funtówek) o kalibrze 57 mm, które bez trudu radziły sobie z pancerzem czpołowym niemieckich maszyn, nawet z odległości ponad 1000 metrów. Najważniejsza bitwą niemieckich sił pancernych w Afryce Północnej była druga bitwa w rejonie miasteczka El-Alamajn. Znów stała się tam dobrze widoczna przewaga ognia bezwzględnego nad alianckimi wozami dla długolufowych wersji niemieckich „czwórek”, których jednak oddziały posiadały około 30 egzemplarzy, a wówczas do walki weszły po raz pierwszy w liczbie ponad 300 sztuk nowe amerykańskie czołgi średnie M4 „Sherman”. Choć istniała przewaga ognia, to alianckich maszyn było za dużo, dodatkowo Brytyjczycy posiadali przytłaczającą przewagę w sile artylerii i posiadali potężniejsze wsparcie z powietrza. Na dalszym etapie, niewielkie dostawy czołgów dla sił niemieckich w Afryce Północnej sprowadziły na front nową odmianę Ausf. G, która także znalazły się po części na wyposażeniu głównie 15. Dywizji Pancernej, w mniejszej ilości w 21. Dywizji Pancernej, oraz na stanie nowo przybyłej do Tunezji niemieckiej 10. Dywizji Pancernej.

Panzerkampfwagen IV Ausf. H

Z udziałem czołgów Panzerkampfwagen IV podczas walk prowadzonych w Afryce Północnej wiąże się pewien polski ciekawy epizod, gdzie polscy czołgiści (głównie późniejszej 2. Warszawskiej Brygady Panzernej) II Korpusu byli następnie szkoleni w Egipcie w 1942 oraz 1943 roku na zdobycznych niemieckich czołgach Panzerkampfwagen III oraz IV. W następnym roku podczas trwania kampanii włoskiej, polskie jednostki pancerne używały kilku wozów zdobycznych. Były to czołgi średnie Panzerkampfwagen IV Ausf. H.

Czołgi Panzerkampfwagen IV stanowiły trzon niemieckich sił pancernych, które uczestniczyły w operacji „Zitadelle” – bitwy w rejonie Łuku wokół Kurska, w większości były to wozy z długą lufą, ale spotyka się na zdjęciach wersje również Ausf. C i D. Czołgi te stanowiły niemal 50% łącznych niemieckich sił pancernych użytych w boju. Czołgi średnie Panzerkampfwagen nie posiadały oczywiście (w teorii) takiej przewagi w sile ognia i pancerza jak nowe czołgi średnie „Panther” oraz czołgi ciężkie „Tiger”, lecz oczywiście mogły toczyć równorzędną walkę z radzieckimi czołgami średnimi T-34 oraz ciężkimi KW. W czasie bitwy kurskiej na szerszą skalę użyto montowanych na czołgach Panzer III oraz Panzer IV ekranów pancernych Schurzen, które miały osłabić efekt (pierwotnie) uderzających pocisków przeciwpancernych kalibru 14,5 mm wystrzeliwanych z radzieckich karabinów przeciwpancernych. Były one również skuteczne przeciwko głowicom kumulacyjnym, ochraniając boczny pancerz zasadniczy czołgu. Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV z 2. Pułku Pancernego SS z 2. Dywizji Pancernej „Das Reich”, szczególnie się odznaczyły się w wielkiej bitwie pancernej koło radzieckiej wioski Prochorowki (10 lipca 1943 roku), niszcząc w tym miejscu kilkadziesiąt używanych przez radzieckie załogi amerykańskich czołgów średnich M3 oraz czołgów średnich T-34. W czasie trwania bitwy pod Kołomakiem (12 września 1943 roku) czołgi Panzerkampfwagen IV z 2. Pułku Pancernego SS zniszczyły kilka ciężkich typu KW (ogółem 1. kompania pancerna zniszczyła łącznie 28 radzieckich czołgów). Następnie pod koniec 1943 roku czołgi niemieckiej Panzerwaffe toczyły ciężkie walki w rejonie rzeki Don, a następnie zimą i wiosną 1944 roku na Ukrainie. W tym okresie swoje boje toczyły także niemieckie „czwórki, które znalazły się w służbie węgierskiej oraz rumuńskiej Pierwsze ego typu wozy znalazły się na wyposażeniu jednostek bułgarskich szkolonych i formowanych na terytorium Austrii.

Panzerkampfwagen IV Ausf. H – Bałkany, 1944 rok

Ciekawy epizod wiąże się z nietypowym użytkowaniem niemieckich „czwórek” – Związkiem Radzieckim. Kilka-kilkanaście tych czołgów zdobytych, znalazło się na wyposażeniu radzieckich jednostek, zdobytych w dobrym stanie i włączonym do jednostek pancernych w latach 1942-1944.

7 czerwca 1944 roku rano do walki w Normandii weszły czołgi średnie Panzerkampfwagen IV Ausf. H do 2. batalionu 12. Pułku Pancernego SS z 12. Dywizji Pancernej SS „Hitlerjugend”. Około godziny 14.00 cztery „Hamsy” z 5. kompanii dowodzone przez Untersturmfuhrera SS Porscha, rozpoznawały rejon wzdłuż drogi Franqueville-Authie, gdzie doszło do starcia z czołgami średnimi M4 Sherman z pułku Sherbrooke Fusiliers, które zniszczyły cztery czołgi Panzerkampfwagen IV. W czasie trwania natarcia na Ardennes Abby czołgi średnie z 5. i 6. Kompanii spaliły łącznie dziesięć czołgów M4. Natomiast straty własne wyniosły pięć czołgów. W czasie trwania ciężkich walk w tak zwanym „worku” pod Falaise, łupem czołgistów generała Stanisława Maczka (polska 1. Dywizja Pancerna), padło kilkanaście czołgów średnich Panzerkampfwagen IV podlegających niemieckiej 2. Dywizji Pancernej.

Czołgów tych nie zabrało na żadnym odcinku frontu. Brały udział w zwalczaniu Powstania Warszawskiego, gdzie uczestniczyły czołgi Panzerkampfwagen IV z 19. Dolnosaksońskiej Dywizji Pancernej i 3. Dywizji Pancernej SS „Totenkopf”. Uczestniczyły w niemieckiej kontrofensywie w rejonie Ardenów oraz następnie brały udział w walkach odwrotowych na froncie zachodnim. W walkach nad Jeziorem Balaton, brały udział czołgi ze 130. Pułku Pancernego Panzer-Lehr Division. Podczas ataku na Gdynię (marzec 1945 roku) pod Redą okopane i doskonale zamaskowane czołgi Panzerkampfwagen IV z 7. Dywizji Pancernej zniszczyły na pewno pięć (niektóre dane mówią o ośmiu) czołgów typu T-34 należących do 1. Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte. Niemieckie „czwórki” z 2. Dywizji Pancernej SS „Das Reich” broniły Wiednia, nie zabrakło ich podczas walk w Berlinie w kwietniu i maju 1945 roku.

Dolina Śmierci – czechosłowacki czołg T-40-75 (wczesny wariant czołgu Panzerkampfwagen IV Ausf. J z czechosłowackimi modyfikacjami)

W połowie lat sześćdziesiątych doszło do ostatnich walk z udziałem czołgów średnich Panzerkampfwagen IV w 1965 roku podczas krótkiej wojny, która wybuchła pomiędzy Syrią, a Izraelem, podczas tak zwanej „Wojny Wodnej” – jej przyczyną był przedmiot sporu; źródła rzeki Jordan zaczynające się w Syrii, syryjskie czołgi Panzerkampfwagen IV okopane na Wzgórzach Golan, w rejonie Dikkeh ostrzeliwały pozycje obronne wojsk Izraelskich. W odpowiedzi pozycje syryjskie ostrzeliwały eks brytyjskie Centuriony Mk. III (czołgi już generacji znacznie nowocześniejszej). Początkowo ogień izraelskich załóg był bardzo niecelny, ale syryjskie wozy nie mogły im w znaczący sposób zaszkodzić. Dowódca izraelskich sił pancernych generał Tal nakazał przeprowadzanie intensywnych ćwiczeń ogniowych, co znacząco się przydało. Kiedy już 12 sierpnia 1965 roku doszło do kolejnego starcia izraelskie Centuriony zniszczyły kilkanaście syryjskich czołgów T-34 oraz właśnie Panzerkampfwagen IV. Następne starcie odbyło się niemal dwa lata później, w czerwcu 1967 roku podczas tak zwanej Wojny Sześciodniowej, czołgi Panzerkampfwagen IV broniły Wzgórz Golan przed zajęciem ich przez jednostki izraelskie. Walczyły one wtedy przed wszystkim z izraelskimi czołgami M50 „Super Sherman” (mocno zmodernizowanymi czołgami, które w zależności od wersji były uzbrojone w francuską „kopię” działa kalibru 75 mm pochodzącą z „Panthery”).

Malowanie i oznakowanie wozów

Panzerkampfwagen IV Ausf. H

Analiza nielicznych zdjęć fotograficznych, przedstawiających pierwsze, wczesne czołgi średnie Panzerkampfwagen IV w tzw. serii zerowej oraz wozy w wersji Ausf. A pozwalała zauważyć, że w latach 1937-1938, były one malowane w kamuflażu używanym od 1935 roku, a polegającym na pokryciu 2/3 czołgu kolorem ciemnoszarym tzw. Panzer Grau. Reszta czołgu była ciemnobrązowa (Reischwehr Brun). Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV Ausf. A w okresie Kryzysu Sudeckiego malowane były tak samo, jak pozostałe pojazdy bojowe Wehrmachtu, tym razem jednolicie na kolor ciemnoszary w odcieniu stalowym tzw. Panzer Grau (RAL 7027). Ten sam typ kamuflażu został potwierdzony instrukcją Heeres Mitelungen nr 864 z 30 lipca 1940 roku. Jednolicie ciemnoszare malowane było standardowo stosowane niemal do końca 1942 roku. Było stosowane takżę malowanie niestandardowe, np. w 31. Pułku pancernym 5. Dywizji Pancernej, gdzie kamuflaż czołgów średnich Panzerkampfwagen IV, których kamuflaż był dodatkowo uzupełniony nieregularnymi ciemnozielonymi plamami.

W okresie zimowym czołgi Panzerkampfwagen IV były malowane białą farbą zmywalną (m.in.: według niemieckiej instrukcji wprowadzonej w 18 listopada 1941 roku). Na początku 1943 roku (H.M nr 181 z 18 lutego 1943 roku) wprowadzono malowanie kamuflażowe czołgów, polegające na pokryciu całego wozu ciemnożółtą farbą Wehrmacht Olive (brak odpowiednika w systemie RAL), na które – bardzo często w warunkach polowych – nakładane były następnie nieregularne plamy w kolorach: ciemnooliwkowym Olive Grun (RAL 8002) i ciemnobrązowym o odcieniu czerwonym Brun (RAL 8017). Oczywiście układ plam był dostosowywany od pory roku i panujących warunków terenowych, w których poruszały się pojazdy danych jednostek. Niekiedy z powodu pośpiechu też bardzo często było stosowane malowanie dwubarwne kamuflażu: Wehrmacht Olive – Olive Grun.

W sierpniu 1944 roku wprowadzono nowy wzór malowania z wykorzystaniem kolorów: Brun (RAL 8012) oraz Olive Grun (RAL 6003). Kolor typu RAL 6003 był znacznie ciemniejszy niż stosowany uprzednio RAL 8002, zaś RAL 8012 miał bardziej ceglastoczerwony kolor niż typu RAL 8017. Od listopada 1944 roku RAL 6003 niż RAL 8017. Od listopada 1944 roku kolor typu RAL 6003 Olive Grun był stosowany jako kolor bazowy zamiast wcześniej stosowanego Wehrmacht Olive, zaś ten ostatni był barwą uzupełniającą. Farby były dostarczane do jednostek bojowych w postaci dzięsięcio- lub piętnasto-kilogramowych puszek pigmentu danej farby, który był następnie rozcieńczany wodą, benzyną lub naftą. Farba była nakładana za pomocą pędzla lub pistoletu natryskowego.

Panzerkampfwagen IV Ausf. J

Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV, które zostały dostarczone do Afryki Północnej początkowo nosiły stosowany na europejskim froncie standardowy kamuflaż. W marcu 1941 roku Heeres Mittelungen Nr. 281 z 17 marca 1941 roku, zostało wprowadzone nowe malowanie polegające na pokryciu 2/3 powierzchni czołgu kolorem żółto-brązowym Belb Braun, zwanym te ż Afrika Korps Gelb (RAL 8000), na którym malowano nieregularne plamy deformujące w kolorze zielono-szarym Grau (RAL 7008). Stosowano też malowania niestandardowe, na przykład kilka czołgów Panzerkampfwagen IV Ausf. D z 21. Dywizji Pancernej całe były malowane farbą koloru RAL 8000. Niewystarczające dostawy pigmentów, spowodowały, że zamiast malowania wozów farbą koloru RAL 8000, stosowane były kolory zbliżone do farb stosowanych przez samoloty Luftwaffe RLM 79 Sandgelb (Federal Standard 595FB; FS 33434) i RLM 79a Sandbraun (FS 595B; 30215) lub na czołg pomalowany kolorem ciemnoszarym Panzer Grau (RAL 7027) nakładano nieregularne plamy w kolorze żółto-brązowym Gelb Braun (RAL 8000). Instrukcja pochodząca z marca 1942 roku (Herres Mitelungen Nr. 315), nakazywała kolejną zmianę barw kamuflażowych czołgów średnich, walczących w Afryce Północnej: około 2/3 powierzchni czołgu miało być pokryte ciemno-brązową (o odcieniu nieco ciemniejszym niż wcześniej używanym Gelb Braun RAL 8000) – farbą Brun RAL 8020, a reszta pojazdu miała być nadal malowana ciemnoszarą farbą Panzer Grau (RAL 7027). W praktyce bardzo rzadko przestrzegano podanych proporcji, głównie z powodu częstych braków dostarczanych z Europy puszek pigmentów. Czołgi użytkowane przez niemiecką 10. Dywizję Pancerną, które walczyły na terytorium pustyni Tunezji w 1943 roku prawdopodobnie były malowane jednolicie standardową żółtą farbą Wehrmacht Olive lub RAL 8000.

Informacje jaki typ kamuflażu był stosowany na czołgach średnich Panzerkampfwagen IV w ostatnich miesiącach wojny są często bardzo fragmentaryczne, dlatego jest brak szczegółowych informacji czy doszło do zmian w instrukcji malownia czołgów na nowy typ wzoru kamuflażu. Najprawdopodobniej wszelkie problemy jakie istniały dla sił lądowych Wehrmachtu oraz w SS mogło doprowadzić do improwizacji.

Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV używane w armii rumuńskiej malowane były tak jak wozy jednostek niemieckich. Podobnie przedstawiała się sprawa malowania czołgów armii węgierskiej. Prawdopodobnie część czołgów z 46 wozów Panzerkampfwagen IV Ausf. H dostarczonych do Bułgarii malowane były całe kolorem Wehrmacht Olive. Kilka czołgów było używanych w malowaniu żółto-jasnoszarym. W okresie powojennym wprowadzono malowanie ciemno-zielone. Tak pomalowany czołg Panzerkampfwagen IV eksponowany jest w muzeum broni pancernej w Finlandii. Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV, które zostały dostarczone do Hiszpanii malowane były jednolicie kolorem piaskowym, trudno jest dziś ustalić, czy była to farba (pigment) pochodzenia niemieckiego, czy rodzimej produkcji. Czołgi używane przez armię syryjską malowane były kolorem piaskowym. Istnieje także kilka ważnych informacji oraz dokumentacji fotograficznej, przedstawiających czołgi średnie Panzerkampfwagen IV pomalowanych w całości kolorem ciemnozieloną farbą. Układ i rozmieszczenie plam kamuflażowych nie było ustalane w formie ściśle określonej funkcji. Warunkowało to przede wszystkim środowisko oraz warunki jakie panowały na obszarze, w którym operowały czołgi. Najczęściej były to nieregularne plamy, chociaż oczywiście niektóre jednostki, jak na przykład w 12. Dywizji Pancernej stosowała malowania w formie małych kolistych plamek (bardzo podobne do malowania typu ambush). Inny sposób, który na przykład stosowała 3. Dywizja Pancerna SS „Totenkopf” polegał na malowaniu kolejnych segmentów w układzie brązowy-zielony-żółty i ponownie ten sam zestaw. Niezwykle ciekawe jest dwubarwne malowanie czołgi średnich Panzerkampfwagen IV Ausf. C, pochodzącego z 21. Dywizji Pancernej zdobytego w 1944 roku na terytorium Normandii. Czołg malowany był w regularne ciemnożółte i zielone plamy deformujące.

Godła jednostek

Po wojnie…

Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV były oznaczone godłami dywizji pancernych. Początkowo godłami były proste znaki geometryczne i znaki runiczne. Kilka dywizji pancernych posiadało godła w postaci motywów symbolicznych lub jak na przykład w 3. Dywizji Pancernych herb miasta będącego macierzystym garnizonem jednostki, czy choćby 24. Dywizja Pancerna, która posiadała godło nawiązujące do kawaleryjskiej tradycji jednostki. Godła jednostek były malowane na pancerzu przednim, rzadziej na płycie tylnej lub z boku kadłuba czołgu. Sporadyczne godło malowane mogło być także na wieży wozu. Godła najczęściej były malowane farbą koloru żółtego, nieco rzadziej białą lub czerwoną. Nie tylko dywizje pancerne posiadały własne godła, godła sporadycznie malowały także jednostki niższego szczebla, które takie godła też posiadały. Ciekawym przykładem może tu być na przykład 31. Pułk Pancerny podlegający 5. Dywizji Pancernych czy okresowo 2. Pułk Pancerny 16. Dywizji Pancernej. W korpusie pancernym „Grossdeutschland” – poszczególne jednostki korpusu posiadały własne godła i godło korpusu pancernego.

Oznaczenia taktyczne wozów

Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV posiadały standardowy system oznaczeń taktycznych przyjętych dla jednostek Panzerwaffe, a później także jednostek Waffen SS oraz Luftwaffe. Kod cyfrowy malowany najczęściej z boku wieży (niekiedy był powtórzony z tyłu wieży na jego zasobniku) określał przynależność danego czołgu w ramach jednostki (batalion, pułk lub dywizja). Trójcyfrowy układ pozwalał na określenie, z jakiej kompanii, plutonu i batalionu pochodził dany czołg. Przykład: czołg z numerem „532” – to; 3. plutonu pancernego, 5. kompanii, 2. batalionu. Oczywiście zdarzały się przeróżne przemieszczenia kompanii w ramach batalionu czy pułku pancernego. Czołgi, które należały do dowództwa batalionu czy pułku, będące pojazdami oficerów funkcyjnych, na przykład oficera technicznego pułku oznaczone były za pomocą kody literowo-cyfrowego np. „R02”, czy też „II 01”. W tym drugim przypadku, oznaczającą rzymską dwójkę (II), oznaczała podległość do 2. batalionu. Pierwsze oznaczenia taktyczne pojawiały się podczas niemieckiej aneksji Czech i Moraw w marcu 1939 roku. Najstarszą wówczas formą malowania oznaczeń taktycznych były małe blaszane tabliczki przymocowane do błotników, wieży, czasem z tyłu kadłuba. Takie właśnie oznaczenia były stosowane w latach koniec 1938 roku, połowa 1941 roku, oczywiście obok oznaczeń, które były malowane np. na wieży pojazdu. Oznaczenia taktyczne malowane były za pomocą farb koloru żółtego, białego lub czerwonego. Są dowody, że zdarzał się także i kolor niebieski, choć ten ostatni kolor może być po prostu spowodowanym brakiem innego dostępnego wówczas koloru na stanie jednostki. W 1944 roku stosowano także np. w czołgach podlegających 1. Dywizji Pancernej SS „HitlerJugend” oznaczenia taktyczne malowane czarną farbą. Od 1941 roku bardzo częstą praktyką było malowanie oznaczeń taktycznych wozów cienką białą obwódką np. czerwone oznaczenie z białą obwódką. Wielkość od 200 do 900 m. W 5. Dywizji Pancernej podczas 1939 roku stosowano do oznaczenia przynależności taktycznej czołgów różno-kolorowe paski. Ponadto w tej jednostce pancernej używano kodu dwucyfrowego. Oznaczenia były malowane za pomocą szablonu lub ręcznie (szczególnie te, które był malowane na powierzchni pasty zimmerit). Znaki przynależności państwowej – krzyże belkowe (Balken Kreutz) malowane były na boku kadłuba, na wieży pojazdu, a niekiedy na tylnym pancerzu kadłuba. We wrześniu 1939 roku stosowane były jako standardowe rozwiązanie pełne, równoramienne krzyże w kolorze białym lub żółtym (stosowanym rozwiązaniem bywało także, lecz znacznie rzadziej – żółte krzyże z cienką białą obwódką). Oczywiście rozwiązanie to okazało się bardzo niekorzystne dla niemieckich załóg pojazdów pancernych, ponieważ te krzyże idealnie wręcz nadawały się jako punkty odniesienia dla celowniczych polskich armat przeciwpancernych, czy strzelców karabinów przeciwpancernych. Na przełomie 1939, a 1940 roku został wprowadzony krzyż wzorowany na tym, który był stosowany przez jednostki Luftwaffe. Początkowo ten krzyż był malowany w postaci białej obwódki, a od połowy 1940 roku w postaci białej obwódki z czarnym wnętrzem. W 1941 roku nieznacznie zostały zmienione proporcje znaku. Armia węgierska w latach 1941-1942 używała znaku, będącego pewną modyfikacją Balken Kreutz. Wnętrze krzyża malowane było kolorem szmaragdowo-zielonym, a pole wokół znaku kolorem czerwonym. Krzyż malowano kolorem białym. W latach 1944-1945 czołgi używane przez jednostki węgierskie nosiły oznakowanie takie jak samoloty wojskowe; równoramienny, pełny biały krzyż wpisany w czarny kwadrat. W warunkach polowych krzyż zamalowywano błotem, aby zmniejszyć jego kontrastowość na ciemnym pancerzu. Pojazdy rumuńskie natomiast nosiły tzw. krzyż króla Michała. Armia bułgarska stosowała natomiast oznaczenie w postaci tarczy herbowej namalowaną na wieży. Finlandia oznaczała stosowane przez siebie czołgi średnie Panzerkampfwagen IV z tzw. hakaristi – swastykę koloru czarnego. Fińska swastyka nie posiadała nie posiadała równych ramion. W okresie powojennym oznakowanie wozów było podobnie jakie, było używane wówczas w lotnictwie – biało-niebiesko-białą kokardą, namalowaną na boku wieży wozu. Czołgi, które znalazły się w rękach radzieckich nosiło oznaczenia „nowych właścicieli” – czerwoną gwiazdę i dodatkowym białym sierpem i młotem namalowanym na wieży. Czołgi hiszpańskie oraz syryjskie nie nosiły takiego typu oznaczeń.

Numery rejestracyjne wozów

Czołgi średnie Panzerkampfwagen IV używane w Panzerwaffe tylko bardzo rzadko posiadały numery rejestracyjne (ewidencyjne) typu „samochodowego”. Tak oznaczone były przede wszystkim czołgi, które były przeznaczone do prób i dokonujące przemarszów na drogach. Numery rejestracyjne najprawdopodobniej były stosowane tylko podczas przemieszczania się drogami publicznymi. Stosowana była rejestracja berlińska – „IA”. Numery identyfikacyjne stosowano w armii fińskiej, węgierskiej oraz rumuńskiej. Węgrzy stosowali numery rejestracyjne umieszczone pośrodku przedniego pancerza i na lewym tylnym błotniku. Numer składął się z oznaczenia rodzaju pojazdu „1H”, tarczy herbowej w kolorach narodowych i numeru ewidencyjnego np. 850 – cały numer miał postać 1H850. Numery ewidencyjne były malowane kolorem czarnym, na białym tle. Pojazdy rumuńskie oznaczone były literą „U” i kolejnymi numerami ewidencyjnymi np.: U-34522. Kolorystyka ich była taka sama jak pojazdów węgierskich. Czołgi fińskie były oznaczone w ten sam sposób, że w oznaczeniu Ps (Panssarivaunu – pojazd pancerny) malowano numer określający typ pojazdu – w przypadku Panzerkampfwagen IV „211” i kolejny numer – np. Ps 221-15. Numery malowane były białą farbą z przodu i tyłu kadłuba. W okresie powojennym numery ewidencyjne były malowane na wieży i z przodu kadłuba (białą farbą).

Napisy dodatkowe

Niejednokrotnie na czołgach malowano napisy upamiętniające poległych członków załóg wozów, co robiono na przykład w 4. Dywizji Pancernej na Froncie Wschodnim, czy 21. Dywizji Pancernej walczącej w Afryce Północnej. Napisy tego typu malowano na kadłubie, osłonie działa. Jednak zupełnie niespotykaną sprawą było malowanie napisów pamiątkowych na wieżyczce dowódcy czołgu w 12. Dywizji Pancernej SS „HitlerJugend”. Na czołgach używanych przez armii syryjską malowano na ekranach pancernych Schurzen napisy typu – „Sulejman”.

Na pancerzu tylnym wykładana była flaga państwowa III Rzeszy, czołgi rumuńskie i węgierskie miały malowane znaki rozpoznawcze typu stosowanego w lotnictwie wojskowym.

Wnętrze czołgu malowane było białą farbą, napisy instruktażowe malowano kolorem czerwonym i czarnym.

Bibliografia

Janusz Ledwoch, Panzer IV, Wydawnictwo Militaria, Warszawa 1993
Janusz Ledwoch, PzKpfw IV vol. I, Wydawnictwo Militaria Nr. 141, Kagero, Warszawa 2000
Janusz Ledwoch, PzKpfw IV vol. II, Wydawnictwo Militaria Nr. 147, Kagero, Warszawa 2001
Michał Kuchciak, Panzerkampfwagen IV: wersje krótkolufowe, Technika Wojskowa – Historia Nr. Spec. 3/2014
Michał Kuchciak, Panzerkampfwagen IV: wersje długolufowe, Technika Wojskowa – Historia Nr. Spec. 4/2014
David Doyle, Niemieckie Pojazdy Wojskowe II Wojny Światowej, Wydawnictwo Vesper, Poznań 2012 rok
Dawid Porter, Niemiecka Broń Pancerna 1939-1945, AlmaPress, Poznań 2019
Richard Ogorkiewicz, Czołgi 100 lat Historii, Wydawnictwo RM, Warszawa 2016
George Forty, Ilustrowana Encyklopedia Czołgów Całego Świata, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2006
Praca zbiorowa, Pojazdy Pancerne od „Little Willie” o Leoparda 2A6, Wydawnictwo AKA, Głuchołazy 2012
Łukasz Gładysiak, Ostatnia z „czwórek” – Pz. Kpfw. IV Ausf J, Militaria – Wydanie Specjalne Nr. 5/2016, Kagero