7,92 mm Karabin przeciwpancerny wz.35

Polskiej produkcji karabin przeciwpancerny wz.35 to ten jeden z typów uzbrojenia, wykorzystywanego w Wojsku Polskim w 1939 roku bojowo, wokół którego funkcjonuje po dziś dzień wiele mocno nieprecyzyjnych opinii oraz ocen zniekształcających obraz przestawionej broni. W ostatnich latach pojawiło się kilka ciekawych publikacji, które bardzo dobrze przedstawiły samą broń, co jednak nie zmienia fakty, że sama broń nadal w umyśle zwykłego Polaka to broń niemal mistyczna, jako to, co zostało stworzone przez polskie umysły rusznikarskie i to co miało w 1939 roku pomóc powstrzymać niemieckie czołgi, nacierające przez polskie terytorium.

Powstanie broni

Debiut czołgu nastąpił późnym latem 1916 roku nad rzeką Somma. Już niespełna dwa lata później pojawiła się pierwsza, wyspecjalizowana broń przeznaczona do ich zwalczania. Niemiecki karabin przeciwpancermny Tank Gewehr (T-Gewehr) M1918 był „monstrualnym” Mauserem. Ważył blisko 18 kg, strzelał nabojem 13,25 mm x 92 mm i cechował się potężnym odrzutem, którym podobno potrafił łamać strzelcom obojczyki. Mimo swoich wad, co zawsze cechuje bronie pionierskie, był jednak skuteczny. Z odległości 300 metrów, pod kątem 90 stopni przebijał łącznie 15 mm pancerza, co wystarczało na ówczesne czołgi. Dodatkowo obsługa broni (strzelec i ładowniczy) posiadali standardowo aż 132 sztukami nabojów do tej broni. Tak Tank Gewehr stał się protoplastą nowej rodziny broni strzeleckiej.

Niemiecki karabin przeciwpancerny T-Gewehr

Pierwsze dziesięciolecie po zakończeniu wojny było okresem światowej demilitaryzacji i mimo prowadzenia dość licznych studium nad konstruowaniem nowych broni, to często prace te z powodu braku odpowiedniego dofinansowania na długie lata grzęzły. Dopiero koniec lat 20, a Zwłaszcza początek lat 30. XX wieku odwrócił te tendencje i wiele krajów, a niektóre wręcz błyskawicznie zaczęły się dozbrajać i modernizować (według własnych możliwości finansowych). Dotyczyło to także broni pancernej. Równolegle opracowywano rozwój środków przeciwpancernych. Prace trwały także w Polsce, a ich ostatecznym efektem był karabin przeciwpancerny wz.35.

Jego powstanie było bardziej dziełem przypadku, niż planowanych początkowo odgórnych czynników wojskowych, a jednak zapał i kreatywność polskich konstruktorów pozwoliły na opracowanie i wdrożenie do produkcji tak niezwykłej broni jaką był wz.35. Tutaj inspiracją stały się naboje bardzo wysokich prędkości, które na początku XX wieku zyskały na popularności w środowiskach strzeleckich. Pionierami w tym zakresie byli m.in.: C. Ross oraz F. W. Jones, którzy w specjalnie do tego celu zaprojektowanym karabinie, wyposażonym w zamek dwuchwytowy (sportowa wersja regulaminowego karabinu armii kanadyjskiej), zastosowali opracowaną w 1906 roku amunicję kaliber 0.280 cala. Okazała się ona prawdziwym przebojem wśród strzelców sportowych i myśliwskich w Ameryce, Europie i Afryce. Dowiedli oni, że lżejszy pocisk, ale lecący z bardzo dużą prędkością nie tylko zadaje rany śmiertelne, ale i posiada większą moc obalającą, niż pocisk o większym kalibrze, ale lecący wojnie. Jednak ich naboje, a zwłaszcza pociski nie były idealne, dlatego w latach 20. amunicja tak została niemal zapomniana, jednak wśród wielu fachowców trwały dalsze prace studyjne. W USA firma Savage opracowała małokalibrową amunicję 6,5 mm, ważącą zaledwie 5,6 gram o prędkości początkowej sięgającej 1000 m/s. Jednak najbardziej istotny wpływ na prace nad tą amunicją osiągnął niemiecki konstruktor inż. Hermann Gerlich, który bazując na dotychczasowych doświadczeniach oraz korzystając z pomocy wytwórni prochu Rheinisch-Westfalische Sprengstoff A.G. oraz kilońskiej fabryki broni i amunicji Halger, opracował on amunicję Halger .280 H.V. Magnum, gdzie pocisk o wadze 6,5 grama wylatywał z prędkością 1150 m/s. W kilka lat później dokonał kolejnego przełomu, kiedy wystrzelony pocisk wyleciał w prędkością około 1600 m/s. Niektóre rodzaje amunicji Halgera znalazły się w handlowym obrocie oraz zyskały wielką popularność wśród entuzjastów strzelectwa, a dokonania Niemca były szeroko komentowane w takich periodykach jak amerykański „American Rifleman”. Spore zainteresowanie wzbudziły testy przebijalności płyt pancernych tego typu amunicji, a wszystko pod egidą Deutsche Versuchsanstalt fur Handfeurwaffen na przełomie lat 20. oraz 30. Otóż zwykły pocisk kalibru 6,5 mm o rdzeniu ołowianym, wylatując z broni z prędkością 1400 m/s uderzając w płytę pancerną o grubości 12 mm, bez większego trudu wybijał z niej otwór o średnicy 15 mm, a zwykły pocisk przeciwpancerny z Mausera 98 (prędkość początkowa 900 m/s) powodował zaledwie 2-4 mm zagłębianie. Natomiast pocisk kalibru 6,5 mm wybijając otwór, powodował powstanie korka o tej samej średnicy. Sam pocisk się sublimował, co oznacza, że przechodził ze stanu stałego w gazowy – ołów wyparowywał, a funkcję pocisku przejmował właśnie wybijany korek. Zjawisko to jest nazywane obecnie „efektem Gerlicha”.

Niemieccy żołnierze na froncie zachodni w lecie 1918 roku, jeden z nich u żywa karabin przeciwpancerny T-Gewehr

Niemieckie doświadczenia padły w Polsce na bardzo podatny grunt, a zainteresowali się nimi m.in.: ppłk dr inż. Tadeusz Felsztyn z Centralnej Szkoły Strzelniczej w Toruniu, gdzie w 1929 roku przeprowadzano pierwsze próby z zakupionym karabinem Halgera. Wynik tych pierwszych studyjnych prac oraz także własne przemyślenia inż. Felsztyn zawarł w wygłoszonym w 1931 roku dotyczącej amunicji małokalibrowej o bardzo dużej prędkości początkowej. Nie tylko potwierdził szczegółowe informacje Gerlicha, ale dodał także własne spostrzeżenia i obliczenia, gdzie wykazał niszczycielskie możliwości pocisku małokalibrowego 6,2-6,5 mm na pancerz stalowy na dystansach 450-300 metrów. Podobne rezultaty osiągnięto dopiero przy zastosowaniu cięższej amunicji kalibru 12,4-127 mm (amunicję podobna do brytyjskiego Boys-a). Nawet uwzględniając rozwój broni pancernej oraz pogrubianie pancerzy zasadniczych czołgu, to nowa broń przeciwpancerna mogła się okazać bardzo przełomowa.

Referat ten wywołał bardzo ożywioną falę dyskusji, dał także poważny impuls do rozpoczęcia prac, których wielkim orędownikiem był m.in.: ppłk Stanisław Witkowski, wówczas zastępca szefa jednego z wydziałów Departamentu Uzbrojenia, a wkrótce kierownik Instytutu Badań IBMU. Na podstawie przeprowadzanych analiz ówczesnych czołgów oraz możliwej drogi ich dalszego rozwoju, w tym pogrubienia pancerza, zwłaszcza czołowego , zostały wówczas określone pierwsze założenia przebijalności nowej amunicji – pocisk powinien wybijać otwór w płycie o grubości 15 mm ze stali stopowej, uderzając w nią pod kątem 30 stopni z odległości 400 metrów.

Jeden z konstruktorów karabinu wz.35 Józef Maroszek trzyma w rękach swoją broń. Zdjęcie wykonano po wojnie

Czynnikami wpływającymi na uzyskanie pocisków o bardzo wysokich prędkościach, początkowo były: długość lufy i jej odporność na zwiększone ciśnienie powstałe w wyniku spalanie się gazów prochowych, masa ładunku miotającego oraz jego właściwości energetyczne. Te ostatnie można podnieść poprzez zastosowanie prochu nitroglicerynowego, który jednak znacząco wpływał na szybszą erozję przewodu lufy. Inżynier Felsztyn był zwolennikiem zastosowania prochu nitrocelulozowego, ale o zwiększonej progresywności, czyli takiego, podczas którego prędkość spalania rośnie podczas spalania.

Właściwe prace rozpoczęto w Fabryce Prochu w Pionkach, która wyasygnowała na ten projekt 10 tysięcy zł z własnego budżetu. Wkrótce też odpowiednie zespoły powołano w Fabryce Amunicji w Skarżysku oraz Fabryce Karabinów w Warszawie. Koordynatorem projektu pozostał inż. Felsztyn, który z przedstawicielami fabryk, spotkał się zarówno kolegialnie, jak i indywidualnie, w zależności od zaistniałych wówczas potrzeb. Największy początkowo wkład w całe stadium projektu wniosły Pionki, które metodą prób i błędów zdołały uzyskać proch o odpowiednich parametrach, zdolnych rozpędzić pocisk do blisko 1300 m/s. Był to proch nitrocelulozowy, przy czym ziarna prochu były trójkanalikowe, co wpływało na zwiększenie progresywności prochu. W Skarżysku udało się natomiast wyprodukować odpowiednią łuskę, zdolną wytrzymać zwiększone ciśnienie (o przeszło 50% większe niż w zwykłym karabinie) oraz oczywiście odpowiedni pocisk, który okazał się odporny na wysokie naprężenia, powstające w trakcie wcinania się w bruzdy lufy.

Posiadając wzorcową amunicję, należało teraz pomyśleć o samej broni. Jej opracowaniem podjął się Józef Maroszek, absolwent Wydziału Mechanicznego Politechniki Warszawskiej (w 1932 roku uzyskał tytuł inżyniera mechanika i pracownik Biura Technicznego IBMU.

Przystępując do projektowania swojego karabinu Maroszek miał całkiem solidne podstawy, które wyniósł z Wydziału Mechanicznego, gdzie wykładowcami byli ówcześni eksperci w dziedzinie broni strzeleckiej i balistyki, m.in.: inż. Felsztyn i A. Karczewski (wicedyrektor Fabryki Karabinów w Warszawie). Praca dyplomowa Maroszka dotyczyła uproszczenia technologii produkcji kbk wz. 29, a tymczasem opracował on zupełnie nową broń. Mimo tego, że ostatecznie cały projekt okazał się nieudany, to jednak wiele z osiągniętych wówczas rozwiązań zostało następnie z powodzeniem zastosowanych w opracowywanym karabinie pancernym. Chodzi tutaj przede wszystkim o zamek dla karabinu przeciwpancernego, który wprawdzie odchudzony, l w stosunku do klasycznego zamka mauserowskiego, okazał się nader trwały i niezawodny. Zamek posiadał łącznie sześć elementów. Hamulec wylotowy pochłaniał przeszło 60% energii odrzutu, dzięki czemu był on tylko nieznacznie większy niż w zwykłym karabinku wz. 29.

Karabin przeciwpancerny wz.35

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Warszawa, dawne Muzeum Wojska Polskiego

Broń pomysłu inż. Maroszka wyróżnia się prostą budową i stosunkowo niewielką wagą, w porównaniu z wyposażony w mały oporopowrotnik i ważącym przeszło 16 kg konkurencyjnym karabinem przeciwpancerny, zaprojektowanym przez inż. Karczewskiego. Parametry nowej broni dostosowanej do naboju 7,92 mm x 86 mm z klasycznym pociskiem SC, były imponujące i całkowicie spełniały wszystkie wymagania balistyczne. Z odległości 100 m pocisk wybijał 20 mm otwór w płycie pancernej o grubości 20 mm i to przy 30 stopniowym kącie uderzenia. Jednak pierwsze próby obnażyły jedną ważną wadę – bardzo niską trwałość przewodu lufy, która po oddaniu kilkudziesięciu strzałów, do niczego się nie nadawała. Dalsze kilkuletnie wysiłki koncentrowały się zatem na kwestii zwiększenia jej żywotności. Przede wszystkim poszukiwano odpowiedniej stali, bardziej odpornej na zużycie i testowano lufy o odmiennej konstrukcji przewodu lufy. W pozostałych fabrykach także trwały bardzo wytężone prace, zwłaszcza w Pionkach, gdzie poszukiwano odpowiedniej mieszanki prochowej, zdolnej nadać pociskowi zakładaną prędkość początkową, ale charakteryzującej się mniejszą aniżeli dotychczas powstającą temperaturą spalania. Wszystko odbywało się metodą prób i błędów. Ostatecznie w 1935 roku, wysiłki te zostały uwieńczone sukcesem. Żywotność lufy została zwiększona do 25–300 oddanych strzałów, gdzie biorąc pod uwagę charakter zastosowania broni, było to całkowicie wystarczający parametr. Lufę wydłużono do 1200 mm, gdzie początkowo obliczano na 1000 mm, jak też zbudowanie całkowicie nowego naboju, który miał powiększoną w stosunku do poprzednika łuskę i posiadał tym samym większy ładunek miotający (proch bezdymny, nitrocelulozowy, progresywny) oraz nieco innego pocisku – zrezygnowano ze stożka spływu, na rzecz wydłużenia części cylindrycznej, szukając tym samym stabilniejsze prowadzenie pocisku w lufie i mniejsze zużycie bruzd w lufie. Nabój 7,92 mm x 107 mm DS w połączeniu z lufą o długości 1200 mm, zapewniały pociskowi osiągnięcie prędkości początkowej 1270 m/s. W literaturze przedmiotu można spotkać, że nabój DS waży 61,51 gram, natomiast sam pocisk 12,78 gram.

Wysokie walory bojowe nowej broni potwierdzone zostały podczas oficjalnych prób poligonowych przeprowadzonych na strzelnicy wojskowej w Brześciu nad Bugiem, w Zielonce – tu miał miejsce generalny pokaz dla wojskowych i państwowych oficjeli oraz na strzelnicy doświadczalnej w Pionkach. Na dystansie 300 m pocisk wybijał otwór o średnicy 20 mm, w walcowanej stali pancernej o grubości 15 mm.

Przyjęcie do uzbrojenia oraz początek produkcji seryjnej

Daleko posunięty sceptycyzm niektórych wojskowych co do wartości nowego karabinu przeciwpancernego, spowodowały powstanie drobnych perturbacji, ostatecznie jednak jesienią 1935 roku Komitet do spraw uzbrojenia i Sprzętu (KSUS) zatwierdził go do uzbrojenia. Pomimo tego, iż twórca broni, w tym inż. Felsztyn postulowali, aby jeden karabin przeciwpancerny znalazł się na szczeblu drużyny piechoty, to jednak Departament Piechoty zdecydował o mniejszym nasyceniu tą bronią. Miała ona się znajdować na szczeblu plutonu – tak w piechocie, jak i kawalerii.

Zanim broń ta trafiła formalnie na wyposażenie Wojska Polskiego, KSUS zdecydował się o utajnieniu samej produkcji i na temat broni, dlatego „świeżo” wyprodukowane egzemplarze miały trafiać do składnic uzbrojenia, a nie do jednostek liniowych. Oczywiście te tajemnice miały pewien sens, zwłaszcza, że na terytorium Niemiec szły bardzo intensywne prace nad rozwojem i produkcją seryjną czołgów oraz w Związku Radzieckim, który dysponował już co najmniej 3000 czołgów. Dlatego bardzo poważnie obawiano się, że jeżeli broń trafiła by do jednostek liniowych, nasi przeciwnicy poznali by ją dogłębnie (zwłaszcza Niemcy), postanowili by na opracowanie nowych konstrukcji i zwiększenia ich opancerzenia. Nawet bardzo niewielkie pogrubienie pancerza zmniejszało efektywność samej broni. Dlatego właśnie broń ta została objęta tą tajemnicą, i jak wykazały późniejsze wypadki, okazała się ona wielkim zaskoczeniem dla przeciwnika.

Porównanie standardowej amunicji karabinowej Mausera z pociskiem przeciwpancernym DS

Pomimo formalnie przyjęcia do uzbrojenia prace nad udoskonaleniem karabinu (zwłaszcza nad zwiększeniem żywotności lufy) wciąż trwały. Dopiero na przełomie 1935 i 1936 roku powstało pierwszych pięć prototypowych egzemplarzy wyprodukowanych w Zbrojowni Nr. 2. Produkcja seryjna karabinów przeciwpancernych została najprawdopodobniej uruchomiona na przełomie 1936 i 1937 roku w Fabryce Karabinów w Warszawie w tajnym oddziale, któremu nadano Kryptnim: „Ur”. Pomysłodawcą tej nazwy uważa się ponoć płk Tadeusza Pełczyńskiego, od 1935 roku szef oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego (wywiad). Nazwa miała sugerować iż, w wydzielonym warsztacie trwała produkcja broni przeznaczonej na eksport do Urugwaju, co oczywiście nie miało w ogóle dziwić, ponieważ Ameryka Południowa była zalewana konstrukcjami systemu Mausera i był tam wielki rynek zbytu dla tej broni.

Środki ostrożności były także podjęte w Fabryce Amunicji w Skarżysku, gdzie łuski i pociski były produkowane na dziele ogólnym, ale scalanie nabojów odbywało się w wydzielonym do tego warsztatu. Natomiast w Pionkach, w którym produkowane różne gatunki i rodzaje prochu, zrezygnowano z nadzwyczajnych środków ostrożności.

Magazynek do karabinu przeciwpancernego wz.35

Autor – zdjęcie: Dawid Kalka

Kraków, Muzeum Armii Krajowej im. gen. Emila Fieldorfa “Nila”

Z niezrozumiałych względów zaniedbano kwestię przenoszenia broni przez strzelca w warunkach polowych. W piechocie teoretycznie nie było z tym większego problemu. Karabin wtedy zawieszano przez ramię na klasycznym pasie nośnym (oczywiście w praktyce było wtedy różnie), w marszu można było tę broń transportować na biedce amunicyjnej plutonu. Tymczasem rozmiary broni, a także jej większa masa powodowały duże problemy dla transporty w plutonach kawalerii. Pierwsze próby i testy na wniosek Departamentu Kawalerii MSWojsk, przeprowadzano dopiero w maju 1939 roku w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. Sprawdzono wówczas cztery sposoby transportowania: przez ramię na pasie nośnym, na juku amunicyjnym z. 36 na przerobionym noszaku do ręcznego karabinu maszynowego wz.28 oraz brezentowym pokrowcu na pasie prze plecy. Dwa ostatnie okazały się niepraktyczne (noszak znacznie powiększał ogólną masę całości, ponadto samo zdejmowanie tego karabinu było dość trudne i wymagało dwóch osób, natomiast broń przenoszona w brezentowym pokrowcu była podczas jazdy bardzo niestabilna, co znacząco przeszkadzało jeźdźcowi kawalerii). Ostatecznie wybrano sposób pierwszy, przy noszeniu go lufą skierowaną w dół. Żeby broń przy zsiadaniu z konia nie zawadzała o ziemię, został przesunięty bączek i strzemiączko, dostosowując ją jednocześnie do bocznego mocowania pasa nośnego, podobnie jak w karabinkach wz.29. Aby zwiększyć komfort strzelca, pas nośny został zaopatrzony w poduszkę ramienną, ponadto z tyłu mocowano za pomocą szelek skórzany plastron zabezpieczający przed uderzaniem w trakcie trwania jazdy. Marszu podróżnym broń mogła być wtedy transportowana na juku.

Do wybuchu wojny nie zdążono wprowadzić do życia instrukcji dotyczącej przenoszenia broni, stąd we wrześniu 1939 roku panowała często czysta improwizacja.

Jak to było z tą tajemnicą

Od początku powstania karabin bojowy przeciwpancerny wz.35 był objęty ścisłą tajemnicą i osłoną wywiadowczą. Wyprodukowana broń magazynowana była w centralnej składnicy uzbrojenia i żadne egzemplarze nie były rozsyłane do magazynów mobilizacyjnych jednostek, aż do feralnego 1 września 1939 roku. Działanie to miało wynikać z obawy, że zarówno Armia Czerwona, jak i Wehrmacht, dowiedziawszy się o broni, podjęłyby środki zaradcze w postaci dodatkowych osłon na pancerzach stalowych czołgów i innych pojazdów pancernych, które mogły pozbawić już wszelkich walorów bojowych polskiej broni przeciwpancernej. Była to oczywiście realna obawa, ponieważ już w 1940 roku, po doświadczeniach zdobytych podczas walk w Polsce, czołgi lekkie Panzerkampfwagen II otrzymały dodatkowe płyty pancerne o grubości 20 mm.

Jak podaje Pan Kazimierz Satora w artykule „Polski karabin przeciwpancerny wz.35 (UR)” z 1996 roku, w styczniu 1938 roku II Oddział Sztabu Generalnego przechwycił zestaw pytań problemowych niemieckiej Abwehry, które zostały skierowane do niemieckich placówek wywiadowczych na terytorium II Rzeczpospolitej. W rozdziale „Siły Zbrojne” znajdowały się pytania szczegółowe dotyczące produkcji w Polsce armat przeciwpancernych kalibru 37 mm, produkowanych w kraju na licencji szwedzkiego Boforsa. Obok samych pytań, znajdowało się też jedno zdanie: (cytat) „Sprawdzić czy poza tymi armatami nie pojawiła się w pułkach piechoty, kawalerii, lub KOP (Korpus Ochrony Pogranicza) inna broń przeciwpancerna, jaka i gdzie!”. Był to oczywiście jasny sygnał, że niemiecki wywiad nie odkrył samej broni, ale mógł sobie zdawać sprawę, że owa broń może istnieć, zwłaszcza, że tego typu konstrukcje, (zazwyczaj większego kalibru) znajdowały się na wyposażeniu wielu armii na świecie.

Karabin przeciwpancerny wz.35

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Warszawa, Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej

W Polsce uznano, że rygory tajemnicy wymagają zaostrzenia na każdym etapie prowadzonych badań oraz produkcji broni i amunicji. Produkcję broni rozdzielono między szereg zakładów. Proch produkowały Pionki jako jeden z szeregu typów i gatunków więc nie stanowiło to szczególne zagrożenia. Amunicję produkowano w Fabryce Broni w Skarżysku, przy czym łączenie łuski, prochu oraz pocisku wykonywane było w osobistym, tajnym warsztacie rusznikarskim. Karabiny zaś były wykonywane w warszawskiej Fabryce Karabinów, której oddział tajny miał otrzymać oznaczenie „Ur”. Według wszelkich danych pomysłodawcą tej nazwy miał być pułkownik Tadeusz Pełczyński, Szef II Oddziału Sztabu Generalnego. Nazwa ta miała sugerować produkcję broni na eksport dla Urugwaju. Nie było by w tym nic dziwnego. Wówczas Ameryka Południowa była mocno zalewana z powodu licznych i często drobnych konfliktów granicznych była mocno „zalewana” bronią strzelecką konstrukcji Mausera (czy to z Czechosłowacji, czy to z Belgii czy z innych krajów). Całość broni była wówczas składana na warszawskiej Cytadeli. Na samych skrzyniach, w które pakowano karabiny przeciwpancerne wz.35 umieszczono napis „Sprzęt mierniczy AR”. Należy także przypuszczać, że część skrzyń miała być także oznaczona jako „Sprzęt optyczny”, gdyż to właśnie ta nazwa zachowała się o wiele częściej we wspomnieniach uczestników tych wydarzeń (być może zależało to od partii broni opuszczającej FK).

Organizacja rozsyłania objętej ścisłą tajemnicą wojskową natrafiła także na pewne problemy organizacyjne związane właśnie z wymogiem zachowania tajemnicy. Jeden z przypadków został opisany przez pułkownika Czesława Szystowskiego z 56. Pułku Piechoty – dowódcy artylerii dywizyjnej z 17. Dywizji Piechoty:

Fotografia ukazująca poprawne transportowanie wz.35 Ur przez polskich kawalerzystów. Przez prawe ramię lufą w dół.

„Karabiny te (oznaczone jako „kb UR”, czyli karabiny dla Urugwaju) otoczone były najściślejszą tajemnicą i rozsyłane do jednostek skrzyniach z napisami „sprzęt optyczny”. Wysłane zaś do dowódców pułków pisma zezwalały pod surowym rygorem otwierać te skrzynie jedynie na specjalne zarządzenie. Traf chciał, że do pułku piechoty w Krotoszynie trafiły najpierw na skrzynie ze sprzętem, a dopiero w dwa dni później owo groźne zarządzenie. Magazynier uzbrojenia otworzył skrzynie, a widząc, że zawartość ich nie zgadza się napisami, zameldował natychmiast zbrojmistrzowi, a ten zaś kwatermistrzowi pułku. Zawartość skrzyń została ujawniona. W rezultacie dowódca Okręgu Korpusu (generał Knoll-Kownacki) polecił oddać całą trójkę (tj. magazyniera, zbrojmistrza i kwatermistrza pułku) pod sąd.

Na koniec warto też dodać, że oficjalna nazwa broni brzmiała następująco: „karabin przeciwpancerny wz.35”. Potoczne określenia, takie jak „Ur” czy „Urugwaj”, pochodzące od nazwy, używanej dla osłony wywiadowczej broni, nigdy nie było używane przez samych żołnierzy polskich w toku toczących się walk. Określenie te nie znalazło się też ani w żadnej instrukcji, tylko mocno przytwierdziło się do tej broni w okresie powojennym, zresztą mocno niesłusznie.

Obsługa karabinu przeciwpancernego wz.35 Ur, w oddziałach piechoty polskiej. Zdjęcie z rekonstrukcji historycxznej

Budowa karabinu i jego sygnatury

Karabin przeciwpancerny wz.35 jest bronią powtarzalną, wyposażoną w zamek tłokowy, ślizgowo-obrotowy, czterochwytowy, ryglowany w pionie dwoma symetrycznymi ryglami umieszczonymi na końcu tłoka oraz dodatkowym w pobliżu rączki zamkowej; kurek wyposażono w pierścień, który umożliwiał napięcie iglicy bez otwierania zamka lub też zabezpieczenie broni przed jej przypadkowym wystrzałem. Ponadto w komorze zamkowej umieszczono ruchomy, współdziałający z urządzeniem spustowym wyrzutnik, uniemożliwiającym oddanie strzału przy niedomkniętym zamku. Zasilanie z wymiennego magazynku, jednorzędowego, mieszczącego łącznie cztery naboje 7,92 mm x 107 mm DS. Magazynek ten utrzymywany jest w gnieździe za pomocą dwóch sprężynowych zaczepów – przedniego i tylnego; jego zwolnienie wymaga użycia obu rąk strzelca. Karabin posiada hamulec wylotowy pochłaniający ok. 65% siły odrzutu broni i mocowany przegubowo dwójnóg składany do przodu. Przyrządy celownicze składają się ze stałego celownika szczerbinkowego oraz prostokątnej muszki, osadzonej na hamulcu wylotowym broni, metodą na tzw. „jaskółczy ogon”. Punkt celowania odpowiada odległości 300 metrów. Łoże i kolba są jednorodne, sporządzone z drewna orzechowego, od górę rękę strzelca chroni krótka nakładka. Skórzany pas nośny mocowany jest za pomocą dwóch ruchomych strzemiączek, jednego przymocowanego do dolnej krawędzi kolby i drugiego, stanowiącego element regulowanego śrubą bączka, obejmującą końce łoża i nakładki oraz lufę. Lufa o długości 1200 mm posiada sześć prawoskrętnych bruzd i wkręcana jest w komorę zamkową, z którą tworzy jeden zespół. Zamek składa się z sześciu elementów: trzonku zamkowego, z prostą rączką zakończoną gałką, wyciągu umieszczonego w gnieździe trzonu oraz zespołu iglicznego, czyli iglicy, sprężyny iglicznej, opory iglicznej i łącznika. Aby wyjąć zamek z komory, należy ściągnąć język spustowy (jak na przykład w karabinach systemu Mosina). Po 200-300 strzałach lufę należało wymienić na nową. Było to zadanie dość skomplikowane, którą najlepiej jak by wykonał sam rusznikarz. W tym celu dysponował on zestawem specjalnych narzędzi, w tym m.in.: imadeł i specjalnym kluczem, któremu odpowiadały odpowiednie wycięcia na wlotowej części lufy. Masa broni bez amunicji i bez pasa nośnego wynosi 8,6 kg, wraz z amunicją dochodzi powoli do 9 kg.

Karabin przeciwpancerny wz.35 znakowany jest bardzo oszczędnie, co stanowi bez wątpienia jeden z elementów maskowania całego projektu. Przede wszystkim brak nazwy wytwórni (P.F.K. Warszawa) oraz wzory broni (choćby nawet kb wz.35). Czterocyfrowy numer seryjny znajduje się z lewej strony komory nabojowej (poprzedzony cechą odbiorczą); jest on powtórzony od spodu kolby, wewnątrz łoża i nakładki oraz na gnieździe magazynka (ostatnie trzy cyfry). Brak go natomiast na lufie. Numer lufy, inny niż numer seryjny broni znajduje się pod łożem i nakładką. Na górze komory nabojowej umieszczono Orła według wzoru polskiego (państwowego), a nieco niżej znak odbioru rzeczoznawcy – Centrali Odbiorczej Materiałów Uzbrojenia (COMU). Te same symbole znajdują się na komorze ryglowej oraz na trzonie zamkowym (na podstawie rączki zamkowej). Orzeł jest ponadto wybity także na górze hamulca wylotowego broni. Ponadto widoczne są rozmaite znaki brakarskie i numerowe oznaczenia fabryczne (cyfry poprzedzone literą – od spodu komory ryglowej i na trzonie zamkowym).

Karabin przeciwpancerny wz.35 – rekonstrukcja

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Mokra, gmina Kłobuck – Izba Pamięci Bitwy pod Mokrą

Regulacje i taktyka użycia

O tym jak miały zostać wykorzystane do walki karabiny specjalne (przeciwpancerne) i czy zostały one właściwe zagospodarowane w ramach struktur Wojska Polskiego, po dziś dzień toczą się ostre dyskusje. Powszechne przekonanie, że w momencie wybuchu wojny armia nie miała dysponować odpowiednim dokumentem regulującym taktyczne działanie karabinu bojowego jest mocno błędne, choć można powiedzieć, że panujący do dziś ten stereotyp mas się dobrze po dziś dzień. Należało by się temu dobrze przypatrzyć.

Na pierwszym miejscu wymienić należy przedstawione kilka lat temu przez Panów Pawła Janickiego oraz Jędrzeja Korbala. W dokumencie „Wskazówki walki z bronią pancerną dla małych oddziałów piechoty”, będącego de facto zwartą instrukcją, regulującą walki przeciwpancernej przygotowaną przez Departament Piechoty, w maju 1939 roku. Uściślając, nie jest tutaj mowa o projekcie, czy też wersji tymczasowej opracowania, a o kompletnym zbiorze wytycznych, który rozesłano do oddziałów. Potwierdzają to zachowane do dziś, choć mocno szczątkowe, pokwitowania.

Fińscy żołnierze szkolący się na karabinie przeciwpancernym wz.35

„Wskazówki walki z bronią pancerną dla małych oddziałów piechoty” stanowiły prawdziwą syntezę informacji dotyczących nowoczesnych środków walki przeciwpancernej znajdujących się w zasobach Wojska Polskiego. W treści mowa jest m.in. o wykorzystaniu do walki z czołgami przeciwnika za pomocą np. butelek zapalających, pułapek minowych, miotaczy ognia, itd. Oczywiście autorzy tej regulacji nie pominęli roli, jaką w walce z bronią pancerną przeciwnika, odegrać mieli strzelcy wyborowi, będących jedną z czynnych elementów obrony przeciwpancernej dla pododdziałów niskiego szczebla, to znaczy: dla plutonu strzeleckiego czy kompanii. W kontekście wyposażenia dla tzw. strzelców wyborowych w karabiny przeciwpancerne wz.35, to jednoznacznie można stwierdzić, że „Wskazówki walki z bronią pancerną dla małych oddziałów piechoty” stanowiły tutaj instrukcje taktyczną do ich wykorzystania, choć należy tutaj przedstawić ścisłą tajemnicę pod tę broń, to w tej instrukcji nie ma o niej informacji wprost (tajemnica ta nie obejmowała min przeciwpancernych czy granatów przeciwpancernych).

Zmodyfikowana względem założeń z początku lat 30.-tych XX wieku rolę strzelców wyborowych jako strzelców przeciwpancernych opisano w taki sposób, aby zachować odpowiednią tajemnicę meritum sprawy nowej broni. Specjaliści z Departamentu Piechoty musieli więc nieco lawirować, gdyż sens przygotowanych przez nich dyspozycji stawał się całkowicie jasny w momencie otwarcia „skrzyń z optyką”. Tym samym w zaleceniach dla zasad pracy polowej strzelców wyborowych plutonów strzeleckich czytamy że: „wyposażeni są w specjalną amunicję przeciwpancerną o zdolnościach przebijania broni pancernej na odległościach do 300 metrów. Działają oni pojedynczo w ramach swych plutonów. Wyjątkowo w obronie można ich skupiać w ramach kompanii na najwięcej zagrożonym odcinku.” Powyższy opis nie dotyczył zwykłej przeciwpancernej amunicji karabinowej. Dla tego typu amunicji przeciwpancernej, która była przeznaczona dla karabinów powtarzalnych oraz ciężkich karabinów maszynowych, został w instrukcji poświęcony oddzielny akapit jako trzeciemu środkowi czynnej obrony przeciwpancernej, instruując aby używać je na małe odległości, celując w wizjery oraz szczeliny obserwacyjne. Natomiast używanie zwykłej amunicji karabinowej przeciwko celom pancernym mijało się z celem, ponieważ w wielu przypadkach była ona nieskuteczna przeciwko pancerzom, a na naprawdę bliskich odległościach skuteczne było ty tylko strzelanie w szczeliny obserwacyjne czy wizjery. Opis działa strzelców wyborowych dotyczy więc właśnie wyposażenia strzelców wyborowych w karabiny przeciwpancerne wz.35 oraz amunicje przeciwpancerną typu DS.

Składnica zdobycznego polskiego uzbrojenia, zmagazynowanego przez żołnierzy niemieckich

Dlatego też nazywamy „nowymi” zadania strzelca wyborowego jako środka zwalczania broni pancernej? Już w 1933 roku w „Regulaminie Piechoty. Część I. Ogólne zasady walki piechoty” wskazano strzelców wyborowych, wyposażonych w amunicje przeciwpancerną, jako jednego z posiadanych środków przeciwpancernych przez oddziały piechoty. Zwróćmy tutaj jednak na fakt, że regulamin z 1933 roku wskazywał ich jako jeden ze środków zaraz obok ognia artyleryjskiego oraz ciężkich karabinów maszynowych (wyposażonych w taśmę/taśmy amunicyjne z pociskami przeciwpancernymi). To w 1939 roku strzelec wyborowy był już wymieniany jako główny środek przeciwpancerny dla plutonu piechoty, a dopiero w drugiej kolejności jako narzędzie dowódcy pododdziału służące precyzyjnemu zwalczaniu nieprzyjacielskiej siły żywej w obronie. Jego rola oraz zadania uległy w okresie kilku lat wyraźnym korektom, na co układało się tutaj kilka ważnych zmiennych – brak w Wojsku Polskim odpowiednich celowników optycznych (lunet) dla strzelców wyborowych wyposażonych w karabiny powtarzalne oraz przeniesienie środka ciężkości pracy wyselekcjonowanych strzelców ściśle na walkę przeciwpancerną (odpowiedź na równolegle zachodzące zmiany w konstrukcjach pancernych).

Już we wstępie do rozesłanych do jednostek wiosną 1939 roku „Wskazówki walki z bronią pancerną dla małych oddziałów piechoty” gdzie podkreślano, że walka z bronią pancerną przeciwnika powinna być prowadzona możliwie na wszystkich szczeblach oddziałów piechoty począwszy od drużyny strzeleckiej. Piechota nie mogła ani lekceważyć, ani przeceniać roli broni pancernej. Dokładnie, to piechur powinien dobrze zapoznać się z czołgiem, aby poznać jak najwięcej jego słabych miejsc i skutecznie to wykorzystać na polu walki, doprowadzając do jego uszkodzenia/zniszczenia. Należy także pamiętać, że współczesna dyskusja mocno błędnie wyraża karabiny specjalne, które według wytycznych z wiosny 1939 roku jako karabin przeciwpancerny, który miał stanowić środek czynnej obrony przeciwpancernej w małych jednostkach piechoty, stanowił tak naprawdę tylko jeden z elementów szerszego systemu walki z bronią przeciwpancerną. Poza strzelcami wyborowymi w plutonach strzeleckich oraz drużynach (bez karabinów przeciwpancernych wz.35) w wachlarzu narzędzi służących do zwalczania nieprzyjacielskiej broni pancernej znajdowały się m.in.: miny przeciwpancerne lub nawet przeciwpiechotne, amunicja przeciwpancerna karabinowa do karabinów powtarzalnych, ręcznych karabinów maszynowych oraz ciężkich karabinów maszynowych, butelek z benzyną, czy mocno improwizowane pułapki saperskie, itd. Wiele tutaj zależało od przeszkolenia, ale przede wszystkim od determinacji tych oddziałów.

Żołnierz Armii Krajowej z zgrupowania “Radosław” z karabinem przeciwpancernym wz.34, na barykadzie w rejonie powiśla Powiśla. Wrzesień 1944 roku

Bardzo istotnym dla odpowiedniego zrozumienia roli oraz sposobu działania strzelca wyborowego, wyposażonego w karabin przeciwpancerny wz.35, jest założenie dotyczące jego samodzielności w działaniu.. Inaczej niż ma to miejsce we czasach bardziej współczesnych, szkolenie i praca strzelców wyborowych Wojska Polskiego w polu w latach 30.-tych XX wieku opierały się na wyrabianiu w nich odpowiedniego nawyku działania indywidualnego. W przypadku żołnierzy, którzy mieli zostać następnie wykorzystani jako strzelcy wyborowi karabinów przeciwpancernych wz.35, to ich rola tutaj została ściśle ograniczona do roli broni przeciwpancernej, przy równoczesnym zakazie angażowania się w zwalczanie siły żywej na polu walki. Tutaj można dać fragment wspomnień porucznika Józefa Taracha, dowódcy 5. Kompanii z 19. Pułku Piechoty z września 1939 roku:

„Chciałem wykonać jeszcze jeden skok na pobliską miedzę, lecz w ostatniej chwili strzelec wyborowy Ślęczak swym bystrym wzrokiem zauważył niemiecki ckm na grobli (…) Rzucił kb. Wyb., bo nie można go było ożywać do celi żywych.”

Nominalnie, według przyjętych zapisów „Wskazówki walki z bronią pancerną dla małych oddziałów piechoty” cele dla strzelca wyborowego wskazywać powinien dowódca plutonu, co pośrednio potwierdza tezę, że strzelec wyborowy był wyposażony przede wszystkim w karabin przeciwpancerny wz.35, a nie karabin powtarzalny wyposażony w lunetę optyczną. Ponadto w treści „Wskazówki walki z bronią pancerną dla małych oddziałów piechoty” przewidywano kilka podstawowych sytuacji taktycznych dla strzelców wyborowych/strzelców karabinów przeciwpancernych wz.35 funkcjonujących ramach małych jednostek piechoty:

Karabin przeciwpancerny wz.35

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Tychy, Muzeum Śląskiego Września 1939 roku

W marszu i boju spotkaniowym: czołgi są zwalczane przez strzelców wyborowych plutonu, którzy wraz z grenadierami (wiązki granatów oraz butelki z benzyną), zajmują swoje stanowiska w ramach własnego ugrupowania jednostek do których należą organizacyjnie, zasadniczo na ich czele (w I Linii). Reszta piechurów w szykach luźnych chroni się za najbliższymi przeszkodami, zwalczając nieopancerzonego przeciwnika ogniem karabinowym.
Postój: zatrzymanie oddziału wymagało wykorzystania terenu do osłony przeciwpancernej. Wejścia do rejonów postoju miały być zamknięte przeszkodami i barykadami, których strzeżenie powierzono małym zespołom strzelców z ręcznym karabinem maszynowym oraz strzelcom wyborowym plutonu, wspartym przez grenadierów.
Rozpoznanie: strzelców wyborowych plutonów nie uwzględniano w zadaniach rozpoznawczych jako środka przeciwpancernego. Strzelec powinien pozostawać przy dowódcy plutonu i nie być wyznaczanym do zadań zwiadowczych. Środkami przeciwpancernymi zwiadu były więc tutaj granaty i ich wiązki oraz butelki zapalające.
Natarcie: nacierający pluton piechoty zagrożony przeciwnatarciem czołgów wroga, powinien przerwać ruch do przodu, uczepić się osłon terenowych i otworzyć ogień na piechotę przeciwnika. Zwalczanie czołgów należało pozostawić strzelcom wyborowym plutonu i grenadierom. Strzelcy wyborowi znajdować się powinni w pobliżu dowódcy plutonu i działać ze stanowisk zajętych w trakcie natarcia, jednak nie w I Linii.
Obrona: poszczególne gniazda i punkty oporu powinny być oparte, o ile jest to możliwe o przedmioty terenowe dające ochronę choćby częściową przed ogniem prowadzonym z czołgów nieprzyjaciela. Koniecznym jest staranne maskowane stanowisk i wyznaczanie stanowisk zapasowych, w razie zmiany stanowiska ogniowego. Stanowiska ogniowe powinny być w miarę wąskie oraz głębokie, aby obsługa i sprzęt mogły się odpowiednio ukryć przed możliwym zmiażdżeniem przez czołgi przeciwnika. Strzelcy wyborowi prowadzą ogień na odległościach skutecznych dla tego typu broni Zajmują oni swoje stanowiska ogniowe zasadniczo w pobliżu swoich dowódców tak, aby opanować możliwe najszerszy rejon i móc zwalczać czołgi nie tylko na przedpolu ale i te, które wtargnęły w ugrupowania obronne. Co bardzo istotne, w walce z nieopancerzonym przeciwnikiem strzelcy wyborowi nie biorą udziału.

Jeden z konstruktorów karabinu wz.35 Józef Maroszek trzyma w rękach swoją broń. Zdjęcie wykonano po wojnie

Wszystkie dostępne założenia oraz informacje taktyczne o możliwym użyciu w polu nowej broni przeciwpancernej, skoncentrowanych w zasobie „Wskazówki walki z bronią pancerną dla małych oddziałów piechoty”, które były dedykowane bardzo ściśle niewielkim oddziałom piechoty. Jak natomiast wyglądała sprawa użycia w boju polskich karabinów przeciwpancernych wz.35 w oddziałach kawalerii? Tutaj sprawa nadal pozostaje mocno otwarta i wymaga wielu dodatkowych prac oraz kwerend. Przy obecnym stanie wiedzy oraz zdobytych informacji, trudno jednoznacznie stwierdzić, czy po prostu polskim kawalerzystom nie dawano w ręce „Wskazówki walki z bronią pancerną dla małych oddziałów piechoty”, ponieważ samą broń można było tylko skutecznie obsługiwać zsiadając z konia, wyłącznie w walce pieszej i walczyć jak zwykły piechur, gdzie tak naprawdę koń był tylko źródłem transportu. Fakt ten miał znajdować swoje potwierdzenie w rozkazach nadanych przez Departament Kawalerii, lub przygotowywanych tam wytycznych dla szkolenia rezerwistów oraz pełniących służbę. Z rozkazów dziennych Szkoły Podchorążych Rezerwy Kawalerii z 1939 roku, gdzie jak wiadomo był wyświetlany dla kursantów film szkoleniowy (przygotowany niespalanie dla oddziałów wojskowych), pod tytułem: „Obrona przeciwpancerna małych oddziałów kawalerii”. Film ten, gdyby zachował się po dziś dzień, co stanowi bardzo potężne źródło wiedzy w zakresie obowiązujących na krótko przed wybuchem wojny odpowiednich wytycznych dla działań przeciwpancernych (znane są tu jednak wyłącznie wytyczne dotyczące jego przygotowania). Można to wprost przedstawić, że takie środki przeciwpancerne w nowoczesnej taktyce przeciwpancernej, takie jak: wiązki granatów burzących czy przeciwpancernych, zastosowanie tak min przeciwpiechotnych jak i przeciwpancernych, zasadzek i przeszkód saperskich czy materiałów zapalających w postaci butelek benzyną i itd., które mogły zostać po prostu przeniesione z gruntu jednostek piechoty na oddziały kawaleryjskie. Tutaj znów tego typu potwierdzeniem informacji, choć mocno pośrednim, są relacje oraz zdobyte doświadczenia z toczących się walk we wrześniu i początku października 1939 roku. Szczegółowe przedstawienie odpowiedniej roli oraz specyfikacji działania strzelca wyborowego z jednostek kawaleryjskich, wyposażonego w karabin przeciwpancerny wz.35 nadal jednak pozostaje sprawą mocno otwartą. Wiele światła mogą tutaj dać trwające prace oraz badania prowadzone przez Przemysława Fedorowicza, obejmujące m.in.: sprawy i plany kierunku modernizacji kawalerii Wojska Polskiego na przełomie trzeciej oraz czwartej dekady XX wieku (obejmując tak naprawdę lata trzydzieste, potem wybuch wojny zahamował ten kierunek). Wiele kwestii na tym kierunku jest nierozwiązanych, a dokumenty, które przetrwały do naszych czasów nie zawsze są na tym kierunku jednoznaczne.

Na sam koniec tego tematu, w kontekście zapoznania się z polskim karabinem przeciwpancernym wz.35, dla wyszkolenia taktycznego odwołać można się również do wspomnieć ówczesnego podchorążego Mieczysława Andrysika, który wskazywał na że szkolenie z zakresu użycia karabinu przeciwpancernego wz.35 przeprowadzono jako element szkolenia przeciwpancernego dla podchorążych piechoty w Rembertowie już w lipcu 1939 roku:

Niemiecki żołnierz obsługujący karabin przeciwpancerny wz.35, front zachodni – najpewniej wiosna 1945 roku

„Z karabinem przeciwpancernym spotkałem się po raz pierwszy w lipcu 1939 roku na poligonie w Rembertowie-Wesołej podczas zgrupowania podchorążych wszystkich specjalności w ramach przeszkolenia miesięcznego piechoty tj. obsługę i strzelania z karabinu przeciwpancernego zwanego po wojnie URUGWAJEM. Przy pierwszym strzelaniu z tej rusznicy (tak ją we wrześniu 1939 roku potocznie nazywano) instruktorzy-podchorążowie ostatniego rocznika Szkoły Podchorążych Piechoty zwracali uwagę na dwie cechy tego karabinu, który zasadniczo nie różnił się konstrukcją z wyjątkiem masy i długości od zwykłego karabinu bojowego: mały zasięg (niestety na zastosowanie tak długiej lufy broni tutaj nie zagwarantowało odpowiedniego zasięgu dla oddania skutecznego strzału) duży odrzut, nie należało zapierać się stopami w pozycji leżącej o ziemię lub inne przedmioty terenowe.”

Służba w Wojsku Polskim

Jak już wspomniano gotowe karabiny, amunicję i całe dodatkowe wyposażenie było gromadzone w składnicach uzbrojenia Wojska Polskiego. Dopiero na początku 1939 roku pierwsze egzemplarze były przekazywane pułkom Wojska Polskiego. Jednak nawet wtedy polscy żołnierze nie dostawali tych karabinów do swych rąk, ponieważ leżały w zaplombowanych skrzyniach i można było je otworzyć tylko na wyłączny rozkaz wyższego dowództwa.

Jeden zestaw karabinu przeciwpancernego wz.35 składał się z trzech skrzyń, oznaczonych jako „Sprzęt Mierniczy” lub częściej „Sprzęt Optyczny” A.R. Nr 1, 2, 3 (pisany białą farbą). W skrzyni podpisanej jako numer 1 znajdował się jeden karabin przeciwpancerny, amunicja oraz instrukcja. W skrzyni nr 2 znajdowały się trzy zapasowe lufy do karabinu wz.35. W skrzyni Nr 3 znajdowały się narzędzia do wymiany lufy (imadło, śrubokręt, specjalny klucz do odkręcania z komory zamkowej, przedłużka rurowa) oraz części zapasowe do broni.

Dodatkowa amunicja znajdowała się w oddzielnej skrzyni, oznaczonej napisem: 21 K Eksport. Mieściły się w niej 24 kartonowe pudełka, każde zawierające po 12 nabojów, a więc 288 nabojów łącznie, które są spakowane dodatkowe były w dwóch cynkowych, hermetycznych puszkach (po 12 pudełkach w każdej). Napis na kartonowym pudełku brzmiał: P.W.U. FABRYKA AMUNICJI/12 szt./7,9 mm nab. „DS.”partii Nr.

Niezbyt jasno rysuje się sprawa liczebności jednostki ognia (j.o.) oraz ilość przydzielanych j.o. Najbardziej precyzyjne informacje mówią o przydzielaniu jednemu strzelcu karabinu przeciwpancernego wz.35 wynosiła 24 naboje, które były przenoszone były w dwóch podwójnych ładownicach do Browningach wz. 28, w każdej po trzy czteronabojowe magazynki. Łącznie więc było to sześć magazynków.

W rękach amerykańskich, Front zachodni – lat 1944 roku

Karabiny przeciwpancerne wz.35 miały być przydzielane do szczebla plutonu (poczet dowódcy plutonu). W pułku piechoty przewidzianych było łącznie dwadzieścia dziewięć karabinów – po dziewięć w każdym z trzech batalionów (trzy w jednej kompanii) i dwa dodatkowe w kompanii zwiadowców pułku: jeden w plutonie kolarzy i jeden w plutonie konnym. Także w kawalerii jeden karabin przypadał na pluton, tak więc w szwadronie były trzy sztuki. Cztery szwadrony w pułku, oznaczały łącznie dwanaście sztuk karabinów przeciwpancernych. Dodatkowo jeden znajdował się najprawdopodobniej w plutonie kolarzy. W pułku kawalerii powinno się znajdować 12-13 karabinów przeciwpancernych wz.35, a ile ich znajdowało się łącznie w brygadzie kawalerii, nie do końca można określić, ponieważ polskie brygady kawalerii posiadały często bardzo niejednorodną strukturę, dlatego ich liczba bardzo często mogła się od siebie różnić.

Kampania Polska 1939 roku

Jedną z najbardziej nurtujących kwestii związanych z polskim karabinem przeciwpancernym wz.35, jest określenie ilości wyprodukowanych sztuk. Łączne zamówienie złożone w Państwowej Fabryce Karabinów w Warszawie opiewało na łącznie 7610 sztuk (notatka Sztabu Głównego z 5 maja 1936 roku). Z czego gotowych było ok. 2000 sztuk w 1938 roku. Łącznie przyjmuje się, że zostało wyprodukowanych od 3500 do 3600 sztuk tej broni, pozwoliło by na wyposażenie Wojska Polskiego na stopie pokojowej (bez KOP-u). Brakuje tu tzw. rezerwy mobilizacyjnej, dla formowanych jednostek po ogłoszeniu mobilizacji wojennej. Oczywiście niewykluczone, że samą produkcję kontynuowano podczas bezpośrednich działań wojennych.

Kolejną bardzo ważną kwestią jest fakt przydzielania broni poszczególnym strzelcom. Wiadomo już, że tajemnicę starano się zachować do ostatniego momentu. Wydaje się, że karabiny te były przejmowane przez pułki i brygady wraz z falą mobilizacyjną, co następowało na kilka dni przed wybuchem wojny oraz już przez następnie dni września 1939 roku. Jednak dokumenty Wojska Polskiego są w tej kwestii bardzo nie jasne.

Można jednak wnioskować, że większość strzelców już wcześniej została odpowiednio wytypowana i oznajmiona z nową bronią podczas służby zasadniczej w latach 1938-1939. Pokutujący od kilkunastu lat pogląd o znikomym użyciu tej broni przeciwko Niemcom czy Sowietom (chociaż tutaj wkład tej broni do walki musiał być znacząco niższy) nie wytrzymuje krytyki. Dziś wiadomo, że broń ta była używana masowo przez Wojsko Polskie. Samo szkolenie, z powodu znacząco podobnej konstrukcji do polskiego karabinku wz. 29 znacząco ułatwiało trening strzelców. Oczywiście możliwości naszego karabiny przeciwpancernego wz.35 były znaczące, mimo że sama broń i jej kaliber wydawała się bardzo niepozorna. Gros sił pancernych Panzerwaffe stanowiły czołgi lekkie, jak Panzer I oraz Panzer II, które mogły być już eliminowane z odległości 300 metrów.

Nie ulega wątpliwości, iż wobec faktu braku większej odporności na ogień przeciwpancernych polskich karabinów wz.35 dla większości pojazdów pancernych III Rzeszy Niemeickiej (co często musiało działać deprawująco na niemieckie załogi) oraz Związku Radzieckiego (gdzie trzon sił pancernych stanowiły czołgi lekkie T-26 oraz czołgi szybkie BT). O skuteczności naszych karabinów przeciwpancernych wz.35 decydowało wysokie morale, często dobre wyszkolenie i umiejętności dowódców takich jednostek. Tam gdzie polskie oddziały były trzymane w karbach wojskowej dyscypliny i nie ulegały panice oraz rozproszeniu, karabiny wz.35 były wykorzystywane często do samego końca (jeżeli była do nich dostępna amunicja – tutaj to bywał najczęstszy problem, ponieważ nie była to amunicja, która była używana w innego rodzaju uzbrojeniu). Wraz z działkami przeciwpancernymi wz.36, kalibru 37 mm tworzyły często rubieże przeciwpancerne, przy czym same karabiny otwierały ogień wtedy, jak czołgi przedarły się przez ogień z armat przeciwpancerny z odległości od 300 metrów. Sami strzelcy byli osłaniani ogniem karabinów maszynowych i karabinków. Można także znaleźć wzmianki o organizowaniu z strzelców karabinów przeciwpancernych wz.35 zasadzek na spodziewanych liniach natarcia sił pancernych przeciwnika.

Karabin przeciwpancerny wz.35

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Warszawa, dawne Muzeum Wojska Polskiego

Sama broń okazała się niezwykle niezawodna, a zacięcia broni zdarzały się niezwykle rzadko. Chyba jedynym poważnym „minusem” samej broni, był brak zewnętrznych objawów i skutków trafienia pocisku w pojazd pancernych, co działało trochę deprymująco na żołnierzy, którzy często oddawali po kilka strzałów zanim czołg się ostatecznie zatrzymał, mimo że załoga wozu została obezwładniona znacznie wcześniej.

Karabin przeciwpancerny wz.35, pomimo niezaprzeczalnej efektywności, nie mógł oczywiście zmienić przebiegu konfliktu, ponieważ panująca wówczas sytuacja geopolityczna nie mogła na to pozwolić. Mimo, że sama polska obrona przeciwpancerna niejednokrotnie okazywała się bardzo skuteczna, jednak wobec znacznej koncentracji i nowoczesnej taktyki użycia związków pancernych i zmotoryzowanych na kilku kluczowych kierunkach, potencjał bojowy (karabinów przeciwpancernych wz.35 oraz działek przeciwpancernych wz.36) okazał się po prostu niewystarczający.

W obcych rękach

Polacy nie byli jedynymi użytkownikami karabinów przeciwpancernych wz.35. Zdobyczne egzemplarze Niemcy włączyli w skład swojego uzbrojenia, pod oznaczeniem PzB 35 (p), w listopadzie 1940 roku w magazynach znajdowało się blisko 800-900 egzemplarzy tej broni (dokładna liczba jest nie znana). Uznając wyższość własnej amunicji stosowanej do PzB 38/39 (nabój P318), przebudowali polski nabój DS, osadzając w łuskach pociski z rdzeniem wolframowym (węglik wolframu). W 1941 roku rozpoczęto produkcję nowej amunicji (Fabryka Bergmanna w Velten), w której zastosowano nowe, większe spłonki i ładunek miotający identyczny jak w P318. Prędkość początkowa wzrosła do 1295 m/s, znacząco odbiło to na żywotności lufy od karabinu przeciwpancernego wz.35. Liczne zdjęcia z kampanii zachodniej z 1940 roku potwierdzają fakt czynnego użycia naszej broni podczas działań wojennych po stronie niemieckiej, gdzie używały ich m.in. oddziały spadochronowe oraz transportowane w szybowcach desantowych (słynny atak na belgijską twierdzę Eben Emael). Jednak po zakończeni kampanii, widząc już coraz mniejszy potencjał naszej broni i posiadając samemu dużą ilość karabinów PzB-39, po 1940 roku wszystkie pozostałe karabiny przeciwpancerne wz.35, Niemcy przekazali Włochom. Było ich ponoć 660 sztuk (liczba najczęściej pojawiająca się w niemieckich raportach) lub 800 egzemplarzy w zależności od danych (chociaż ta druga liczba jest mało prawdopodobna), chociaż ja bardziej zakładam tą pierwszą liczbę. Fucile controcarro 35 (p) trafiły na front północnoafrykański oraz do Rosji Radzieckiej wraz z włoskimi oddziałami.

Niewielką część tej broni przejęli także Rumunii oraz Węgrzy, przy czym ci ostatni sprzedali 30 sztuk Finom. Używano ich do szkolenia szwedzkich ochotników walczacych po stronie Fińskiej.

Warto także wspomnieć, iż konstrukcja zamka radzieckiego karabinu przeciwpancernego PTRD, kaliber 14,5 mm, jest łudząco podobna do zamka maroszkowego, z którą nasi ówcześni wschodni sąsiedzi zapoznali się na pewno po dniu 17 września 1939 roku.

Opis konstrukcji

Czterotaktowy zamek ślizgowo-oporowy z prostą rączką zakończoną kulką. Zamek ryglowany symetrycznie przez dwa rygle umieszczone na przedniej części trzonu zamkowego, z dodatkowym ryglem w pobliżu rączki zamkowej. Lufa wymienna zaopatrzona w 6 prawoskrętnych bruzd i zakończona hamulcem wylotowym. Żywotność lufy wynosi ok. 200 wystrzałów. Zasilanie broni za pomocą jednorzędowego magazynka pudełkowego wkładanego od dołu komory zamkowej. Celownik szczerbinkowy ze stałą nastawą na odległość 300 metrów współpracował z prostokątną muszką umieszczoną na hamulcu wylotowym.

Amunicja

Wykorzystano zjawisko, które opisał Hermann Gerlich. Przy trafieniu z bardzo wysoką prędkością w pancerz miękki ołowiany rdzeń pocisku rozpłaszcza się na jego zewnętrznej powierzchni i przekazuje całą energię na wybicie korka o średnicy większej, niż kaliber pocisku. Wykorzystywano naboje zaopatrzone w łuski mosiężne (stop 67% miedzi i 33% cynku) o masie 37,9 g, długości 107,2 mm i średnicy dna 16,5 mm.

Do celów transportowych naboje pakowano po 12 w kartonowe pudełka. 12 kartonowych pudełek umieszczano w ocynkowanej metalowej puszcze, a kilka takich pakietów umieszczano w drewnianej skrzynce amunicyjnej.

1. Przeciwpancerna:

Długość naboju: 132 mm
Długość pocisku: 34,4 mm
Masa naboju: 61,75 g
Masa pocisku: 12,8 g
Masa ładunku miotającego: 11,15 g
Prędkość wylotowa: 1 265 m/s
Pocisk pełnopłaszczowy (płaszcz stalowy melchiorowany) z ołowianym rdzeniem. Z odległości 100 m pocisk przebija ustawioną pionowo płytę pancerną o grubości 30 mm.

2. Ślepa:

Używane do celów szkoleniowych ślepe naboje z drewnianym pociskiem (wydrążonym w środku), który rozpadał się po opuszczeniu lufy. W celu łatwej identyfikacji pocisk był polakierowany na kolor niebieski, natomiast łuska miała niebieską obwódkę na dnie wokół spłonki.

W niemieckim katalogu zagranicznego uzbrojenia otrzymał oznaczenie Panzerabwehrbüchse 770 (i).

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

Kaliber: 7,92 mm
Amunicja: 7,92 mm × 107 mm DS
Masa broni: bez magazynka 9 kg, załadowany magazynek 9,5 kg
Długość broni: 1 780 mm
Długość lufy: 1 200 mm
Zasilanie: magazynek o pojemności na 4 naboje

Bibliografia

Tomasz Nowakowski, Karabin przeciwpancerny wz.35 Urugwaj, Czasopismo Nowa Technika Wojskowa Nr. 6/1995, Magnum-X, Warszawa
Michał Mackiewicz, Karabin przeciwpancerny wz.35, Czasopismo Poligon Nr. 5/2014, Magnum-X, Warszawa
Robert Michulec, Karabin Ur w 1939 roku – problemy z wdrożeniem, Czasopismo Poligon Nr. 4/2011, Magnum-X, Warszawa
Jędrzej Korbal, Zatrzymać Pancerwaffe! – Studia WP nad wyposażeniem jednostek w nowoczesne uzbrojenie przeciwpancerne, Czasopismo Wojsko i Technika Nr. 6/2023, ZBiAM, Warszawa
Andrzej Konstankiewicz, Broń strzelecka Wojska Polskiego 1918-1939, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa, 1986 rok
https://archiwum.rp.pl/artykul/887781-Rynsztunek-przeciwnikow.html
https://okruchyhistorii.blogspot.com/2015/11/wz35-ur-dziadek-do-pancernych-orzechow.html
http://www.dws-xip.pl/encyklopedia/