57 mm armata przeciwpancerna obr./wz. 1943 ZiS-2/ZiS-2M

Na wyposażeniu polskiej jednostki przeciwpancernej, lata 50.-te XX wieku

Radziecka holowana armata przeciwpancerna wprowadzona do uzbrojenia w 1943 roku.

Typ i przeznaczenie uzbrojenia

Armata przeciwpancerna i przeznaczona była do zwalczania pojazdów pancernych (czołgów, dział pancernych, transporterów opancerzonych) oraz możliwość rażenia siły żywej, jak również poprzez niszczenie ogniem na wprost punktów umocnionych i lekkich fortyfikacji polowych.

Historia konstrukcji

Radziecka holowana armata przeciwpancerna wprowadzona do uzbrojenia w 1943 roku. Działo ZiS-2 zostało skonstruowane przez grupę konstruktorów kierowanych przez Wasilija Grabina. Według założeń nowa armata miała być w stanie zwalczać czołgi lepiej opancerzone niż najcięższy czołg Armii Czerwonej – KW-1 (pancerz czołowy 75-95 mm). Podczas przeprowadzonych w 1941 roku prób prototypów armaty uzyskano przebicie 106 mm pancerza pionowego z odległości 500 m (96 mm z odległości 1000 m). Seryjna armata otrzymała oznaczenie fabryczne ZiS-2. Dokumentacja techniczna armaty była gotowa w maju 1941 roku. Skonstruowano także wersję armaty ZiS-2 przeznaczoną do montażu na podwoziu ciągnika artyleryjskiego T-20 Komsomolec. Nosiła ona oznaczenie ZiS-29, a kompletne działo samobieżne ZiS-30. Opracowano także czołgową wersję ZiS-4 wyprodukowaną w krótkiej wersji i montowana w czołgach średnich odmiany T-34-57 (odmiana specjalistyczna-przeciwpancerna czołgu średniego T-34).

Do końca 1941 roku wyprodukowano 371 armat ZiS-2. Później produkcję wstrzymano dając pierwszeństwo produkcji 45 mm armaty ppanc obr./wz. 1942 która była wystarczająco skuteczna, a była zasilana tą samą amunicją co starsza armata ppanc obr./wz. 1937. Linie produkcyjną armat ZiS-2 przystosowano do produkcji zbliżonych konstrukcyjnie armat polowych ZiS-3. W 1943 na froncie wschodnim pojawiły się czołgi PzKpfw V Panther i PzKpfw VI Tiger których pancerze czołowe nie mogły być przebite przez pociski armat obr./wz. 1942. Zdecydowano więc o wznowieniu produkcji armat ZiS-2 i oficjalnym przyjęciu ich do uzbrojenia. W latach 1941-1945 w Związku Radzieckim wyprodukowano 10 011 egzemplarzy dział ZiS-2. Działa ZiS-2 były uzbrojeniem pododdziałów przeciwpancernych jednostek piechoty i samodzielnych pułków artylerii przeciwpancernej. Trafiły także do uzbrojenia 4. Brygady Artylerii Przeciwpancernej (podporządkowanej 1. Armia Wojska Polskiego), oraz 9. Drezdeńskiej i 14. Sudeckiej Brygady Artylerii Przeciwpancernej (2. Armia Wojska Polskiego).

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Kraków, Muzeum Lotnictwa Polskiego

Po II wojnie światowej armata ZiS-2 szybko straciła możliwość skutecznego zwalczania czołgów. W latach 50.-tych została zastąpiona przez działa przeciwpancerne kalibru 85 mm (D-44) i 100 mm (BS-3).

Armata przeciwpancerna ZIS-2 wyposażona była w łoże dolne dwuogonowe (ogony z rur stalowych), kołowe, ze stalową tarczę ochronną i gwintowaną lufę kalibru 57 mm. Zamek klinowy, półautomatyczny. Trakcja konna lub motorowa (najczęściej stosowany był samochód GAZ-AA).

Inscenizacja walki – wiosna 1944 roku

W czasie trwania II Wojny Światowej, oprócz Związku Radzieckiego, jej zdobyczne egzemplarze armat przeciwpancernych ZiS-2 trafiły w ręce żołnierzy niemieckich, którzy wprowadzili je do wyposażenia własnych sił zbrojnych, gdzie otrzymały oznaczenie 5,7 cm PaK 208(r). Armaty przeciwpancerne ZiS-2 znalazły się także podczas wojny na wyposażeniu formowanych w Związku Radzieckim jednostek Wojska Polskiego, co nastąpiło latem 1944 roku. Ze względu na swoje walory bojowe przez cały okres wojny, jak i po zakończeniu działań wojennych nadal były użytkowane, chociaż w latach 50.-tych XX wieku rozwój broni pancernej spowodował, że ich możliwości mocno zmalały. Armaty te stanowiły uzbrojenie pododdziałów przeciwpancernych i w samodzielnych pułkach artylerii przeciwpancernej. Ostatnie armaty tego typu z jednostek przeciwpancernych wycofano wraz z początkiem lat 70.-tych XX wieku. Wiele armat tego typu podczas okresu tzw. Zimnej Wojny armaty te trafiały do licznych państw tak postkolonialnych z tzw. Trzeciego Świata, które walczyły o swoją niepodległość, jak i na wyposażenie państw arabskich.

Armaty te były w Związku Radizeckim produkowane przez Fabrykę Nr. 92 im. J. Stalina w Gorkim oraz Fabrykę Nr. 235 im. Bolszewik w Leningradzie. Oprócz Związku Radzieckiego produkowane były na licencji (???) w Chińskiej Republice Ludowej, gdzie nosiły one oznaczenie Typ-55. Jeżeli doliczyć jeszcze produkcję chińską, to dodatkowo powstało ponad 13 700 egzemplarzy tych armat przeciwpancernych.

Na ulicach Berlina po zakończeniu działań wojennych

Produkcja seryjna: Związek Radziecki

1941 rok – 371 egzemplarzy
1942 rok – 0 egzemplarzy
1943 rok – 1850 egzemplarzy
1944 rok – 2525 egzemplarzy
1945 rok – 5265 egzemplarzy
Łącznie – 10 011 egzemplarzy

Opis konstrukcji

Radziecka armata przeciwpancerna ZiS-2 kalibru 57 mm posiadała typowy układ konstrukcyjny. Składała się ona z dwóch zespołów głównych: bruzdowanej lufy z zamkiem klinowym oraz podwozia kołowego. W skład podwozia wchodziła: kołyska, zespół oporopowrotnika, łoże górne oraz łoże dolne, mechanizmy naprowadzania działa na wyznaczony cel, koła wraz z zawieszeniem amortyzującym oraz przyrządy celownicze. Przewód lufy dzielił się na: komorę nabojową oraz część bruzdowaną. Długa, jednolicie wykonana lufa działa nie posiadała u jej wylotu hamulca wylotowego, natomiast od strony wlotowej zakończona była ona nasadą zamkową wraz z półautomatycznym zamkiem klinowym o pionowym ruchu klina, z iglicą napinającą się w trakcie otwierania zamka. Lufa z nasadą zamkową połączona była za pomocą tulei łączącej. Zamek działa należało przed oddaniem strzału ręcznie otworzyć. Następnie, po każdym oddanym strzale, zamek otwierał się automatycznie, wyrzucając łuskę z wystrzelonego naboju, a po załadowaniu kolejnego naboju przez ładowniczego, samoczynnie zamykał się. Zastosowany hydrauliczny opornik umieszczony był pod lufą działa, natomiast pneumatyczny powrotnik został umieszczony nad lufą działa. Lufa wraz z kołyską typu korytkowego i urządzeniami oporo-powrotnymi działa zamontowano na łożu górnym, które powiązane było z mechanizmem naprowadzania na cel w płaszczyźnie poziomej. W dziale zastosowano mechanizm spustowy typu ręcznego. Mechanizm kierunkowy i podniesieniowy wraz z zastosowanymi przyrządami celowniczymi znajdowały się po jednej, lewej stronie działa i obsługiwane było przez jednego żołnierza – celowniczego. Zasadniczym elementem podwozia kołowego działa było łoże dolne wraz z dwoma rozstawnymi ogonami, które zostały wykonane z rur stalowych, na ich końcu znajdowały się stalowe lemiesze, uchwyty służące do rozwierania ogonów działa oraz drążki kierunkowe do nadrzucania działa w wyznaczonym kierunku. Po złożeniu ogonów, były one spinane ze sobą razem, a następnie podczepiano działo do pojazdu holującego. Obsługę działa oraz jego przyrządy kierunkowe i celownicze chroniła przed amunicją małokalibrową oraz lekkimi odłamkami duża pancerna tarcza ochronna o grubości 4-5 mm. Do strzelania z armaty był wykorzystywany celownik typu PP-1-2 bądź jeden z celowników (w zależności od wersji działa): typu OP-2-5, OP-4-55 oraz OP-4M-55. W armacie zastosowane zostały stalowe koła, pochodzące z samochodu ciężarowego typu GAZ-AA, z oponami, które były wypełnione masą gąbczastą. Jako środka transportu trakcji konnej, gdzie był używane do holowania przodek pochodzący z armaty dywizyjnej typu ZiS-3 kalibru 76,2 mm. Natomiast w przypadku trakcji mechanicznej używany był do holowania ciągnik gąsienicowy typu Komsomolec oraz samochody ciężarowe typu GAZ-64, GAZ-AA, ZiS-5, Dodge WC5 oraz Studebaker US6.

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Skarżysko-Kamienna – Muzeum im. „Orła Białego”

Zastosowana amunicja

Stosowano amunicję scaloną pakowaną w skrzynki mieszczące 4 naboje. Używany wraz z działem przodek mieścił 6 takich skrzynek.

1. Przeciwpancerna Выстрел УБР-271:

Masa naboju: 6,61 kg
Masa pocisku: 3,14 kg
Masa ładunku wybuchowego: 0,014 kg
Masa ładunku miotającego: 1,5 kg
Prędkość wylotowa: 990 m/s

Pocisk BR-271 typu APCHE miał tępogłowicowy korpus wykonany z wysokogatunkowej stali przykryty czepcem balistycznym, który w części tylnej zawierał niewielki ładunek wybuchowy pobudzany zapalnikiem dennym typu MD-5 lub MD-7. Dla celu o wysokości 2 metrów odległość strzału bezpośredniego wynosiła 1120 m.

Przebijalność pancerza dla płyty odchylonej o 30 stopni od pionu:

Odległość – Grubość płyty

500 m – 85 mm
1000 m – 70 mm
1500 m – 60 mm
2000 m – 55 mm

2. Przeciwpancerna rdzeniowa Выстрел УБР-271П:

Masa naboju: 5,4 kg
Masa pocisku: 1,79 kg
Masa ładunku miotającego: 1,7 kg
Prędkość wylotowa: 1 270 m/s

Pocisk BR-271P typu APCR zawierał wewnątrz lekkiego płaszcza podkalibrowy rdzeń wykonany z wysokogatunkowej stali. W części dennej znajdował się smugacz. Dla celu o wysokości 2 metrów odległość strzału bezpośredniego wynosiła 1250 m.

Samobieżny niszczyciel czołgów ZiS-30

Przebijalność pancerza dla płyty odchylonej o 30 stopni od pionu:

Odległość – Grubość płyty

500 m – 100 mm
1000 m – 75 mm

3. Odłamkowa Выстрел УO-271:

Masa naboju: 6,79 kg
Masa pocisku: 3,75 kg
Masa ładunku wybuchowego: 0,204 kg
Masa ładunku miotającego: 0,97 kg
Prędkość wylotowa: 700 m/s
Donośność: 8400 m

Pocisk odłamkowy O-271U typu HE miał prefabrykowany korpus dla zwiększenia fragmentacji na odłamki – był rozrywany niewielkim ładunkiem wybuchowym, do którego pobudzenia stosowano uderzeniowy zapalnik głowicowy typu KTM-1, KTM-1U lub KTM-3. Dla celu o wysokości 2 metrów odległość strzału bezpośredniego wynosiła 800 m.

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Muzeum Wojskowe i Pomnik Armii Radzieckiej w Svidníku, Słowacja

4. Kartacz Выстрел УЩ-271:

Masa naboju: 6,7 kg
Masa pocisku: 3,66 kg
Masa ładunku miotającego: 0,97 kg

Pocisk Szcz-271 służył do obrony bezpośredniej stanowiska działa.. Po opuszczeniu lufy cienkościenny korpus pocisku (który mieścił 324 ołowianymi loftkami o masie 10,8 g każda) ulegał rozerwaniu, co powodowało że lotki rozlatywały się na boki pod kątem 6-9 stopni i raziły skutecznie siłę żywą zajmującą obszar szeroki na 40 m i długi na 200 m.

Zapas przewożonej jednostki amunicji: 60 sztuk nabojów.

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

57 mm armata przeciwpancerna jest transportowana na transporterze gąsienicowym BTR-50

Państwo – Związek Radziecki
Data opracowania pierwszego modelu prototypowego – 1940 roku
Rok rozpoczęcia produkcji seryjnej – 1943 roku
Użytkownicy armat ZiS-2 – Związek Radziecki, III Rzesza Niemiecka, Algieria, Bułgaria, Chińska Republika Ludowa, Czechosłowacja, Gwinea, Egipt, Republika Konga, Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna, Kuba, Nikaragua, Niemiecka Republika Demokratyczna, Polska Rzeczpospolita Ludowa, Węgry, Wietnam
Kaliber lufy – 57 mm
Donośność maksymalna – 8400 metrów
Odległość strzału bezwzględnego do celu o wysokości 2000 mm – 1200 metrów
Długość zastosowanej lufy – 4160 mm (L/73)
Masa działa w położeniu: marszowym z przodkiem: 1900 kg, bez przodka: 1260 kg, masa w położeniu bojowym 1050 kg
Wymiary konstrukcji – długość 7030 mm, szerokość 1697 mm, wysokość 1355 mm
Kąty ostrzały w płaszczyźnie – w pionowej: od -5 stopni do +25 stopni, w poziomej 57 stopni
Szybkostrzelność teoretyczna – nawet 25 strz./min.
Szybkostrzelność praktyczna – do 15 strz./min.
Obsługa działa – 5 żołnierzy
Czas przejścia z położenia marszowego w bojowe – 40 sekund
Trakcja – konna: zaprzęg sześciu koni, motorowa
Prędkość marszowa – trakcja konna do 15 km/h, trakcja motorowa po drogach utwardzonych do 50-60 km/h, po drogach polnych do 30 km/h, w trudnym terenie 10-15 km/h

Bibliografia

Ian Hogg (Kędzierski Sławomir tłum.), Artyleria XX-wieku, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2001 rok
Leszek Szostek, Artyleria polowa Wojska Polskiego 1943-2018, Agencja Wydawnicza CB Andrzej Zasieczny, Warszawa 2018
https://www.dws-xip.com/encyklopedia/artppanc57mmzis2m-ru/
https://pl.wikipedia.org/wiki/57_mm_armata_przeciwpancerna_wz._1943_(ZiS-2)