Pocisk rakietowy R-60

Dęblin, Muzeum Sił Powietrznych

Na początku lat 70.-tych XX wieku w Związku Radzieckim rozpoczęto konstruowanie lekkiej, lotniczej rakiety powietrze-powietrze nowej, drugiej generacji. Miał być to pocisk kierowany krótkiego zasięgu, przeznaczony do zwalczania celów powietrznych w trakcie walk manewrowych toczonych na krótkich dystansach i małych wysokościach, zarówno w dzień, jak i w nocy. W nomenklaturze NATO, ten lekki, lotniczy pocisk rakietowy nosi oznaczenie AA-8 Aphid (z języka angielskiego: mszyca).

Historia konstrukcji

Eksponat muzealny: OKB”Mołnia”/GosMKB „Wympieł”, Związek Radziecki

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Lubuskie Muzeum Wojskowe – Drzonów

Lotniczy pocisk rakietowy, który ostatecznie otrzymał wojskowe oznaczenie R-60 (fabryczne oznaczenie to K-60 lub izdielije 62) był zupełnie nową konstrukcją, niezwiązaną już z linią rozwojową rakiet K-13, wywodzących się z amerykańskiego lotniczego pocisku rakietowego klasy powietrze-powietrze typu AIM-9B Sidewinder.

Pocisk rakietowy typu R-60 został stworzony zgodnie z założeniami bazującymi na koncepcji rakiet przeznaczonych do manewrowej walki powietrznej opracowanymi w Związku Radizeckim przez GosNIIAS. Nowy lotniczy pocisk rakietowy tej klasy miała się charakteryzować bardzo niską minimalną odległością odpalenia, zdolnością do wykonywania manewrów z dużymi przeciążeniami, kilkukrotnie przewyższającymi te osiągane przez cel, wysoką prędkością kątową śledzenia celu przez głowicę naprowadzającą, a w końcu niewielką masą i małą głowicą bojową. Ta ostatnia cecha miała umożliwić zwiększenie ilości uzbrojenia zabieranego przez myśliwski samolot-nosiciel. W krajach zachodnich według podobnych założeń opracowywano takielotnicze pociski rakietowe jak Agile (Stany Zjednoczone) czy Viper (Republika Federalna Niemiec). W obu przypadkach prace badawczo-rozwojowe zostały jednak ostatecznie zarzucone.

Natomiast w samym Związku Radzieckim prace projektowe, które doprowadziły w efekcie do stworzenia lekkiego, lotniczego pocisku rakietowego typu R-60, prowadziło biuro projektowe Mołnia. Zlecenie na opracowanie lekkiego pocisku rakietowego, otrzymano w dniu 21 stycznia 1970 roku. Założenia, na podstawie których tworzono rakietę mówiły o stworzeniu pocisku o masie zaledwie do 35 kilogramów, a więc ponad 2 razy lżejszego, niż starszych lotniczych pocisków rakietowych typu R-3S. Pocisk otrzymać miał możliwość zwalczania celów nisko lecących, a równocześnie utrzymał również znaną z rakiet rodziny K-13 możliwość atakowania silnie kontrastowych celów naziemnych. Przy stosunkowo małej masie głowicy bojowej ta ostatnia cecha miała jednak znaczenie raczej symboliczne.

Do pierwszych próbnych odpaleń lekkiego, lotniczego pocisku rakietowego typu R-60 doszło w latach 1971-1972, zaś nieco ponad rok później, w dniu 18 grudnia 1973 roku, pocisk rakietowy został ostatecznie przyjęty do uzbrojenia wojsk lotniczych Związku Radzieckiego. Początkowo sam pocisk rakietowy charakteryzował się pewnymi ograniczeniami znanymi z lotniczych pocisków rakietowych wcześniejszej generacji, gdyż typu R-60 miały możliwość ataku jedynie z tylnej półsfery. Mimo to, szybkie wprowadzenie pocisku rakietowego do uzbrojenia (w ciągu następnych 3 lat od rozpoczęcia prac projektowych) pokazuje, że pocisk rakietowy był ostatecznie konstrukcją udaną, mimo swoich ograniczeń.

Opis konstrukcji wariantu R-60

Ogólny układ konstrukcyjny, lotniczego pocisku rakietowego typu R-60 jest podobny, choć nie identyczny, jak w przypadku wcześniejszej generacji radzieckich pocisków powietrze–powietrze bliskiego zasięgu. Powierzchnie aerodynamiczne rakiety zostały rozmieszczone symetrycznie, w układzie kaczka, z niewielkimi trójkątnymi sterami umieszczonymi w przedniej części rakiety i znacznie większymi statecznikami, o trapezowym kształcie, umieszczonymi w końcowej części kadłuba. Stateczniki dodatkowo wyposażono w stabilizujące tor lotu żyrolotki. Stery zostały sprzężone parami. W odróżnieniu od starszej generacji, lotniczych pocisków rakietowych rodziny K-13, bezpośrednio za termiczną głowicą samonaprowadzającą, a przed sterami, zainstalowano destabilizatory. Ich zadaniem było zwiększenie efektywność samych sterów w trakcie wykonywania manewrów na dużych kątach natarcia.

W konstrukcji kadłuba pocisku rakietowego wyróżnić można pięć przedziałów (sekcji). Były one łączone na tzw. bagnet. Pierwszy z nich, licząc od czoła pocisku, mieści termiczną, niechłodzoną, głowicę samonaprowadzającą (TGS) OGS-60 Komar, powstałą w kijowskim biurze konstrukcyjnym Arsenał. Kolejny przedział pocisku zawiera odłamkowo – burzącą głowicę bojową z relatywnie niewielkim ładunkiem bojowym typu OKFOŁ o masie 1,15 kg. Sama część bojowa jest cylindryczną, spawaną tuleją, której ściany wykonano z duraluminium. Za nią rozmieszczono (sekcja nr 3) przedział sterowania z układami autopilota oraz zapalnika uderzeniowego. Na tej sekcji rozmieszczono same stery oraz ich układy wykonawcze. Sekcja czwarta mieści zapalnik zbliżeniowy uzbrajający się po ok. 1,1-1,7 s od chwili odpalenia oraz 2 prochowe turbogeneratory gazowe wytwarzające energię elektryczną zasilającą układy elektroniczne rakiety, a także generator gazowy zasilający układy wykonawcze sterów. Ostatni, piąty przedział rakiety mieści jednozakresowy silnik rakietowy na paliwo stałe. Wspomniana jednostka napędowa charakteryzuje się czasem pracy wynoszącym od 3 sekund do 5 sekund. Jeśli rakieta rozminie się z celem, to do jej samolikwidacji dochodzi po upływie 25 sekund, czy też wedle innych informacji 29 sekund od chwili odpalenia pocisku rakietowego.

Lotniczy pocisk rakietowy typu R-60 może być wyposażony we wspomniany już wcześniej optyczny zapalnik zbliżeniowy typu Striż (Jeżyk), którego osiem okien zlokalizowanych zostało wokół środkowej części kadłuba pocisku lub też radiolokacyjny zapalnik zbliżeniowy Kolibri (Koliber). Anteny tego ostatniego umiejscowione zostały w środkowej części pocisku i umożliwiają łatwe odróżnienie wariantów lotniczych pocisków rakietowych typu R-60. Zapalnik Kolibri znalazł zastosowanie na pociskach lotniczych, wariantu oznaczonego jako R-60K. Zadaniem zapalnika zbliżeniowego była detonacja rakiety w odległości od 1 metra do 5 metrów od wyznaczonego celu powietrznego.

Na górnej powierzchni pocisku rakietowego typu R-60 rozmieszczono zaczepy służące do podwieszania na wyrzutni oraz złącze pozwalające na łączność z nosicielem w czasie kiedy pocisk rakietowy pozostaje na wyrzutni/pylonie.

Pociski rakietowe typu R-60 mogły być przenoszone przez samoloty myśliwskie MiG-21bis, MiG-23M i jego późniejsze warianty oraz takie maszyny jak: MiG-25PD, Su-15TM, Su-25, Su-17M3 i Su-17M4 (oraz eksportowe Su-22M3 i Su-22M4), a także Jaki-38 i przechwytujące MiG-31. Do odpalania pocisków służyły pojedyncze wyrzutnie APU-60-I lub podwójne APU-60-II. Próbne strzelania rakietami przeprowadzono także przy użyciu potrójnych wyrzutni APU-60-III. Praktycznie jednak wykorzystywano jedynie wyrzutnie APU-60-I i APU-60-II.

Pociski rakietowe rodziny R-60 produkowane były w moskiewskich zakładach Kommunar, a także w późniejszym okresie w Iżewskich Zakładach Mechanicznych i Tamilskich Zakładach Lotniczych. Nie są znane dokładne dane dotyczące wielkości produkcji, ale należy założyć, że powstało kilkanaście tysięcy tych pocisków rakietowych.

Dane taktyczno-techniczne: R-60

Data wejścia do służby – 1973 rok
Średnica korpusu pocisku – 120 mm
Długość całkowita pocisku – 2096 mm
Rozpiętość stateczników – 390 mm
Masa startowa pocisku – 43,5 kg
Masa zastosowanej głowicy bojowej – 2,9 kg
Minimalna odległość odpalenia pocisku z tylnej półsfery – 300 m
Maksymalna odległość odpalenia pocisku z tylnej półsfery – 7200 m
Minimalna odległość odpalenia pocisku z przedniej półsfery – brak
Maksymalna odległość odpalenia pocisku z przedniej półsfery – brak
Minimalna wysokość odpalenia pocisku – 30 m
Maksymalna wysokość odpalenia pocisku – 22 000 m
Maksymalna prędkość kątowa celu powietrznego – 30 stopni na sekundę
Maksymalny współczynnik przeciążenia w chwili odpalenia – 7 g
Maksymalna prędkość lotu pocisku rakietowego – 600 m/s
Zakres kątów śledzenia celu przez koordynator głowicy bojowej – ± 45 stopni
Czas lotu pocisku rakietowego – 17-23 sekundy
Czas samolikwidacji pocisku rakietowego – 23-29 sekund

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Dęblin, Muzeum Sił Powietrznych

Wariant pocisku rakietowego R-60M

W 1974 roku złożono zamówienie na zmodyfikowany wariant pocisku, którego finalna wersja, oznaczona jako R-60M, została przyjęta do uzbrojenia trzy lata później. Jedną z najbardziej istotnych modyfikacji wprowadzonych w nowej wersji lekkiego pocisku rakietowego typu R-60 była zmodyfikowana TGS o nazwie OGS-75 Komar-M z fotodetektorem chłodzonym elektrostatycznie do temperatury -60 stopni Celsjusza. Pomijając wprowadzenie układu chłodzącego, którego działanie przyczyniało się do zwiększenia czułości głowicy i zwiększenia maksymalnej odległości odpalenia, układ został zmodyfikowany pod kątem zwiększenia prędkości kątowej wizowania celu do 35 stopni na sekundę. Maksymalny kąt wskazania celu wynosił 17 stopni. Wprowadzenie nowej głowicy naprowadzającej umożliwiło również zwalczanie celów z przedniej półsfery.

W wariancie R-60M modyfikacji poddano także część bojową rakiety. Wprowadzenie prętów ze zubożonego uranu miało za zadanie zwiększyć efekt odłamkowo–tnący i w konsekwencji poprawić skuteczność głowicy bojowej. Modyfikacja głowicy bojowej wiązała się z wydłużeniem sekcji nr 2 kadłuba o dodatkowe 42 milimetry. Przełożyło się to na zwiększenie całkowitej długości pocisku. Dodatkowo, dzięki innym modyfikacjom, lekki pocisk rakietowy R-60M dysponuje nieco większym zasięgiem oraz poprawioną odpornością na zakłócenia. Po kilku latach od przyjęcia do uzbrojenia, pocisk został zintegrowany z nahełmowym wskaźnikiem celu Szczel-3M, stosowanym na samolotach MiG-29.

Eksportowy wariant pocisku rakietowego R-60M, czyli R-60MK, wyposażono w zbliżeniowy zapalnik radiowy, w przeciwieństwie do zastosowanego w R-60M zmodyfikowanego zapalnika optycznego. Jedną z istotniejszych cech rakiet typu R-60 jest fakt, że to pierwsza w Związku Radzieckim bezobsługowy pocisk rakietowy. Przyczyniło się to do pozytywnej oceny pocisków rakietowych typu R-60 wydanej przez wielu użytkowników (na przykład:. lotnictwo irackie).

Dane taktyczno-techniczne: R-60M

Data wejścia do służby – 1977 rok
Średnica korpusu pocisku – 120 mm
Długość całkowita pocisku – 2138 mm
Rozpiętość stateczników – 390 mm
Masa startowa pocisku – 45 kg
Masa zastosowanej głowicy bojowej – 3,5 kg
Minimalna odległość odpalenia pocisku z tylnej półsfery – 200 m
Maksymalna odległość odpalenia pocisku z tylnej półsfery – 7700 m
Minimalna odległość odpalenia pocisku z przedniej półsfery – 1500 m
Maksymalna odległość odpalenia pocisku z przedniej półsfery – 10 000 m
Minimalna wysokość odpalenia pocisku – 20 m
Maksymalna wysokość odpalenia pocisku – 24 000 m
Maksymalna prędkość kątowa celu powietrznego – 35 stopni na sekundę
Maksymalny współczynnik przeciążenia w chwili odpalenia – 7 g
Maksymalna prędkość lotu pocisku rakietowego – 600 m/s
Zakres kątów śledzenia celu przez koordynator głowicy bojowej – ± 45 stopni
Czas lotu pocisku rakietowego – 17-23 sekundy
Czas samolikwidacji pocisku rakietowego – 23-29 sekund

Warianty ćwiczebne: UZ-60/UZR-60 oraz R-60MU

Lotniczy pocisk rakietowy R-60 stał się również podstawą do stworzenia rakiety ćwiczebnej, przeznaczonej do treningu w walkach powietrznych. Szkolny wariant pocisku rakietowego typu R-60, znany, jako UZ-60 lub też UZR-60, podobnie jak wcześniejsze urządzenia tego rodzaju zbudowane na bazie lotniczego pocisku rakietowego R-3U, pozbawiony został sterów i stabilizatorów. Silnik rakietowy zastąpiono ekwiwalentem masowym, zaś miejsce zajmowane w korpusie pocisku przez głowicę bojową zajęła aparatura rejestrująca przebieg „walk”. Bez zmian pozostawiona została głowica naprowadzająca z zamontowanymi na niej destabilizatorami. Analogiczny wariant szkolny powstał również na bazie zmodyfikowanego pocisku R-60M – otrzymał oznaczenie R-60MU.

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Kraków, Muzeum Lotnictwa Polskiego

Wykorzystanie bojowe

Do debiutu bojowego radzieckiego lekkiego pocisku rakietowego typu R-60 miało dojść w 1978 roku, przy czym ofiarą został śmigłowiec CH-47C należący do lotnictwa Iranu. Został on zestrzelony przez radziecki samolot myśliwski rodziny MiG-23M. Lotnicze pociski rakietowe typu R-60 oraz R-60MK były również używane w trakcie wojny iracko–irańskiej przez lotnictwo tego pierwszego państwa. Wśród maszyn przenoszących opisywane pociski znalazły się wówczas takie maszyny jak: MiG-21, MiG-23 oraz MiG-25. Z pomocą lotniczego pocisku rakietowego R-60 uzyskano potwierdzone zestrzelenia pojedynczych irańskich samolotów myśliwskich F-5E, F-14A oraz śmigłowca bojowego AH-1J. Pociski rakietowe R-60 użyto także w trakcie wojny libańskiej w starciach między lotnictwem izraelskim i syryjskim. W tym ostatnim przypadku potwierdzono zestrzelenie Kfira C.2 oraz uszkodzenie F-15D i RF-4E. Ogólnie jednak niewielka głowica bojowa (niewiele większa niż w przypadku przeciwlotniczych pocisków rakietowych odpalanych z ramienia typu np. Strzała-2/3) powodowała małą skuteczność bojową pocisków rakietowych rodziny R-60, R-60M i R-60MK.

Bibliografia

Gruszczyński Jerzy, Fiszer Marek, Kierowany pocisk rakietowy powietrze-powietrze R-60, Czasopismo Lotnictwo Nr. 1/2006, Magnum-X, Warszawa
Gruszczyński Jerzy, Fiszer Marek, Kierowany pocisk rakietowy powietrze-powietrze R-60, Czasopismo Lotnictwo Nr. 2/2006, Magnum-X, Warszawa
https://pl.wikipedia.org/wiki/R-60
http://www.samolotypolskie.pl/samoloty/2475/85/R-60
https://dziennikzbrojny.pl/artykuly/art,6,29,5088,lotnictwo,uzbrojenie,rakieta-powietrze-powietrze-r-60-k-60-izdielije-62-aphid