30 mm Samobieżne działo przeciwlotnicze M53/59 Praga „Ještěrka”

Zbrosławice, Garnizon Górnośląski

Podwójne działo przeciwlotnicze kalibru 30 mm vz.53/59 (PLdvK vz.53/59 – M53/59), zwana „Ještěrka”, jest czechosłowacką bronią przeciwlotniczą, wprowadzoną w 1959 roku na uzbrojenie Czechosłowackiej Armii Ludowej (ČSLA). Umożliwia strzelanie do celów powietrznych i naziemnych podczas jazdy, nawet po zatrzymaniu pojazdu. Mocowanie armaty jest również zdejmowane i można z niego strzelać nawet po złożeniu jej na ziemi. Działa stanowiły uzbrojenie baterii artylerii przeciwlotniczej pułków strzelców zmotoryzowanych i czołgów armii czechosłowackiej. Eksportowano je w dużych ilościach do Jugosławii. System ten był odpowiednikiem radzieckiego kompleksu ZSU-57-2. Szybko jednak stał się przestarzały, gdyż brakowało w nim odpowiedniego sprzętu, umożliwiającego korzystanie z niego w nocy i przy złej pogodzie, jak i wóz nie chronił przed wpływem broni masowego rażenia.

Historia konstrukcji

Czechosłowacki M53/59, wczesny wariant – standardowe oliwkowe malowanie

Ten pojazd wydaje się przypominać konstrukcje, pochodzące z okresu trwania z II Wojny Światowej, ale został pomyślany jako tanie i niezawodne, samobieżne działo przeciwlotnicze, wspierające w działaniach jednostki zmotoryzowane i zmechanizowane. Ten czechosłowacki pojazd został opracowany pod koniec lat 50.-tych XX wieku z właściwych potrzeb czechosłowackich dywizji pancernych, które nie były wówczas wyposażone w samobieżne zestawy przeciwlotnicze. Po testach, zdecydowano się na pojazd krajowej produkcji i dzięki wybraniu odpowiedniego podwozia, zdecydowano się na konstruowanie nowego wozu. Wybraną bazą było zaufane podwozie kołowe samochodu ciężarowego z napędem na sześć kół, czyli bardzo popularne wówczas Praga V3S. Był opancerzony i uzbrojony w podwójne działko przeciwlotnicze kalibru 30 mm zamontowane na tylnej platformie (był to bardzo nietypowy kaliber jak na kraj należący do Układu Warszawskiego – powstałego w 1955 roku). Lokalnie oznaczony jako Praga PLDvK vz. 53/59 – „Ještěrka” (PLDvK Model 53/59 – „Ještěrka”), natomiast skrót PLDvK oznacza: „Protiletadlový dvojkanón” lub przeciwlotnicze podwójne działo. Wkrótce okazało się, że jest to również cenny naziemny atut do walki przeciwko sile żywej, jak i nawet lekko opancerzonym pojazdom, z jego wysoką szybkostrzelnością i różnorodnością stosowanej amunicji kalibru. Produkcja w Czechosłowacji przekroczyła 800-900 egzemplarzy pojazdów i była również w dużej mierze eksportowana, znajdując wiele akcji podczas swojej służby w kilku krajach naświecie od 1960 roku. Produkcja została zakończona w 1978 roku, ale „Ještěrka” jest nadal używany lub znajduje się w inwentarzu niektórych krajów, chociaż po 2003 roku została ona wycofana ostatecznie ze służby armii Czech.

Wozy znajdujące się na wyposażeniu Libii, lata 70.-te XX wieku

Praga M53/59 czerpie z ciężarówki V3S. Ta solidna platforma została również wykorzystana w konstrukcji eksperymentalnego wozu przeciwlotniczego, który miał być w pełni hermetyzowany i tym samym bardziej odporny na wpływ broni masowego rażenia typu ABC, nie wyszedł on jednak poza stadium deski kreślarskiej. Jedynym faktycznym wariantem był tutaj znany wszystkim dwulufowy zestaw przeciwlotniczy, choć rozważano także użycie tej platformy dla skosztorysowania lekkiej i średniej wyrzutni przeciwlotniczych pocisków rakietowych. Niestety, w tym czasie były dostępne już lepsze konstrukcje, oparte w większości o trakcję gąsienicową, ale też o kołową, produkowane w Związku Radzieckim.

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Czechy, Vojensko-historické muzeum Deštné z.s.

Kołowy samochód ciężarowy Praga V3S, na której opiera się opancerzona Praga M53/59, była projektem opracowanym bezpośrednio po wojnie przez Pragę, na podstawie dwóch modeli, amerykańskiego II Wojennego samochodu ciężarowego Studebaker US6 i konstrukcji radzieckiego ZiŁ-a. Szczególna konstrukcja przekładni osiowych, umieszczonych wysoko nad osią kół, zapewnia pojazdowi duży prześwit, wręcz idealny do jazdy w trudnym wyżynno-górzystym terenie. Maksymalna prędkość została jednak ograniczona do 60 km/h (było to spowodowane wzrostem masy własnej opancerzonego wozu). Jednak dzięki klasycznemu podwoziu typu drabinowego i solidnym trzem osiom z podwójnymi zestawami z tyłu, ten nowy, opancerzony wóz zaprezentowany został w w 1959 roku i od tego roku ruszyła także produkcja seryjna). Okazał się on na tyle udaną konstrukcją, w miarę wszechstronną (ponieważ po zdjęciu platformy z zdwojonymi armatami przeciwlotniczymi kalibru 30 mm), mógł służyć jako opancerzony transporter czy wóz amunicyjny/zaopatrzeniowy. Był on również szeroko eksportowany, co było sporym sukcesem dla Czechosłowacji. Wiele z tych wozów, znajdujących się na kontynencie azjatyckim czy afrykańskim nadal jest stosowana w swojej pierwotnej roli czy jako transportery opancerzone.

Pomysł własnej konstrukcji, samobieżnego artyleryjskiego zestawu przeciwlotniczego narodził się w Czechosłowacji, na początku lat 50.-tych, kiedy zastosowane podwozie kołowe od Pragi V3S okazał się bardzo wytrzymałe, niezawodne i elastyczne przy dokonywaniu odpowiednich modyfikacji, po tym, jak się okazało, że rozbudowywana armia, potrzebuje skuteczniejsze obrony przeciwlotniczej, niż tylko w postaci holowanych armat przeciwlotniczych różnych kalibrów. To właśnie połączenie tej platformy z nowo opracowanym wówczas systemem uzbrojenia stanowiło powstanie 30 mm samobieżnego działa przeciwlotniczego PLDvK opracowane w tamtym czasie, oparte na kilku modelach działek automatycznych i wykorzystujące klasyczny stalowy, pudełkowy magazynek amunicji zasilany grawitacyjnie. Rozwój rozpoczął się w 1957 roku i ponownie połączył producenta, ZŘR Vsetín w przypadku działa, AZKG Praga w przypadku podwozia pochodzącego z samochodu ciężarowego Praga V3S oraz ZKJV Dubnica w Kubrze jako ostatecznego dostawcę i montażystę. Został opracowany w tajemnicy pod kryptonimem „Ještěrka” (pol. Jaszczurka) w Konstrukcie Brno.

Wariant podstawowy, produkowany dla sił zbrojnych Czechosłowacji

Ostateczny model przedprodukcyjny zawierał częściowo opancerzone podwozie 6×6 Praga V3S z użytkową platformą z tyłu wozu. Został zaprezentowany w dniu 31 października 1959 roku i pomyślnie przeszedł wszystkie testy. Produkcja rozpoczęła się w tym samym roku, prawdopodobnie pod koniec i była prowadzona w zakładach inżynieryjno-metalurgicznych Trenčín-Kubrá w latach 1959–1961 oraz w zakładach Škoda do 1978 roku (z późniejszymi zmianami). Dane dotyczące produkcji są nieco niejasne. Doskonała strona armedconflicts.com podaje, że pojazd osiągnął 768 pojazdów, podczas gdy inne źródła wskazują na 900 pojazdów, różnicę między 1961 rokiem, a produkcją głównie przeznaczoną na eksport do 1978 roku. Na pewno 330 wyprodukowanych wozów znalazło się w służbie ludowej armii czechosłowackiej: ČSLA.

Na wyposażeniu serbskich sił zbrojnych, 2012 rok

Czechosłowacka „Ještěrka” (Jaszczurka) okazała się niezwykle popularna, będąc niskim celem, trudnym do wykrycia i wyposażonym w szybkostrzelne, potężne działo przeciwlotnicze bez poważnych niedociągnięć, ale początkowy model zastosowanego celownika przeziernikowego typu 47 lub 61/30 nigdy nie został zastąpiony nowym, nowoczesnym elektronicznym odpowiednikiem lub radarem, aby umożliwić strzelanie w nocy lub przy złej pogodzie. Nie było również system autonomiczny typu IR. A kierowcy narzekają, że pojazd jest zbyt słaby. Ponieważ Praga V3S nie była wyposażona w lepsze silniki, „Jaszczurka” pozostała przez cały czas z tą samą jednostką napędową, a większa masa powodowała, że pojazd nie był tak szybko jak niemalże o połowę lżejsza standardowa ciężarówka Praga V3S.

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Zbrosławice, Garnizon Górnośląski

Co bardzo ciekawe, Czechosłowacja sprowadziła do przeprowadzania oceny jeden radziecki gąsienicowy artyleryjski samobieżny zestaw przeciwlotniczy ZSU-57-2 (wówczas szeroko eksportowany w Układzie Warszawskim i w państwach sojuszniczych Związku Radzieckiego) i uznała go za nie gorszy, ani nie lepszy od już wyprodukowanego w kraju kołowego zestawu samobieżnego M53/59, więc go odrzucono. Choć stosunkowo szybko przestarzały w roli samobieżnego systemu przeciwlotniczego, pojazd był nadal skutecznie używany do wsparcia naziemnego, bardzo skuteczny przeciwko celom miękkim i żywym i brał udział w działaniach w Kongo/Zairze, przez Egipt i Syrię przeciwko Izraelowi w latach 1967-1973, w Libii w konflikcie czadyjsko-libijskim w latach 1978-1987 i wojnie domowej w Libii w latach 2011-2020, w Iraku w latach 1980-1988 (konflikt z Iranem), a pozostałe były w akcji podczas wojny w Zatoce Perskiej w latach 1990-1991 i późniejszych operacjach od 2003 roku; Były widoczne podczas wojen jugosłowiańskich w latach 1991-2001, używane przez wszystkie obozy. Wśród ostatnich zastosowań, w Demokratycznej Republice Konga, Ruchu 23 Marca i jej rebelii w latach 2012-2013. Ostatnie pojazdy używane przez Czechosłowację zostały przekazane państwom sukcesyjnym, zwłaszcza armii słowackiej, które przeszły tam na zasłużoną „emeryturę” w 2003 roku. Wozy te miały zostać zastąpione w drugiej połowie lat 80.-tych XX wieku przez nowoczesne kołowe wozy 8×8 STROP II, oparte na zmodyfikowanej platformie od działa samobieżnego DANA vz.1977 kalibru 152. Mimo świetnych osiągów i nowoczesne konstrukcji, powstał tylko jeden model prototypowy, a produkcji seryjnej nie rozpoczęto.

Wariant produkowany przede wszystkim na eksport

Wozy Praga M53/59 były szeroko eksportowane wyeksportowane do następujących krajów: Demokratycznej Republiki Konga i Zairu (data nieznana), Kuby i Syrii (pierwsza połowa lat 60.-tych XX wieku). Egiptu (data nieznana, bardziej prawdopodobne przed wojną z Izraelem w 1967 roku), do Iraku, w składzie 9. Dywizji Pancernej i Libii, gdzie zamówiono 110 wozów w 1970 roku, dostarczono w latach 1970-1973, biorąc udział w ciężkich walkach podczas wojny domowej w 2011 roku. Jugosławia zamówiła 220 wozów w 1965 roku, dostarczono je do 1968 roku. Zostały przekazane państwom sukcesyjnym, Serbia miała co najmniej 48 wozów w służbie podczas wojny. Chorwacja również używała tych wozów, a dwa wozy, po zakończeniu działań później przekazano lokalnemu muzeum wojskowemu. Bośnia i Hercegowina oraz Słowenia również ich używały. Egipt, Libia i Serbia nadal pozsiadają je w inwentarzu wojskowym.

Opis konstrukcji

Zastosowany silnik był chłodzonym powietrzem, 6-cylindrowym silnikiem wysokoprężnym typu „Tatra 912-1”. Ten ostatni był zmodyfikowanym silnikiem wysokoprężnym typu Tatra 111, o zwiększonej pojemności do 7412 cm³. Miał nowoczesny, bezpośredni wtrysk paliwa i zawory górnozaworowe. Do użytku wojskowego był jednak głośny, ale niezwykle niezawodny w każdych warunkach pogodowych i temperaturach. Ładunek spoczywał na zestawie sześciu kół napędowych (dzięki dwóm osiom z tyłu – podwójne koła i jednokołowej osi z przodu – kierunkowej). Średnie zużycie paliwa wynosiło 30 litrów na 100 km, co było normą dla takich pojazdów w tamtym czasie, a pojemność zastosowanych zbiornika paliwa wynosiła łącznie 120 litrów oleju napędowego.

Libijski pojazd bez uzbrojenia, jako typowy transporter

7,4-litrowy silnik wysokoprężny Tatra 912-1 I6 był sprzężony z czterobiegową skrzynią biegów z jednym biegiem wstecznym i trzema do przodu. Dzięki przełożeniu planetarnemu mógł samodzielnie pokonać 75 stopniowe nachylenia, wspiąć się na przeszkodę (na przykład ściankę pionową) o wysokości do 400 mm i pokonywać brody o głębokości do 800 mm. Dwa akumulatory (12V, 125 Ah) połączone równolegle lub w razie potrzeby szeregowo, umożliwiały odpalenie zimnego silnika. Ładowność zastosowane zmodyfikowanego, wynosiła 5000 kg nominalnie na drogach utwardzonych, ale w terenie stosunek ten zmniejsza się do 3000 kg. Zmodyfikowane podwozie kołowe Praga V3S było również produkowany przez zakłady: Avię latach od 1964 roku do 1988 roku i przez zakłady BAZ do 1990 roku. Całkiem długowieczna produkcja, jak na podwozie kołowe, opracowane na początku lat z lat 50.-tych XX wieku.

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Czechy, Králíky, Muzeum Wojskowe Králíky

Ze względu na zastosowanie opancerzonego kadłuba, ostateczny wariant produkcyjny wozu M53/59 był znacznie cięższy od oryginalnego samochodu ciężarowego Praga V3S, ważąc z pełnym wyposażeniem (masa bojowa) 10 300 kg w porównaniu od 5500 kg do 8650 kg, przy pełnym obciążeniu dla samochodu ciężarowego Praga V3S (w zależności od wersji: było wiele wariantów tych wozów – dźwigi, cysterny, nawet wyrzutnie rakietowe). Długość pojazdu wynosiła 6920 mm, szerokość wozu wynosiła 2350 mm, zaś wysokość z zamontowanym uzbrojeniem, lufami położonymi poziomo w stosunku do kadłuba wozu – wynosiła 2950 mm. Kadłub wozu był dość niski, zasługując na miano „jaszczurki”. Załoga składająca się z 4 żołnierzy. Składała się z kierowcy, siedzącego blisko niego dowódcy, i dwóch operatorów dział na siedzeniach pod tą samą opancerzoną kabiną, z zaledwie otworami celowniczymi i dwoma włazami nad ich głowami, dla łatwiejszego wyjścia i dostępu do platformy rufowej. Kierowca i drugi kierowca mieli małe okna zamykane opancerzonymi okiennicami i niewielkie boczne drzwi – jedno na każdą stronę przodu kabiny. W razie potrzeby, pojazd posiada odpowiedni mechanizm aby zdjąć uzbrojenie i używać je, jako typowo stacjonarne, a zarazem, aby ponownie je ulokować z tyłu kadłuba wozu.

Wóz jugosłowiański Praga M53/59 z 1994 roku

Opracowany również w latach 50.-tych XX wieku, przeciwlotniczy zestaw uzbrojenia jako mieszanka kilku typów automatycznej broni przeciwlotniczej, w szczególności radzieckich i włoskich działek automatycznych kalibru 37 mm oraz szwedzkiego Boforsa kalibru 40 mm z II Wojny Światowej, Škoda pracowała nad nowym działem przeciwlotniczym na potrzeby Czechosłowacji, działem PLDvK kalibru 30 mm vz.53/59, stąd nazwa pojazdu, który był pełnym systemem uzbrojenia zgodnie z ówczesną doktryną. Nowe działo zostało wyprodukowane przez ZŘR Vsetín w zakresie luf oraz ZKJV Dubnica w Kubrze w zakresie podstawy i montażu końcowego. Prototyp został po raz pierwszy przetestowany w dniu 31 października 1957 roku, a produkcja rozpoczęła się w 1959 roku i trwała do 1978 roku, choć według innych źródeł faktycznie zakończyła się ona w 1980 roku.

System składał się z dwulufowego zestawu przeciwlotniczego, montowanego na specjalnej kołysce, która pozwalała na poruszanie się uzbrojenia w płaszczyźnie pionowej w zakresie od -10 stopni do +85 stopni, natomiast w płaszczyźnie poziomej zakres obrotu wynosił pełne 360 stopni. Całkowita waga stanowiska artyleryjskiego wynosiła 1750 kg, a jego długość całkowita wynosi 3835 mm, szerokość 1800 mm, a wysokość 1865 mm, kiedy lufy były skierowane do płaszczyzny poziomej lufy nisko, przy maksymalnym podniesieniu luf, wysokość zestawu artyleryjskiego wynosi 3536 mm. Strzelało ono pociskami Fixed QF 30 mm x 210 mm Cz różnych typów (30-JFSv-53, wybuchowy z pociskiem smugowym, 30-JNhSv-53, zamienny z pociskiem smugowym, 30-JPZSv-53 – przeciwpancerny, zapalający, smugowy). Posiada szybkostrzelność teoretyczną około 500 strzałów na minutę na lufę cyklicznie, szybkostrzelność praktyczna wynosi zaś około 100 strzałów na minutę na lufę. Prędkość początkowa pocisku wynosi około 1000 metrów na sekundę, a skuteczny zasięg ognia w płaszczyźnie poziomej wynosił 3500 metrów, zaś w płaszczyźnie poziomej 3000 metrów.

Przeróbka wozu Irackiego (wojna Irak-Iran, lata 1980-1988)

Standardowy zapas amunicji przewożonej na wozach bojowych wynosił łącznie 8 dużych magazynków o pojemności 50 sztuk naboi każdy jako zapas + 2 magazynki załadowane, zasilanych grawitacyjnie (500 sztuk naboi), dodatkowo wozy amunicyjne przewoziły w razie potrzeby dodatkowe 18 sztuk magazynków (łączna pojemność 900 sztuk naboi). Działonowy wykorzystywał na swoim stanowisku elektrycznie i hydraulicznie system uzbrojenia w obu płaszczyznach, naprowadzając lufy na wskazany cel (powietrzny lub lądowy), co sugerowało używanie w ciągu dnia przy dobrej pogodzie – ładowniczy uzupełniał amunicję, zastępując puste magazynki pełnymi. Dodatkowe pudełka były przechowywane z tyłu opancerzonej kabiny, do których można było dostać się przez lekką, pancerną zasłonę (podwójne drzwiczki). Działo miało ciekawą zaletę, ponieważ można je było zdemontować i używać niezależnie od pojazdu, używając dwóch przesuwnych ramp przewożonych z tyłu wozu Praga M53/59.

Wozy w służbie armii Czechosłowackiej

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

Kraj – Czechosłowacja
Rodzaj uzbrojenia – samobieżny zestaw przeciwlotniczy

Obsługa – czterech żołnierzy (dowódcza, celowniczy, kierowca, ładowniczy)
Podwozie – Praga V3S (napęd: 6×6)
Masa bojowa – 10 300 kg
Waga zestawu artyleryjskiego – 1750 kg
Typ działka – zmodernizowane vz.53/59
Wymiary konstrukcji:
Długość – 6 920 mm
Szerokość – 2 350 mm
Wysokość – 2 950 mm
Prześwit – 400 mm
Zastosowany napęd – 6-cylindrowy Tatra Typ T 912, rzędowy, chłodzony powietrzem, wysokoprężny
Moc silnika – 81 kW (110 KM) przy 2200 obr./min.
Przelicznik mocy: 7,8 kW/t
Maksymalna szybkość – na utwardzonej drodze do 60 km/h
Maksymalna szybkość w terenie – do 20 km/h
Maksymalny zasięg na drodze – do 500 kilometrów
Opancerzenie wozu:
Opancerzenie z przodu kadłuba – 10 mm (stal pancerna)
Opancerzenie na wysokości platformy – 6 mm (stal pancerna)
Radiostacja:VXW100, zasięg 3 – 10 km w późniejszym czasie typu – RF 10
Działo można było zdjąć z podwozia i używać stacjonarnie

Bibliografia

https://cs.wikipedia.org/wiki/Samohybn%C3%BD_protiletadlov%C3%BD_dvojkan%C3%B3n_vz._53/59
https://yumodelclub.tripod.com/vehicals/m5359_twin_30mm_self.htm
https://tank-afv.com/coldwar/Czechoslovakia/praga-M53-59.php