40 mm samobieżny zestaw przeciwlotniczy M42 Duster

Autor – zdjęcia: Krystian Olszewski

Muzeum Wojska (Military Museum) w Chromonastiri na Krecie

22 października 1953 roku US Army oficjalnie przyjęła na uzbrojenie samobieżne działo przeciwlotnicze M42. W związku z panującą w drugiej połowie lat 50.-tych XX wieku modą na „rakietyzację” pola walki i nadaniem priorytetu rakietowym zestawom przeciwlotniczym jego produkcję wstrzymano w grudniu 1959 roku, do tego czasu wykonując jednak aż 3700 egzemplarzy pojazdów. M42 mógł już wówczas uchodzić za broń przestarzałą, koncepcyjnie wywodzącą się jeszcze z II Wojny Światowej. Jednak przyszło mu jeszcze wziąć udział w kilku konfliktach zbrojnych, w tym wojnie w Wietnamie.

M42A1 Duster, baza MACV w Quang Tri City, luty 1968 roku – ofensywa Tet

Pojawienie się na początku XX wieku maszyny cięższej od powietrza, zdolnej do projekcji siły w trzecim wymiarze, wymusiło powstanie nowych środków obrony przed tymi zagrożeniami. Wprawdzie od wielu lat stosowano balony obserwacyjne, a później sterowce, a do ich niszczenia używano doraźnie dostosowanej artylerii, jednak z czasem samoloty stawały się coraz szybsze i latały wyżej, co wymuszało opracowywanie specjalistycznych środków obrony przeciwlotniczej. Dodatkowy element doszedł pod koniec lat 30.-tych XX wieku, kiedy to nastąpił szybki rozwój mechanizacji ówczesnych armii i zastosowania taktyki manewrowej, co determinowało potrzebę skonstruowania sprzętu przeciwlotniczego, zdolnego nadążyć za czołgami i transporterami opancerzonymi. W początkowym okresie artylerię przeciwlotniczą montowano na ciężarówkach, jednak miały one wiele wad związanych z ograniczeniami zastosowanego podwozia. Pojazdy takie odznaczały się m. in. mniejszą mobilnością w terenie niż pojazdy gąsienicowe, miały też odkryty przedział bojowy. W czasie II Wojny Światowej zaczęto szerzej stosować – w roli platform przeciwlotniczych – podwozia czołgów (pierwsze prototypy takich pojazdów pojawiły się już pod koniec lat 20.-tych XX wieku, ale pozostały na etapie prototypów), co okazało się optymalnym rozwiązaniem ze względów taktycznych – choć niekoniecznie ekonomicznych. Większość liczących się armii opracowała pojazdy tej klasy. Pod tym względem przodował Wehrmacht, który wprowadził do służby wiele tzw. Flakpanzer; także siły zbrojne Stanów Zjednoczonych nie przeoczyły nowych trendów i już w 1944 roku wprowadziły do uzbrojenia samobieżne działo przeciwlotnicze typu M19 Gun Motor Carriage, skonstruowane na podwoziu czołgu lekkiego M24 Chaffee. Podwozie wydłużono i przekonstruowano, przedział napędowy przeniesiono z tyłu do przodu wozu, za stanowisko kierowcy. Przedział bojowy z odkrytą wieżą umiejscowiono z tyłu pojazdu. Wóz ten był uzbrojony w podwójnie sprzężone działa 40 mm i miał zastąpić używane do tej pory zestawy przeciwlotnicze M16, uzbrojone w poczwórnie sprzężone wielkokalibrowe karabiny maszynowe 12,7 mm, bazujące na podwoziu półgąsienicowego transportera M3 Half Track. Same działa Boforsa były doskonale znane amerykańskim wojskowym i wysoko cenione, zarówno jako uzbrojenie wojsk lądowych (w jednolufowej wersji holowanej), jak i okrętowe. Pierwsze działa M19 dotarły na front dopiero w kwietniu 1945 roku i nie zdążyły sprawdzić się w boju.

M42A1 Duster używany do ochrony dróg wzdłuż Route 9 w Wietnamie w 1968 roku

Rozwój konstrukcji

Doświadczenia pierwszych miesięcy Wojny w Korei wykazały wiele niedostatków podwozia czołgu M24 i wozów specjalistycznych wykorzystujących to podwozie, w tym GMC M19. W związku z tym postanowiono używać jako bazy dla wszelkich dział samobieżnych i innych pojazdów specjalistycznych podwozia nowszego czołgu – M41 Walker Bulldog. M41 to czołg lekki o masie 23 500 kg, uzbrojony w działo 76 mm, którego produkcję rozpoczęto w 1951 roku. Poza samobieżnym działem przeciwlotniczym na bazie M41 opracowano jeszcze kilka prototypów wozów specjalistycznych, transporterów i dział samobieżnych, z czego do produkcji seryjnej skierowano haubicę M52 kalibru 105 mm i M44 kalibru 155 mm. Prace nad nowym samobieżnym działem przeciwlotniczym rozpoczęto w listopadzie 1950 roku, kiedy to armia zatwierdziła prototyp oznaczony T141. 30 sierpnia 1951 roku oficjalnie zatwierdzono finansowanie prac badawczych, rozwojowych i testy trzech prototypów:

T141, czyli „klasyczne” działo przeciwlotnicze z celownikami optycznymi
T141E1, czyli działo naprowadzane na cel z pomocą wozu „radarowego”
T53, czyli wóz „radarowy” przeznaczony do naprowadzania dział T141

Proces „konstruowania” nowego działa przeciwlotniczego był prosty: na nowym podwoziu zamontowano wieżę z uzbrojeniem, stosowaną w starszym M19. Decydenci US Army uznali bowiem parametry dział 40 mm za wystarczające i nie przewidywali zmiany uzbrojenia. W celu umieszczenia wieży na nowym nośniku konieczne okazało się powiększenie średnicy pierścienia wiodącego w kadłubie do rozmiaru zgodnego ze stosowanym w wieży M19. W stosunku do M19 zmianie uległa lokalizacja przedziału bojowego z wieżą, która w M42 była montowana centralnie, a przedział silnikowy znajdował się z tyłu wozu. Zastosowano nowsze wersje układu kierowania ogniem i celownika refleksyjnego. Większy nośnik pozwolił na zamontowanie wokół wieży większej liczby zasobników na amunicję, przez co znacznie zwiększono ilość przewożonych nabojów – z 352 sztuk do 480 sztuk. Początkowo preferowano zastosowanie radarowego systemu kierowania ogniem, a prototyp T141 traktowano jako rozwiązanie rezerwowe z racji ewidentnie mniejszych możliwości poszukiwania i śledzenia celów, szczególnie w trudnych warunkach atmosferycznych.

Joe Mosley, kierowca, 5. Batalion, 2. Brygada, wykonuje konserwację samobieżnego działa przeciwlotniczego M42 kalibru 40 mm w Camp Radcliff

Jednak na ówczesnym poziomie zaawansowania technologii skonstruowanie niewielkiego i odpornego na wstrząsy radiolokatora okazało się bardzo skomplikowane i drogie, a zastosowany nośnik był zbyt mały, aby pomieścić wymaganą aparaturę. Ostatecznie czynnik ekonomiczny zdecydował o rezygnacji z opcji radiolokacyjnej i pozostaniu przy celownikach optycznych. 9 maja 1952 roku zawieszono w związku z tym prace nad T141E1 i wozem naprowadzania T53. Dzięki zastosowaniu produkowanego seryjnie nośnika, armat i większości komponentów wieży produkcja seryjna M42 rozpoczęła się relatywnie szybko. Już na początku 1952 roku w zakładach Cleveland Tank Plant, będących częścią Cadillac Motor Car Division, a należących do koncernu GMC, rozpoczęto ich produkcję na podstawie rządowego kontraktu DA-2O-089-ORD-2931. Eskalacja wojny w Korei dała pretekst do zintensyfikowania produkcji zbrojeniowej, w związku z czym produkcję M42 powierzono dodatkowo firmie ACF Industries Inc, Berwick, Pensylvania, na podstawie kontraktu DA-36-034-ORD-91. Pierwszy wóz wyprodukowany przez firmę Cadillac odebrano w sierpniu 1952 roku, natomiast pierwszy wyprodukowany przez firmę ACF – w kwietniu 1952 roku. W grudniu 1953 roku zakończono produkcję w zakładach ACF, co wynikało z zawieszenia walk w Korei. W 1952 roku powrócono do koncepcji radarowego naprowadzania na cel i w ramach programu Light Antiaircraft Development Program rozpoczęto badania nad zmodyfikowanym M42, wyposażonym jednak tylko w dalmierz radarowy. W trakcie testów pierwszych wozów pojawiły się problemy eksploatacyjne z pancerzem bocznym wieży o grubości 1/2” (12,7 mm). W związku z tym w kwietniu 1953 roku zalecono produkcję wież z pancerzem o grubości 3” (19,05 mm).

M42 Duster z osłonami bocznymi, lata 50.-tych XX wieku

Ostatecznie jednak zastosowano pancerz półcalowy, wytwarzany z zastosowaniem dopracowanej technologii, który zatwierdzono 6 maja 1954 roku. Intensywne testy pierwszej serii T141 doprowadziły 9 września 1953 roku do nakazania zakładom z Cleveland zastosowania 37 modyfikacji. Poprawki te wprowadzono również na wcześniej wyprodukowanych pojazdach. 22 października 1953 roku oficjalnie przyjęto na uzbrojenie samobieżne działo przeciwlotnicze M42. Starsze M19A1 określono jako typ tymczasowy, dopuszczony do użycia do czasu osiągnięcia przez nowy wóz pełnej gotowości bojowej i odpowiedniego nasycenia jednostek nowym sprzętem.

Działo samobieżne na plaży po zjeździe z rampy desantowej z okrętu desantowego LST-1153

Uzbrojenie główne M42 stanowiło podwójne automatyczne działo 40 mm L/60 M2A1, budowane w USA na licencji szwedzkiej firmy Bofors. Działo to, skonstruowane przez szwedzkich inżynierów w latach 1928-1933, było najpopularniejszym działem przeciwlotniczym średniego kalibru w okresie II Wojny Światowej, produkowanym w dziesiątkach tysięcy sztuk w kilku krajach, w tym od 1935 roku w Polsce. Amerykanie rozpoczęli jego licencyjną produkcję w 1941 roku; do końca wojny w zakładach należących do koncernu Chrysler zbudowano około 60 tysięcy dział i 120 tysięcy luf. Skalę produkcji obrazuje fakt montowania tych dział w 12 zakładach, z elementów dostarczonych przez około 2 tysiące podwykonawców z 330 miast Stanów Zjednoczonych. Na uzbrojeniu wielu państw pozostaje ono po dzień dzisiejszy, mimo że w tym roku mija 80 lat od jego powstania; jest również w siłach zbrojnych Stanów Zjednoczonych, gdzie pozostaje do dziś – i to nie rdzewiejąc w magazynach mobilizacyjnych, tylko działając na pierwszej linii frontu Wojny z Terroryzmem, przemieszczając się na pokładach latających Gun Shipów AC-130 wszelkich wersji. W US Army stosowano je w wersji holowanej, natomiast US Navy masowo używała na pokładach swych okrętów wersji pojedynczych, podwójnie i poczwórnie sprzężonych. Szybkostrzelność teoretyczna wynosiła 2 x 120 pocisków na minutę; w praktyce była ograniczona szybkością wymiany dwóch czteronabojowych ładowników. Dodatkowe uzbrojenie składało się początkowo z karabinu maszynowego kalibru 7,62 mm Browning M1919A3 lub A4. Później, zwłaszcza w czasie Wojny Wietnamskiej, stosowano km M60 tego samego kalibru. W 1956 roku wóz M42 otrzymał nowy silnik i kilka innych drobnych modernizacji, które w tym czasie wprowadzano w bazowym czołgu M41A1. Nową wersję Dustera oznaczono M42A1 i przyjęto na uzbrojenie 2 lutego 1956 roku. W związku z panującą w drugiej połowie lat 50-tych modą na „rakietyzację” pola walki i nadaniem priorytetu rakietowym zestawom przeciwlotniczym, wstrzymano produkcję w grudniu 1959 roku, po wyprodukowaniu 3 700 pojazdów. Pod koniec lat 50.-tych decydenci uznali, że lufowa artyleria przeciwlotnicza w dobie szybkich samolotów odrzutowych nie jest skuteczna i postawili się skupić na opracowaniu i wdrożeniu do służby rakietowych zestawów przeciwlotniczych. Kolejnym powodem utraty zainteresowania M42 była odkryta wieża, nie zapewniająca ochrony załogi przed bronią masowego rażenia i w związku z tym nie przystająca do realiów potencjalnego, atomowego pola walki. Jej zastosowanie miało jednak wiele zalet: ułatwiało wzrokowe poszukiwanie celów, eliminowało problem zanieczyszczenia przedziału bojowego gazami prochowymi itd.

M42A1 w Wietnamie, jesień 1966 roku

Służba wozu

40 mm działo samobieżne M42A1 Duster

Autor – zdjęcia: Krystian Olszewski

Muzeum Wojska (Military Museum) w Chromonastiri na Krecie

Wprowadzenie dział M42 do służby rozpoczęto w 1953 roku. Był on przeznaczony do zwalczania samolotów poddźwiękowych i śmigłowców operujących na niskich wysokościach oraz do zwalczania siły żywej i sprzętu nieopancerzonego w trakcie walk naziemnych. Priorytet stanowiły zadania przeciwlotnicze, dopiero w przypadku braku takiego zagrożenia, można było używać dział przeciwlotniczych M42 do walk lądowych. Ze względu na jego stosunkowo wysoką sylwetkę i niedostateczne opancerzenie regulaminy wyraźnie zakazywały używania ich w roli czołgów i samobieżnych dział przeciwpancernych. W trakcie udziału w działaniach naziemnych stanowiska dział przeciwlotniczych musiały być dodatkowo osłaniane przez pododdziały piechoty w celu zabezpieczenia ich przed możliwym atakiem jednostek lądowych przeciwnika. Jednostki samobieżnych dział przeciwlotniczych były przeznaczone także do udziału w morskich operacjach desantowych, w postaci osłony rejonów desantowania oraz lądujących oddziałów naziemnych. O ile panująca sytuacja taktyczna na to pozwalała, pododdziały artylerii przeciwlotniczej ADA (Air defense Artillery) miały być desantowane na wczesnym etapie trwania tej operacji, aby następnie skutecznie ją osłaniać. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku forsowania przeszkód wodnych w postaci rzek czy kanałów, gdzie kluczowe znaczenie miała obrona przeciwlotnicza mostów stałych, pontonowych, promów czy ochrona brodów, przez które przemieszczały się własne oddziały wojskowe. W operacjach przeciwdesantowych głównym zadaniem jednostek ADA była ochrona stref zrzutu lądowisk oraz lotnisk, jednak poważne ograniczenia stanowiły tutaj baterie poczwórnie sprzężonych wielkokalibrowych karabinów maszynowych kalibru 12,7 mm M55. Ze względu na wy7łącznie wzrokowe i optyczne naprowadzanie na cel skuteczność dział samobieżnych M42 byłą mocno uzależniona od pory dnia i roku, panujących warunków atmosferycznych, terenowych i klimatycznych. Duster miał tutaj celowo zastąpić większość stosowanych dotychczas zestawów przeciwlotniczych, które używano w dywizjach pancernych i zmechanizowanych – zarówno dział holowanych, jak i starszych przeciwlotniczych zestawów samobieżnych (typu M16 czy M19). Podpisany 27 lipca 1953 roku w Panmundżon rozejm wstrzymał dalsze działania wojenne na Półwyspie Koreańskiej, zanim jeszcze pierwsze egzemplarze dział M42 przybyły na linię frontu. Świat jednak już w tym czasie mocno dążył do etapu globalnej rywalizacji dwóch wrogich sobie bloków politycznych, dlatego postępowała eskalacja tzw. Zimnej Wojny. Więc jeszcze przez kolejne kilka lat trwała produkcja lufowych samobieżnych zestawów przeciwlotniczych. Modele M42A1 stanowiły wówczas lufowy trzon jednostek ADA, które były etatowymi jednostkami (batalionami) obrony przeciwlotniczej n szczeblu armii, korpusu i dywizji i były tym samym przeznaczone do prowadzenia obrony ważnych obiektów wojskowych i instalacji o znaczeniu strategicznym dla prowadzenia obronności. Priorytetowymi obiektami, wokół których w pierwszej kolejności rozlokowane zostały baterie przeciwlotnicze, którymi były: zgrupowania wojsk, obiekty nuklearne, rakietowe zestawy przeciwlotnicze, mosty, tamy, strategiczne drogi, węzły kolejowe, itd. Według współtwórcy ADA, generała brygady Jamesa A. Shiptona, gdzie głównym zadaniem artylerii przeciwlotniczej nie było tutaj niszczenie samolotów przeciwnika, ale ochrona własnych wojsk przed możliwymi uderzeniami z powietrza. Aby to osiągnąć, nie trzeba było „niszczyć” samolotu wroga, lecz wystarczało go zmusić do zaprzestania uderzenia, zejścia z wyznaczonego kursu i zwiększenia wysokości jego lotu, gdzie sam atak byłby znacznie mniej precyzyjny. Tam zresztą byłby w stanie rażenia naprowadzanych radarowi rakietowych systemów przeciwlotniczych. Baterie dział M42 Duster stanowiły tutaj najniższy poziom obrony przeciwlotniczej przed atakami powietrznymi z niskiego pułapu. Na średnim pułapie lotu maszyn powietrznych, miały być one zwalczane za pomocą przeciwlotniczych zestawów rakietowych MIM-23 HAWK, zaś na wysokim pułapie – przez pociski rakietowe MIM-14 Nike Hercules. Podstawę struktury ADA stanowił batalion, który w zależności od potrzeb i okresu wchodził w skład Pułku lub Brygady. Batalion składał się z dowództwa i baterii dowodzenia oraz 4 baterii ogniowych w których znajdowało się po 16 dział samobieżnych M42. Bateria składała się z 2 plutonów po 8 dział M42, natomiast w plutonie były 4 drużyny (sekcje – każdy po dwa wozy M42. W batalionie etatowo znajdowały się 64 samobieżne działa przeciwlotnicze M42. Etatowo załoga dział Duster składała się z 6 żołnierzy, jednak bardzo często łączone ze sobą funkcję dowódcy wozu oraz strzelca (dowódca obsługi uzbrojenia) i wtedy ograniczano obsługę do 5 żołnierzy. Z reguły 6-osobowe załogi wozów M42 posiadały działa dowódcy plutonu lub drużyny. Działa samobieżne M42 zostały wycofane ze służby w pierwszoliniowych pododdziałach do końca 1963 roku, gdzie jedynym wyjątkiem były baterie A i B 4. Batalionu. 517. Pułku Artylerii Przeciwlotncizej (Battery A, B 4^th Bn 517^th Artillery), stacjonujące w strefie Kanału Panamskiego, które miały na swoim wyposażeniu działa M42A1 na uzbrojeniu od 1960 roku do 1970 roku. Wynikało to z braku zgody rządu Panamy na stacjonowanie na jej terytorium rakietowych zestawów przeciwlotniczych typu HAWK. Pod koniec lat 50.-tych podjęto pierwszą próbę zastąpienia dział M42 przez nowocześniejsze zestawy przeciwlotnicze typu Sperry Vigilante, którego główne uzbrojenie miało tutaj stanowić sześciolufowe działko obrotowe systemu Gatlinga kalibru 37 mm, którego prace, ze względu na priorytetowe wówczas zestawy rakietowe, ostatecznie wstrzymano.

M42A1 Duster w Wietnamie, bateria B, 4. batalion 60. Pułku Artylerii, Georges of the Jungle, 1969-70

Kolejna, jeszcze bardziej ambitna próba stworzenia udanego następcy dział M42, skomplikowała całą sytuację. Nowy wóz, powstały na bazie amerykańskiego gąsienicowego transportera opancerzonego M113, na którym zamontowano dziewięciorakietowy magazyn-wyrzutnię rakietowych pocisków przeciwlotniczych oraz radarowy system wykrywania i naprowadzania uzbrojenia. Zestaw ten, oznaczony jako MIM-46 Mauler miał być w pełni automatyczny – rola celowniczego miała się tylko ograniczyć do wyboru celu i odpalenia pocisków rakietowych. Jednak ten projekt – mocno wyprzedzający swoją epokę, przerósł możliwości technologiczne nawet US Army i w 1963 roku wstrzymane zostały dalsze prace, a w 1965 roku ostatecznie skasowany został ten „byt”, jako zbyt awangardowy i technologicznie skomplikowany. Ostatecznie w US Army działa samobieżne M42 zostały zastąpione przez bardziej konwencjonalne i prostsze samobieżne zestawy przeciwlotnicze: lufowy systemu gatlinga M163 Vulcan kalibru 20 mm oraz rakietowy system MIM-72 Chaparral. Aktualnie w służbie US Air Force pozostają dwa działa samobieżne M42A1: jeden z nich służy jako pomoc dydaktyczna do nauki celowania, drugi znajduje się na ekspozycji statycznej na poligonie Melrose Air Force Range w stanie Nowy Meksyk. Ponadto w muzeach oraz w kilku prywatnych kolekcjach na terenie Stanów Zjednoczonych zachowało się wiele dział samobieżnych M42 i M42A1, w tym kilka zostało przywróconych do stanu jezdnego.

Ognisty „smok” pokonuje drogę w Wietnamie do bazy amerykańskiej – M42A1 Duster, bateria C, 5. batalion, 2. Pułk Artylerii Przeciwlotniczej, rok 1969 rok – rejon Quan Loi

Większość Dusterów zostało przekazanych do jednostek Gwardii Narodowej, gdzie służyły one aż do 1988 roku. Jeden Duster Gwardii Narodowej stanu Teksas przeszedł do historii kultury masowej, grając w słynnym już dziś filmie Sama Peckinpaha „Konwój”, w którym przypadło mu zadanie zatrzymania szarżującej ciężarówki z K. Kristoffersonem za jego kierownicą. Na szczęście dla samego bohatera filmu sadystyczny szeryf w filmie strzelał tylko z karabinu maszynowego M60 kalibru 7,62 mm, a nie z dział, bo te jedną salwą rozniosły by cały pojazd naszego bohatera.

FlakPanzer M42A1, Bundeswehra, lata 60.-te XX wieku

Wojna w Indochinach

Użytkowanie rakietowych zestawów przeciwlotniczych HAWK wykazało, że nie sprawdzają się one do atakowania nisko lecących statków powietrznych. Aby zapewnić skuteczną ochronę przed atakom lotniczym coraz to mocniej rozrastających się siłom naziemnym US Army stacjonujących w Wietnamie Południowym, co spowodowało od 1965 roku przywracanie do czynnej służby zestawów samobieżnych M42A1. Reaktywowano bataliony artylerii obrony przeciwlotniczej ADA (Air Defense Artillery). Pierwszy z trzech batalionów dotarł na Półwysep Wietnamski pod koniec 1966 roku.

Żołnierze niemieccy z FlaBttr 30 ustawili się w kolejce przed swoimi czołgami przeciwlotniczymi Typ M42A1

Ich przydział taktyczny był następujący:

1. Batalion 44. Pułku Artylerii (1^st Battalion 44^th Artillery AWSP – Automatic Weapons, Self-Propelled), reaktywowany w dniu 01. 03. 1966 roku w Fort Bliss w stanie Teksas. W Wietnamie Południowym od 07. 11. 1966 roku do 30. 12. 1971 roku. Wspierał on działania m.in.: 3. Dywizji Piechoty w północnym sektorze operacyjnym I Korpusu. W 1968 roku została przydzielona do I Zgrupowania Sił Artylerii w Wietnamie (I Field Force Vietnam Artillery), stacjonował w Dong Ha. W 1970 roku dyslokowany do Da Nang, gdzie stanowił część XXIV Korpusu Artylerii. Współdziałał on z baterią G, 65. Pułku Artylerii, która była uzbrojona w poczwórne sprzężone wielkokalibrowe karabiny maszynowe kalibru 12,7 mm oraz jednostką reflektorów (Searchlight) baterią G, 29. Pułku Artylerii.

Członkowie załogi 2. plutonu, baterii B, 4. batalionu, 60. Brygady Artylerii, 4. Dywizji Piechoty, z 40 mm działem samobieżnym M42A1 Duster, stoją na straży w pobliżu jednego z mostów zlokalizowanych między obozem Enari w Dak To a miastem Kon Tum

5. Batalion 2. Pułku Artylerii (5^th Battalion, 2^nd Artillery AWSP), reaktywowany w dniu 01. 06. 1966 roku w Fort Bliss w Teksasie. Na terytorium Wietnamu Południowego przebywał od listopada 1966 roku do dnia 22. 06. 1971 roku. Przydzielony do II Zgrupowania Sił Artylerii w Wietnamie podlegającego II Korpusowi (II Field Force Vietnam Artillery). Operował on w rejonie baz Qui Nhon i Long Binh (na północ od Sajgonu). Współdziałał z baterią D, 71. Pułku Artylerii, uzbrojoną w poczwórne sprzężone wielkokalibrowe karabiny maszynowe kalibru 12,7 mm oraz jednostką reflektorów (Searchlight) – baterią I, 29. Pułku Artylerii.
4. Batalion 60. Pułku Artylerii (4^th Battalion, 60^th Artillery AWSP). W Wietnamie Południowym przeb7ywał od dnia 11. 03. 1967 roku do 21. 12. 1971 roku. Został przydzielony do 41. Grupy Artylerii, I Zgrupowanoa Sił Artylerii w Wietnamie podlegało III Korpusowi (41^st Artillery Group, I Field Force Artillery), początkowo stacjonował on w Qui Nhon. W dniu 28. 06. 1968 roku został przerzucony do An Khe, a następnie pod koniec 1970 roku – do Tuy Hoa. Współdziałał on z baterią E, 41. Pułku Artylerii, uzbrojoną w poczwórnie sprzężone wielkokalibrowe karabiny maszynowe kalibru 12,7 mm oraz jednostką reflektorów (Searchlight) – baterią B, 29. Pułku Artylerii.

M42A1 Duster z Republiki Chińskiej (armia tajwańska), lata 80.-te XX wieku

Większość rezerwistów przeznaczonych do załóg wozów M42A1 Duster zostało przeszkolonych w 1. Brygadzie Zaawansowanego Szkolenia (Obrony Przeciwlotniczej) w Fort Bliss w Teksasie (1^st Advanced Individual Training Brigade (Air Defense)). Część podoficerów przeszła swoje szkolenie w Szkole Podoficerskiej zlokalizowanej w tej samej bazie.

Zakładając, że do Wietnamu wysłano trzy w pełni ukompletowane etatowo bataliony, można tutaj przyjąć, że na Półwyspie Indochińskim znalazły się łącznie 192 egzemplarze dział M42A1 Duster.

SPC Martinez, członek Gwardii Narodowej Armii Nowego Meksyku, robi sobie przerwę podczas ćwiczeń ogniowych z użyciem M42A1 Duster w Fort Bliss w Teksasie w lipcu 1982 roku. Gwardia Narodowa Armii Nowego Meksyku była jedną z ostatnich jednostek bojowych armii Stanów Zjednoczonych, która używała M42A1 Duster jako swojego głównego systemu uzbrojenia

Poza kilkoma przypadkami otwarcia ognia do samolotów na początku służby (zwykle jednak strzelano do własnych samolotów lub południowowietnamskich, ponieważ w tym czasie samoloty północnowietnamskich nawet nie próbowały dokonywać nalotów na bazy amerykańskie), amerykańskie załogi ADA były pozbawione zajęcia, toteż w coraz większym stopniu były one angażowane w misje naziemne. Najczęściej działa samobieżne M42A1 Duster były okopywane w bazach ogniowych dla ochrony rejonu i ich przedpola oraz wysyłane jako eskorta konwojów. W mocno specyficznych realiach wietnamskiego pola walki często mocno redukowano obsługę Dustera do zaledwie 5 żołnierzy, a nawet 4 żołnierzy. Działa pozostawały miesiącami okopane na stanowiskach ogniowych w bazach, a ich załogi ulegały półrocznej rotacji, gdy dobiegała końca ich tura bojowa. Jako, że kierowca nie miał zbyt wielu okazji do jazdy wozem, pełnił rolę jednego z ładowniczych, a do obsługi wystarczała tutaj 4-osobowa załoga wozu. Dzięki temu było znacznie łatwiej skompletować obsługę do służby w Wietnamie. Działa samobieżne M42A1 Duster okazały się skuteczne w zwalczaniu sprzętu nieopancerzonego oraz siły żywej. Celna salwa z jednego wozu Duster była w stanie zmasakrować cały atakujący pododdział przeciwnika, zdarzały się też przypadki niszczenia czołgów lekkich PT-76 i ich chińskich klonów Typ 63. Działa samobieżne M42A1 operowały parami, wozy te odpowiednio rozmieszczone na terenie bazy mocno uzupełniały swoje sektory ognia. Z reguły sekcję wozów Duster uzupełniano dodatkowo parą poczwórnie sprzężonych wielkokalibrowych karabinów maszynowych kalibru 12,7 mm typu M2, osadzonych na obrotowych wieżyczkach M55, holowanych lub później montowanych na doraźnie opancerzonych samochodach ciężarowych 2,5 tonowych typu M35A2 czyli tak zwanych „Gun Truck”. Ze względu na fakt, że M42A1 nie posiadały własnych reflektorów – zarówno klasycznych jak i podczerwonych (dla noktowizji) – do każdego batalionu przydzielano baterię reflektorów, tzw. „szperaczy” ze składu 29. Pułku Artylerii. Stosowano reflektory typu AN/MSS-3 (23-calowe) i nowszego modelu AN/TVS-3 (30-calowe). W nocy reflektory te pracowały w trybie podczerwonym, co dawało przewagę nad siłami przeciwnika, atakującymi w warunkach nocnych. Wykryty za pomocą urządzeń noktowizyjnych przeciwnik był następnie oświetlany za pomocą reflektorów z światłem białym, które naprowadzały już na cel działa 40 mm od wozów M42A1. Szybko otwierano z nich ogień, a pozycję przeciwnika oznaczano wystrzałami z amunicji smugowej, a reflektory natychmiast były wyłączane. W mocno sprzyjających warunkach atmosferycznych oświetlano własne pozycje lub „doświetlano” rejon patrolu poprzez odbicie światła reflektora od niskich warstw chmur. Jednostki wozów Duster w większości nie operowały jako zwarte oddziały, tylko zazwyczaj podzielone na pojedyncze plutony, a nawet sekcje podporządkowane oddziałom piechoty. Ze względu na służbę w małych pododdziałach dowodzonych przez sierżantów, załogi wozów określały swoją służbę jako „wojny sierżantów”. W czasie trwania swojej służby na terytorium Wietnamu Południowego działa samobieżne M42A1 wystrzeliły łącznie ponad 4 miliony sztuk nabojów, brak danych o liczbie zużytych luf kalibru 40 mm.

Gwardia Narodowa, lata 70.-te XX wieku, kamuflaż pustynny typu MERDC

Działa samobieżne M42A1 operujące na terytorium dżungli były dość podatne na uszkodzenia zawieszenia i układu napędowego, a silniki benzynowe – na stosunkowo szybkie przegrzewanie się w gorącym klimacie Półwyspu Indochińskiego. Z tego względu do minimum ograniczono używane wozów Duster do patroli i skupiono się na stacjonarnej obronie. Maszyny te były dość proste w obsłudze, co mocno rekompensowało problemy z zaopatrzeniem w części zamienne. Ze względu na brak celów powietrznych stosowano przede wszystkim amunicję odłammkoo-burzacą i przeciwpancerną. Siłę ognia wozów M42A1 wykorzystywano nie tylko do prowadzenia ostrzału płaskotorowego w obronie amerykańskich baz czy konwojów, ale również do prowadzenia ostrzału ogniem pośrednim zlokalizowanych stanowisk wroga. Działa samobieżne M42A1, okopywane niejako na pierwszej linii frontu, były w stanie znacznie szybciej udzielić odpowiedniego wsparcia ogniowego własnym wojskom na bliskich dystansach, niż klasyczna dalekosiężna artyleria rozlokowana na jego tyłach. Dzięki swej znacznej szybkostrzelności, dawały one możliwość postawienia dosłownie „ściany ognia”, do tego znacznie bardziej skoncentrowanej na wyznaczonym celu. Większość wozów Duster używanych w Wietnamie Południowym została pozbawiona przez swoje załogi hamulców wylotowych. Głównym powodem usuwania tłumików płomieni, było znaczące zmniejszenie oddziaływania gazów wylotowych na grunt, czyli uczynieniem wozów M42A1 podczas prowadzenia ognia mniej „kurzliwymi”. Dodatkowym efektem tej zmiany był psychologiczny efekt, jaki dawał ogień z wylatujących luf. Wietnamczycy nazywali je „zielonymi smokami” lub „ognistymi smokami”. Inną cechą charakterystyczną wozów M42A1 służących do obrony baz ogniowych, poza obłożeniem samych maszyn wszelkiej maści dodatkowym ekwipunkiem, na pancerzu podwieszano dodatkowe 4-nabojowe ładowniki do dział, które miały posłużyć jako swoisty dodatkowy zapas amunicji do szybkiego użycia. Jedną z najważniejszych bitew z udziałem wozów M42A1 było oblężenie Bazy Ogniowej US Marine Corps Khe Sanh, w latach 1967-1968. Pod koniec marca 1967 roku przerzucono do bazy Khe Sanh 2 działa samobieżne typu M42A1 Duster z baterii A, 1. Batalionu 44. Pułku Artylerii Przeciwlotniczej US Army, które wzmocniono parą lekko opancerzonych „Gun Tracków” z uzbrojeniem 4 x 12,7 mm z baterii G, 65. Pułku Artylerii Przeciwlotniczej. Kolejna Baza Ogniowa Marines, w obronie której walczyły wozy Duster, to Con Thien – „Hill of Angels”. Od lutego 1967 roku do lutego 1968 roku stacjonowały tam dwie maszyny, również z 1. Batalionu 44. Pułku Artylerii Przeciwlotniczej US Army. Wozy M42A1 brały udział w walkach 173. Brygady Powietrznodesantowej i 4. Dywizji Piechoty, gdzie w trakcie trwania „Operacjio Greely” w okresie czerwiec-lipiec 1967 roku, w Prowincji Dak To. Działa samobieżne M42A1 Duster były używane nie tylko na samym lądzie, ale sporadycznie także i na wodzie. Załadowane wozy na barki desantowe, rzadko, ale operowały na wodach Delty Mekongu jako pływające stanowiska ogniowe szeregach Mobilnych Sił Rzecznych 9. Dywizji Piechoty (9^th Infantry Division’s Mobile Riverine Force). Brakuje jednak szczegółowych informacji na temat zniszczenia któregoś z wozów Duster w wyniku akcji przeciwnika, czemu trudno się dziś dziwić, zważywszy na liczbę użytych wozów w Wietnamie, w porównaniu z innym amerykańskim sprzętem pancernym.

M42A1 Duster – w kolekcji zdjęć, znajdują się zdjęcia wykonane przez Hugh Stevensa Jonesa, który służył w armii amerykańskiej podczas wojny w Wietnamie, a także w rezerwie armii amerykańskiej

Jedynym żołnierzem służącym w jednostkach artylerii przeciwlotniczej, odznaczonym amerykańskim odznaczeniem bojowym – Medalem Honoru – był tutaj sierżant Mitchell William Stout z baterii C, 1. Batalionu 44. Pułku Artylerii Przeciwlotniczej. Medal ten otrzymał za bohaterską postawę w trakcie obrony rejonu mostu Khe Gio, kiedy to własnym ciałem zasłonił znajdujących się w schroni polowym towarzyszy przed eksplozją granatu, wrzuconego tam przez sapera Armii Północnego Wietnamu.

W 1971 roku rozpoczęto sukcesywne wycofywanie z Wietnamu Południowego jednostek uzbrojonych w wozy M42A1. Ostatnie egzemplarze przeciwlotniczych dział samobieżnych M42A1 wycofano na początku 1972 roku, a jednostki te ponownie przekazały wozy Duster na stan jednostek Gwardii Narodowej.

W trakcie Wojny Wietnamskiej powstała ciekawa i jednocześnie po dziś dość tajemnicza pancerna konstrukcja, a raczej mocno improwizowane połączenie dwóch wozów bojowych: na podwoziu gąsienicowej amfibii LVTP-5, gdzie zamocowano wieżyczkę wozu Duster. W ten sposób powstał model prototypowego działa samobieżnego o charakterze przeciwlotniczym LVTAA-X1 SPAAG.

Konstrukcja wozu

Gwardia Narodowa, lata 80.-te XX wieku, MERDC lato, zielony kamuflaż

Amerykańskie działo przeciwlotnicze M42 Duster powstało na podwoziu gąsienicowym czołgu lekkiego M41 Walker Bulldog. Kadłub wozu był wykonany z walcowanych płyt stalowych, połączonych ze sobą metodą spawania. Pojazd posiadał klasyczną budowę: przedział kierowania znajdował się z przodu, przedział bojowy rozmieszczono centralnie, a przedział silnikowy z tyłu kadłuba. Zastosowany układ jezdny składał się z 5 par kół nośnych, amortyzowanych wałkami skrętnymi, 3 rolki podtrzymujące górny bieg gąsienicy (po 3 na każdy bok kadłuba), para kół napędowych do gąsienic znajdowały się z tyłu kadłuba, zaś para kół napinających ulokowana z przodu kadłuba. Dodatkowo pierwsza, druga i piąta para kół nośnych była dodatkowo amortyzowana hydraulicznie. Gąsienice stalowe z gumowymi nakładkami składały się z łącznie 74 ogniw z każdej strony. Źródło napędu wozu stanowił tutaj początkowo 6-cylindrowy, chłodzony powietrzem, doładowany, benzynowy silnik Continental AOS 895-3 o pojemności 14 880 cm³i mocy 373 kW. Od 1956 roku w wozach, oznaczonych jako M42A1 montowano zmodyfikowany wariant silnika Continental AOSI-895-5 z bezpośrednim wtryskiem paliwa. Dzięki temu zwiększono elastyczność pracy jednostki napędowej, zmniejszono zużycie paliwa i wydłużono zasięg jazdy po drodze asfaltowej o około 20%. W trakcie trwania remontów starsze silniki wymieniono na zmodyfikowane jednostki napędowe. Z czasem większość wozów M42 zmodyfikowano do standardowego modelu M42A1.

Jesienne ćwiczenia armii niemieckiej: czołgi przeciwlotnicze w rejonie Altenkirchen-Hachenburg (Oberwesterwald)

Siedzisko kierowcy wozu znajdowało się z lewej strony, a siedzisko dowódcy wozu zostało umieszczone z prawej strony przedziału kierowania. Dowódca wozu pełnił jednocześnie funkcję radiooperatora. Kierowca w warunkach bojowych używał do kierowania pojazdem i obserwowania przedpola w porze dziennej peryskopów M13. Do jazdy w nocy używano peryskopu typu M19, który był wyposażony w aktywne urządzenie noktowizyjne, który wymagał dodatkowego podświetlania drogi dla wozu przez reflektor światła podczerwonego. Wyposażenie radiowe wozów M42 składało się z radiostacji krótkofalowej typu AN/VRC-7,8,9 lub 10, przeznaczonej do łączności z innymi wozami oraz radiostacji typu AN/GRR-5 służącej do kontroli korespondencji w przestrzeni powietrznej. Łączność wewnętrzną zapewniało początkowo urządzenie AN/UIC-1, zaś w późniejszych wersjach wozu było to nowsze AN/VIC-1. Środki łączności zamontowano na amortyzowanych półkach w przedziale kierowania.

Uzbrojenie wozu

Pozycja 9. Pułku Piechoty Morskiej na północny zachód od bazy bojowej Phu Bai, w le doskonale widoczny M42A1 Duster

Zastosowano dwie armaty przeciwlotnicze typu M2A1 (była to zmodyfikowana licencyjna wersja armaty przeciwlotniczej Bofors L/60 kalibru 40 mm), które zostały umieszczone w odkrytej od góry stalowej wierzy w kształcie walca. Zamontowanie wieży wymusiło na kadłubie przekonstruowanie przedziału bojowego, polegające na powiększeniu pierścienia mocującego wieżę do kadłuba. Wieża ta obracała się na łożyskach kulkowych umieszczonych wewnątrz pierścienia w stropie kadłuba. Obrót wieży dokonywał się elektrohydraulicznie lub za pomocą ręcznych manipulatorów – awaryjny. Obrót wieży o pełne 360 stopni, z wykorzystaniem mechanizmu elektrohydraulicznego M16A1E1, co pozwalało na dokonanie pełnego obrotu w ciągu zaledwie 9 sekund. Przy wykorzystaniu ręcznych manipulatorów sprawny celowniczy mógł to dokonać w ciągu około 10-11 sekund. Armaty przeciwlotnicze M2A1 były montowane w jarzmie typu M4E1. Obsługa tego zestawu składała się z czterech żołnierzy, zajmujących swoje stanowiska w przedziale bojowym. Dowódca obsługi zajmował swoje stanowisko z przodu, z lewej strony dział, celowniczy obsługiwał przyrządy celownicze umieszczone z przodu, z prawej strony., dwóch ładowniczych zajmowało swoje stanowiska tuż za działami. Z tyłu przedziału bojowego był zlokalizowany magazyn na 12 skrzynek z amunicją kalibru 40 mm. Kąt ostrzału dział w płaszczyźnie poziomej wynosił pełne 360 stopni, zaś w płaszczyźnie pionowej wynosił od -5 stopni do +85 stopni. Pierwsze modele dział przeciwlotniczych M2A1 posiadały klasyczne, stożkowe tłumiki płomienia, ale później zamontowano trójpalczaste tłumiki płomienia, występujące w dwóch wersjach: ze wzmocnieniami i bez. Lufy dział były chłodzone powietrzem, z tego względu przy porównaniu intensywnego ognia, leżało przerwać strzelanie w celu schłodzenia luf. Przegrzane lufy można było wymienić na zapasowe, co zajmowało (dobrze przeszkolonej i wyposażonej załodze) około 3 minut na lufę. Żywotność luf w zależności od intensywności prowadzenia ognia wynosił od 4000 strzałów do nawet 16 000 strzałów, zaś skuteczna maksymalna donośność do celów powietrznych 5000 metrów, zaś do celów naziemnych ogniem pośrednim to 9500 metrów. Sporządzone instrukcje podawały trzy typy skutecznego zasięgu zastosowanego uzbrojenia:

Jesienne ćwiczenia armii niemieckiej: czołgi przeciwlotnicze w rejonie Altenkirchen-Hachenburg (Oberwesterwald)

Maksymalny zasięg odstraszania – czyli odległość na jakiej wystrzelone pociski nie były by w stanie zniszczyć celu, jednak sam ostrzał powodował przerwanie akcji przez samoloty przeciwnika, rozerwanie formacji i zmianę ich kursu oraz wysokości.
Maksymalny zasięg skuteczny, czyli odległość, na jakiej same pociski są w stanie skutecznie zniszczyć lub poważnie uszkodzić cel powietrzny.
Minimalny zasięg celowania czyli najmniejsza odległość, na której można było skutecznie naprowadzić broń na wyznaczony cel, zależna od prędkości i kąta lotu celu.

Uzbrojenie dodatkowe stanowił tutaj karabin maszynowy, który mógł być zamontowany z boku lub tyłu wieży. To używanego karabinu maszynowego był zależy od okresu użytkowania samego wozu. W US Army był to początkowo karabin maszynowy Browning M1919A3/A4, następnie uniwersalny karabin maszynowy M60 (oba kalibru 7,62 mm).

Gwardia Narodowa, lata 80.-te XX wieku, kamuflaż dżunglowy typu MERDC

Zastosowane celowniki

Podstawowym urządzeniem służącym do prowadzenia ognia do celów powietrznych był tutaj prosty układ kierowania ogniem typu M38. Za pomocą pokręteł dowódca działa wprowadzał oszacowaną wcześniej prędkość, kąt wznoszenia lub nurkowania celu. Następnie celowniczy, ręcznie lub za pomocą elektrohydraulicznego mechanizmu obrotu ustawiał działa w kierunku wyznaczonego celu – aż do momentu złapania go w celowniku optycznym (refleksyjnym) typu M24C. Układ typu M38 mechanicznie obliczał poprawki na podstawie kąta podniesienia dział. Samo strzelanie odbywało się przy pomocy elektrycznego spustu, który celowniczy odpalał, za pomocą pedału nożnego. Ogień prowadzono do trafienia w wyznaczony cel, do wyczerpania amunicji lub bezpośredniej komendy od dowódcy o przerwaniu ognia. Funkcję awaryjną pełniły tutaj dwa przeciwlotnicze celowniki pierścieniowe, które były montowane po bokach układu celowniczego. Każdy składał się z 8 pierścieni, z których centralny był wyskalowany na odległość do 1000 jardów (914,4 metrów) dla celów lecących z prędkością 25, 100, 200, 300, 400, 500, 600 lub 700 mil na godzinę (daj to odpowiednio: 40, 160, 320, 480, 640, 805, 965 i 1126 km/h).

Z kolekcji Williama W. Legala (COLL/4755) w Archiwum Oddziału Historii Korpusu Piechoty Morskiej

Zastosowana amunicja

Działo samobieżne M42 strzało standardową amunicją kalibru 40 mm, używaną w działach przeciwlotniczych Bofors, które znajdowały się wtedy w amerykańskiej służbie. Były to:

Członkowie 5. batalionu, 2. Pułku Artylerii, przygotowują się do nocnej warty z działem samobieżnym M42A1 Duster w bazie wsparcia ogniowego Nancy

Model M81, M18A1 AP-T – przeciwpancerny pocisk ze smugaczem, używany do zwalczania celów powietrznych, pojazdów lekko opancerzonych, lekkich schronów betonowych i polowych, itp. Prędkość wylotowa pocisku 872 mm, długość naboju 447 mm, 2,08 kg, pocisk malowany na czarno z białymi napisami.
Model M91 TP-T – treningowy ze smugaczem, jego balistyka była mocno zbliżona do pocisku przeciwpancernego M81. Prędkość wylotowa pocisku 802 mm, długość naboju 447 mm, 2,14 kg, pocisk malowany na niebiesko z białymi napisami.
Model Mk. 2 HE-T SD – pocisk odłamkowo-burzący ze smugaczem, zapalnik kontaktowy, z samolikwidatorem. Prędkość wylotowa pocisku 880 mm, długość naboju 447 mm, 2,15 kg, pocisk malowany na oliwkowo-zielony z żółtymi napisami.
Model Mk. 2 HEI-T SD – pocisk odłamkowo-burząco-zapalajacy ze smugaczem, zapalnik kontaktowy z samolikwidatorem. Prędkość wylotowa pocisku 880 mm, długość naboju 447 mm, 2,15 kg, pocisk malowany na oliwkowo-zielony z żółtymi napisami.
Model M25 – nabój z ślepym pociskiem. Długość naboju 447 mm, 2,15 kg, pocisk malowany na czarno z białymi napisami.

Pocisków Mk. 2 kalibru 40 mm używano przeciwko celom powietrznym, sile żywej i nieopancerzonym pojazdom czy obiektom. W przypadku braku kontaktu z celem czy też inną przeszkodą, po około 7-12 sekundach, od momentu wypalenia się ładunku smugowego – następowało jego samozniszczenie. Aby zniszczyć lub poważnie uszkodzić cel powietrzny, pocisk musiał trafić bezpośrednio w niego.

Zastosowane czułe zapalniki stanowiły poważny problem w trakcie trwania walk w wietnamskiej dżungli, gdzie często dochodziło do przedwczesnej inicjacji detonacji wystrzelonego pocisku w wyniku kontaktu z bujną roślinnością.

Na zdjęciu m.in. Federalny Minister Obrony Josef Strauß (4. od prawej) i dowódca NATO w Szlezwiku-Holsztynie generał brygady Poul Martin Digmann (2. od prawej) przy dziale samobieżnym (czołgu przeciwlotniczym) Flakpanzer M42A1

Wersje wozu

T141 – model prototypowy z celownikami optycznymi, zatwierdzony w listopadzie 1950 roku.
T141E1 – prototyp przystosowany do odbierania sygnałów z wozu naprowadzania radarowego.
T53 – prototyp pojazdu naprowadzania, wyposażony w radarowy system naprowadzania dział na cel powietrzny.
M42 – bazowy wariant seryjny.
M42A1 – zmodernizowany wariant M42 z wydajniejszym silnikiem AOSI-895-5 o mocy 368 kW/500 KM.
Typ 64 – tajwański czołg lekki powstały z połączenia wieży wycofanych ze służby niszczycieli czołgów M18 z kadłubem działa samobieżnego M42. Przedziały nad błotnikami układu jezdnego, oryginalnie przeznaczone na zapasowe lufy dział kalibru 40 mm Bofors, które zastąpiono skrzynkami magazynowymi z czołgu lekkiego M41. Skonwertowano w ten sposób 50 egzemplarzy wozów, w które wyposażono w jeden batalion, przeznaczony do zwalczania środków desantowych.
AMX-13/M41E1 Ráfaga (Błysk) – wenezuelski wariant samobieżnego działa przeciwlotniczego, powstały w 1998 roku z połączenia wieży działa samobieżnego M42A1 Duster z kadłubem francuskiego czołgu lekkiego AMX-13M51. Zmodernizowano celowniki, umożliwiające prowadzenie ognia w warunkach nocnych i przy złej pogodzie. Powstało tak około 10 zmodyfikowanych egzemplarzy, w którą wyposażono jedną baterię przeciwlotnicze.

Flakpanzer M42A1

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Niemcy, Deutsche Panzermuseum

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

Załoga wozu – 5-6 żołnierzy: 5 żołnierzy (dowódca, kierowca, celowniczy, dwóch ładowniczych), 6 żołnierzy (dowódca drużyny/wozu, radiooperator, kierowca, celowniczy, dowódca działa, dwóch ładowniczych)
Masa bojowa – 22 600 kg
Nacisk jednostkowy na grunt – 0,65 kg/cm²
Długość całkowita – 6360 mm
Długość kadłuba – 5810 mm
Szerokość wozu – 3230 mm
Wysokość wozu – 2870 mm
Prześwit kadłuba – 440 mm
Szerokość ogniwa gąsienicy – 530 mm
Silnik wozu – M42: Continental AOS-895-3 500 KM (368 kW), 6-cylindrowy, chłodzony powietrzem, doładowany, benzynowy. M42A1: Continental AOSI-895-5 z wtryskiem paliwa.
Pojemność silnika – 14 680 cm³
Moc maksymalna – 500 KM (368 kW)
Skrzynia biegów – Allison CD 500-3, dwa biegi jazdy do przodu, jeden bieg wsteczny
Pojemność zbiornika paliwa – 530 litrów
Zasięg maksymalny wozu na drodze utwardzonej – M42 161 kilometrów, M42A1 193 kilometry
Prędkość maksymalna wozu – 72 km/h
Prędkość maksymalna w terenie – 40 km/h
Zużycie paliwa na drodze utwardzonej – M42 340 litrów na 100 kilometrów, M42A1 280 litrów na 100 kilometrów
Głębokość brodzenia – 1220 mm
maksymalny kąt wzniesienia – 60 stopni
Maksymalny kąt przechyłu bocznego – 30 stopni
Maksymalna szerokość rowu/okopu – 1830 mm
Maksymalna wysokość ścianki – 710 mm
Pancerz – stal pancerna walcowana i odlewana typu 7,62-31,75
Uzbrojenie główne – 2 x 40 mm armaty M2A1 L/60
Jednostka ognia – 480 sztuk naboi
Szybkostrzelność teoretyczna – 2 x 120 strzałów na minutę
Maksymalny zasięg odstraszania do celów powietrznych – od 3500 metrów do 5000 metrów
Maksymalny zasięg skuteczny do celów powietrznych – 1650 metrów
Minimalny pułap lotu statku powietrznego do skutecznego celowania – 400 metrów
Kąt ostrzału w płaszczyźnie poziomej – pełne 360 stopni
Kąty ostrzału w płaszczyźnie pionowej – od -5 stopni do +85 stopni (napęd elektrohydrauliczny), od -5 stopni do +87 stopni (napęd manualny)
Maksymalna prędkość przemieszczania dział w płaszczyźnie pionowej – 25 stopni na sekundę
Maksymalna prędkość obrotu wierzy w płaszczyźnie poziomej – 40 stopni na sekundę.
Uzbrojenie dodatkowe – karabin maszynowy kalibru 7,62 mm (model w zależności od państwa użytkującego te wozy)
Jednostka ognia karabinu maszynowego – 1750 sztuk naboi

Jesienne ćwiczenia armii niemieckiej: czołgi przeciwlotnicze w rejonie Altenkirchen-Hachenburg (Oberwesterwald)

Pozostali użytkownicy M42/M42A1 Duster

Poza siłami zbrojnymi Stanów Zjednoczonych M42/M42A1 były używane przez niektórych sojuszników z NATO oraz armie państw będących w amerykańskiej strefie wpływów. Największym europejskim użytkownikiem była tutaj nowo powstała Bundeswehra, która już od 1956 roku rozpoczęła eksploatację pierwszych z 496 egzemplarzy tego typu maszyn. Niemeickie działa samobieżne M42A1 nosiły oznaczenie FlaK 40 mm L60 ZwSF (Zwilling Selbstfahrlafette). W oficjalnych dokumentach i instrukcjach stosowane było także określenie: Flakpanzer M42, Panzeflak M42 lub M42 Panzerflakzwilling. Przydzielono je do pododdziałów Obrony Przeciwlotniczej (Heeresflugabwehrtruppe) Brygad i Dywizji Pancernych oraz Grenadierów Pancernych. Podstawową jednostką organizacyjną był tutaj batalion obrony przeciwlotniczej Flugabwehrbataillon), przydziały i struktury organizacyjne ewoluowały na przestrzeni lat. Batalion składał się z dowództwa, baterii zabezpieczenia logistycznego oraz trzech baterii obrony przeciwlotniczej. Każda z tych baterii składała się z pododdziału dowodzenia oraz 3 plutonów po 3 wozy M42A1 każdy. Załogi były 6-osobowe i 5-osobowe. Poszczególne baterie przydzielano do konkretnych Brygad Pancernych lub Grenadierów Pancernych. Przykładowo:

Pokaz wojska w ogrodzie zamkowym. Na zdjęciu czołg przeciwlotniczy M42A1 z wojskowej szkoły obrony powietrznej w Rendsburgu

40. Bateria Obrony Przeciwlotnizej (BrigFlaBttr 40) 2. Batalionu Obrony Przeciwlotncizej (Flugabwehrbataillon 2), podlegała 4. Brygadzie Grenadierów Pancernych (PzGrenBrig 4), 2. Dywizji Grenadierów Pancernych (2. Panzergrenadierdivision).
50. Bateria Obrony Przeciwlotniczej 2. Batalionu Obrony Przeciwlotniczej, która podlegała 5. Brygadzie Grenadierów Pancernych, 2. Dywizji Grenadierów Pancernych.
60. Bateria Obrony Przeciwlotniczej 2. Batalionu Obrony Przeciwlotniczej, która podlegała 6. Brygadzie Pancernej, 2. Dywizji Grenadierów Pancernych.

Początkowo jako uzbrojenie pomocnicze na wozach M42A1 stosowany był stary karabin maszynowy Browning M1919A3/A4 kalibru 7,62 mm, ale w latach późniejszych był on wymieniany na niemieckiej konstrukcji Maschinengewehr 1/Maschinengewehr 2takiże kalibru 7,62 mm, przystosowane już do standardowego naboju karabinowego NATO, czyli 7,62 mm x 51 mm. Z czasem, gdy wozy Duster w służbie niemieckiej Bundeswehry były zastępowane produkcji niemieckiej Gepardami, wozy te przekazywane były mniej zamożniejszym państwom sojuszniczym i NATO oraz przekazywano do przeróżnych placówek muzealnych. Ich wymiana zaczęła się w 1976 roku. W 1978 roku na stanie Bundeswehry znajdowało się jeszcze około 400 egzemplarzy wozów M42A1, a ich ostateczne przezbrajanie zakończyło się w 1979 roku, kiedy to ostatecznie spisano wozy M42A1 z struktur Bundeswehry. Większość wycofanych ze służby wozów zostało przekazanych siłom zbrojnym Grecji.

Austria: Po zakończeniu zimnej wojny w 1992 roku wycofano ze sprzedaży wszystkie 38 egzemplarzy M42A1 Dusterów.
Grecja: Armia grecka z nadwyżek niemieckich
Japonia : Japońskie Siły Samoobrony Lądowej, 22 działa samobieżne M42A1 Dusters, wycofane ze służby w 1994 roku
Jordania: Wycofane z użytku – obecnie jedna z nich znajduje się na dnie morza w Akabie, pełniąc funkcję atrakcji nurkowej i sztucznej rafy
Liban: 15 egzemplarzy M42A1 Dusterów na wyposażeniu armii libańskiej (lata 1958–1984)
Pakistan: Armia pakistańska, wycofywana
Tajwan: Armia Republiki Chińskiej, Korpus Piechoty Morskiej Republiki Chińskiej
Tajlandia: Królewska Armia Tajska
Tunezja: 18 samobieżnych dział przeciwlotniczych kalibru 40 mm M42 Duster
Turcja: Zastąpi ją nowa samobieżna armata przeciwlotnicza ASELSAN kalibru 35 mm (Korkut)
Wenezuela : Armia Wenezueli, wycofana ze służby w 1989 roku
Wietnam Południowy Wietnam: przekazany przez USA Siłom Wietnamu Południowego od 1973 roku, następnie zdobyty i odziedziczony przez Armię Wyzwolenia, a także Ludową Armię Wietnamu. Wszystkie są przechowywane i nieaktywne

Podsumowanie konstrukcji

Amerykańskie samobieżne działo przeciwlotnicze M42/M42A1 Duster, ze względu na czas w którym ono powstało, nie okazało się ono już skuteczny, środkiem walki przeciwko nowoczesnym samolotom o napędzie odrzutowym. Skokowy wzrost osiągów samolotów jako środków pola walki, powodowało, że konstrukcyjnie wóz M42 bardzo szybko się zestarzał. Największe sukcesy wóz ten osiągną w Wietnamie jako broń bezpośredniego wsparcia dla piechoty i osłona artyleryjska baz lądowych US Army oraz US Marine Corps w Wietnamie. Jednak nie do tej roli został on stworzony. Podobne rozwiązania tworzono w Związku Radzieckim – ZSU-57-2 (ale podobnie jak wóz amerykański był on już przestarzały w momencie wprowadzenia go do służby), jednak w Związku Radzieckim na podwoziach gąsienicowych tworzono coraz to lepsze lufowe samobieżne zestawy przeciwlotnicze, natomiast w Stanach Zjednoczonych tak przez Kongres, brak funduszy oraz Media, powstanie skutecznego następcy wozów M42/M42A1 Duster już nigdy nie nastąpiło, a wprowadzeniem do służby liniowej M163 Vulcan trudno dziś nazwać sukcesem.

Bibliografia

Ryszard T. Kominek, Amerykańskie 40 mm samobieżne działo przeciwlotnicze M42 Duster, Czasopismo „Poligon” Nr. 1/2014, Magnum-X, Warszawa
Czołgi 100 lat Historii – Sekrety Historii, Richard Ogorkiewicz, Wydawnictwo RM, Warszawa 2016
Pojazdy Pancerne od “Little Willie” do Leoparda 2A6, Wydawnictwo AKA, Głuchołazy 2012
Ilustrowana Encyklopedia Czołgów Całego Świata, George Forty, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2006
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:M42_Duster
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:M42_Duster_in_German_service
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:M42_Duster_during_the_Vietnam_War
https://tank-afv.com/coldwar/US/M42_Duster.php