Universal Carrier Mk. III

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Niemcy, Munster – Panzermuseum

Funkcjonuje branżowa opowieść, że skoro wraz z żoną zakończyli wspólne malowanie prototypowego egzemplarza, Vivian Loyd wsiadł do niego i pojechał prosto do nieodległego od swojego domu Chertsey, gdzie mieścił się ośrodek zwany jako Mechanisation Experimental Establishment. Tak czy owak prototypowy pojazd znalazł się w MEE 28 sierpnia 1939 roku i otrzymał on wojskowy numer W.D. T10415.

Po zakończonych pełnym sukcesem próbach, pod koniec 1939 roku firma dostała zamówienie na transportery do przewozu żołnierzy. W tym miejscu warto dodać, że podobnie jak omawiane wcześniej transportery carrier, zaś w konstrukcji wozu wykorzystano sporo podzespołów pochodzących od Forda, jednak w stosunku do pozostałych wozów carrier, Loyd Carrier dysponował klasycznym systemem sterowania, opartych na sprzęgłach bocznych i hamulcach. Oś napędzającą Forda pozwoliło na znaczne zwiększenie przestrzeni ładunkowej z tyłu wozu. Dodajmy,że tutaj była ona całkowicie odsłonięta. Oś była zamontowana w pozycji odwróconej, w celu uzyskania miany obrotów kierunku, co było stosunkowo prostym rozwiązaniem. Tym samym zmieniło się położenie korka kontroli poziomu oleju dyferencjału i zaworu odprowadzającego, co wymagało łatwej w wykonaniu modyfikacji w postaci rurki odpowietrzającej.

Gąsienicowe transportery Universal Carrier były uzbrojone w szereg różnych broni, w tym moździerze, ręczne karabiny maszynowe Bren i 0,55-calowe karabiny przeciwpancerne Boys

Równocześnie opracowano własną wersje działa samobieżnego, uzbrojonego w 2-funtową armatę przeciwpancerną w układzie portée, co jednak nie zakończyło się większym sukcesem technicznym. Po pierwsze właściwości balistyczne armat tego typu były jeż zdecydowanie za słabe, a dowództwo British Army poszukiwało odpowiedniego ciągnika dla holowania lub nośnika dla armaty przeciwpancernej 6-funtowej (kalibru 57 mm). I w tej właśnie niszy znalazło się miejsce dla pojazdu Loyda, który otrzymał oficjalną nazwę Carrier, Tracked, Towing (Carrier T. Towing). Oznaczenia No. 1 Mk. I nosiły wozy wyposażone w brytyjski 65-konny silnik Forda, natomiast No. 2 Mk. I, to wozy z amerykańskimi lub kanadyjskimi silnikami o mocy 85 KM oraz 95 KM.

4,7 cm Pak 188 (h) auf Selbstfahrlafette Bren (e), to inny przykład wykorzystania przechwyconego działa, tym razem przechwyconego od Duńczyków Böhler kalibru 47 mm. Podczas napaści Niemiec na Holandię użyto tego działa przeciwko 9. Dywizji Pancernej i zniszczono co najmniej 25 niemieckich czołgów oraz znaczną liczbę wozów pancernych. Ciekawostką jest, że konwersję wykonał znany Baukommando Becker, odpowiedzialny za kilka osobliwości i konwersji pojazdów w służbie niemieckiej.

W oficjalnym dokumencie, pochodzącym z marca 1943 roku Royal Artillery wyrażała zastrzeżenie, że Loyd Carrier nie jest optymalnym rozwiązaniem dla 6-funtowej armaty przeciwpancernej przede wszystkim dlatego, że pomimo sporej ładowności teoretycznej, brakuje w nim miejsca na przewożony ładunek. Innymi słowy, cóż z tego, że mamy ciągnik o ładowności 1000 kg, skoro nie może pomieścić w nim potrzebnego sprzętu. Znaleziono więc odpowiednie rozwiązanie, polegające na tym, że ciągniki działały w parach – jeden z nich holował armatę i przewoził niewielki zapas amunicji, drugi zaś holował przyczepę amunicyjną i przewoził niezbędne wyposażenie.

Australijski transporter Mk. I z moździerzem o kalibrze 3 cali (76,2 mm). Zaokrąglony tył Mk.I jest wyraźnie widoczny

Co prawda, także ciągnik Universal Carrier były wyposażone w drążek holowniczy Stacey’a, lecz generalnie przestały być od 1943 roku używane w charakterZe ciągnika dla holowanej armaty przeciwpancernej 6-funtowej. I chociaż ciągnikom Loyd zarzucano także wyższa zawodność oraz nie najlepsze osiągi terenowe, Sztab Generalny stał tutaj na stanowisku, że od wdrażania lepszych być może projektów ważniejsza jest tutaj ciągła i szybka produkcja już gotowej konstrukcji. Na dodatek Loyd Carrier był ciągnikiem tanim, prostym w utrzymaniu i łatwiejszym w prowadzeniu.

Australijski transporter LP2 przerobiony na „transporter Vickers” z ciężkim karabinem maszynowym Vickers kalibru 303 (7,7 mm), zamiast zwykłego ręcznego karabinu maszynowego Bren. Karabin maszynowy Vickers był stosunkowo przestarzały, ale nadal mógł prowadzić długi, karzący ogień, a także znosić trudne warunki, nawet w Afryce Północnej. Drugorzędny Bren jest zamontowany na ramieniu teleskopowym, tutaj schowanym

Także i podwozie transportera Loyd Carrier wykorzystywano do rozmaitych „eksperymentów” w postaci wozu przeciwlotniczego, którego uzbrojeniem miał być zestaw sprzężonych ze soba czterech ręcznych karabinów maszynowych Bren, posiadające magazynki bębnowe na lawetce Lakemana oraz trzech wersji nosiciela armaty przeciwpancernej 2-funtowej, z których ostatnia znana jako Stacey-Loyd, gdzie armatę tę umieszczono z tyłu kadłuba na obrotowej platformie, która obracała się w 270 stopniach, doczekała się nawet zamówienia w grudniu 1941 roku, opiewającego na dostarczenie łącznie 525 egzemplarzy tej wersji wozu, z których ¾ zamówionych pojazdów miały być uzbrojone w armatkę przeciwpancerną, a pozostałe wozy miały być transporterami amunicyjnymi. Umowa ta jednak nie została zrealizowana. Wiadomo także o trzech pojazdach, które trafiły do pododdziałów przeciwpancernych Royal Artillery. Jednak chyba najbardziej karkołomnym przedsięwzięciem była próba zbudowania gąsienicowego działa samobieżnego na wozie Loyd Carrier, na którym zainstalowano armatohaubicę polową 25-funtową (87,6 mm). Lecz nie udało się to Brytyjczykom, ale Belgom, które na transporterach Loyd Carrier, którzy przerobili te wozy na lekkie niszczyciele czołgów CAT1 (Cati), gdzie jako uzbrojenie zastosowali 90 mm armatę o zredukowanym odrzucie, opracowaną na podstawie 80 mm działa produkcji niemieckiej Rheinmetall-Borsig. Pozostawąły w linii do połowy lat 60.-tych XX wieku.

Oxford Carrier

Miał to być pojazd, który zastąpił by wszystkie dotychczas produkowane wersje wozów Carrier – Universal, Loyd, Windsor i T16, czyli wóz prawdziwie uniwersalny. Jedyną cechą wspólną łączącą go ze starymi braćmi m9iał być zmodyfikowany układ jezdny Horstmanna. Zastosowano w nich 110-konny silnik Cadillac-V8, a grubość pancerza wzrosła do 20 mm. Zadbano też o poprawę ochrony dennej wozów przeciwko minom, wyposażając pojazd w podwójne dno wanny kadłuba. W tej postaci pojazd otrzymał swoją nazwę: Carrier, Oxford, Mk. I, czyli Carrier, Tracked, CT20. Nieznana niestety, bardzo niewielka liczba tych pojazdów zdążyła wiosną 1945 roku trafić na linię frontu, gdzie służyły one do holowania armat 6-funtowych (kaliber 57 mm), a nawet większych 17-funtowych (kaliber 76,2 mm) armat przeciwpancernych oraz do przewożenia 3-calowych moździerzy (76,2 mm) moździerzy. Możliwe, że chodziło o zaledwie 6 prototypowych egzemplarzy, które próbowano wszechstronnie testować w warunkach bojowych. W zakładach 400 egzemplarzy. Pod koniec lat 40.-tych XX wieku produkcji zaniechano, a pewna liczba pojazdów została zaangażowana w wojnie koreańskiej.

Carrier, Local Pattern, czyli produkcja na Antypodach

Derna, Libia, lata 1941-1942. Załoga indyjskiego wozu Carrier, rozmawia z miejscowymi

W 1939 roku sprowadzony został do Australii w celach badawczych egzemplarz Bren Carrier No. 2 Mk. I. Na jego podstawie rozpoczęto produkcję wozu o oznaczeniu Carrier, MG (Aust.) No. 1, znanego też jako LP1 (Local Patern 1). Za produkcję odpowiadały położone w Sydney warsztaty Chullora Tank Annex of the NSW Government Railways we współpracy z Ford of Australia z Homebush. Australijski carrier był w całości wykonany metodą spawania, zbudowany w całości z lokalnie budowanych części, jednak nie ustrzeżono się od tzw. chorób wieku dziecięcego – odnotowano nadmierne przegrzewanie się silnika oraz zbyt szybkie zużywanie się zastosowanych hamulców.

W celu uproszczenia produkcji seryjnej, zrezygnowano z opracowanego przez Vickersa układu kierowniczego, stosując za,mianie niego klasyczne rozwiązanie w postaci dwóch drążków i hamulców bocznych. Pojazdy w tej wersji uzbrojone były zwykle w chłodzone wodą ciężkie karabiny maszynowe Vickersa kalibru 7,7 mm. Po wyprodukowaniu zaledwie 160 egzemplarzy, zdecydowano się na przeprowadzenie szeregu usprawnień, dzięki którym wady te zostały osłonięte. Australijskie Carriery w tej postaci nosiły oznaczenie LP 2 i powstały w oparciu o konstrukcję Carrier, Universal. W tym przypadku zastosowanie już mocno charakterystyczny układ kierowniczy Vickersa. Wariant LP2A zastał możliwość instalacji zestawu nadawczo-odbiorczego. Carriery LP wzięły jednak w dość ograniczony udział w działaniach wojennych na wyspach Pacyfiku. Za to zdążyły wziąć udział w pierwszej fazie wojny na Półwyspie Koreańskim w latach 1950-1951.

2,5 cm PaK 112 (f) auf Selbstfahrlafette Bren (e), po kapitulacji Francji w ręce Niemców wpadły ogromne ilości francuskiego sprzętu wojskowego, w tym setki francuskich działek przeciwpancernych kal. 25 mm. Kilka transporterów Universal Carrier przystosowano do wykorzystywania tej broni i eksploatowano podczas kampanii północnoafrykańskiej. Choć działka kal. 25 mm były w 1942 roku przestarzałe, to nadal zapewniały Niemcom pewną siłę ognia do wsparcia piechoty przeciwko miękkim celom

Australijska doktryna, jako zbliżona do brytyjskiej, zakładała wykorzystywanie przewożonych armat przeciwpancernych, czyli w układzie porteé. I bardzo podobnie, jak Brytyjczycy, szybko Australijczycy uznali to rozwiązanie za nieefektywne na polu walki. Directorate of Armoured Fighting Vehicle Production otrzymał więc polecenie opracowania wozu przeciwpancernego na podstawie wozu carrier. I choć Brytyjczycy, jak i Kanadyjczycy także podejmowali takie próby, to żadna z ich konwersji takiego zestawu nie weszła do produkcji seryjnej. Za to Australijczycy podeszli do tego zagadnienia w całkowicie odmienny sposób i przeprojektowali cały nośnik. Kadłub został przedłużony o ponad 200 mm, silnik został umieszczony centralnie, a nie na osi stanowiska kierowcy, zaś pozostałą przestrzeń zaaranżowano tak, aby mogła ona pomieścić armatę przeciwpancerną, wraz z jej 3-osobową obsługą. Pojazd otrzymał oficjalną nazwę Carrier, 2-pdr. Tank Attack. Między majem, a październikiem 1942 roku Metropolitan Gas Company wyprodukowała 200 egzemplarzy takich pojazdów, jednak już w momencie wejścia do służby wóz był przestarzały jeśli chodzi o zwalczanie niemieckich czołgów w Afryce Północnej i całkowicie nieprzydatny w dżungli, zatem żaden nigdy nie opuściły Australii. Przeciwpancerne wozy carrier posłużywszy wyłącznie do szkolenia.

Należy dodać, że na takich samych kadłubach, jak te przygotowane dla potrzeb armat przeciwpancernych 2-funtowych, instalowane były moździerze 3-calowe (kaliber 76,2 mm). Ich oficjalna nazwa brzmiała Carier, 3-in. Mortar. Inaczej niż w przypadku brytyjskich wozów carrier z moździerzem, Australijczycy zastosowali praformę obracającą się w płaszczyźnie 360 stopni, a cała tylna część pojazdu osłonięta została wysokimi burtami. Zbudowano 400 egzemplarzy tej wersji pojazdów, których zdecydowana większość została przekazana chińskim oddziałom wojskowym Czang Kaj-Szeka. Oprócz wozów z moździerzem, Australia przekazała Chińczykom przeszło 1000 egzemplarzy wyprodukowanych przez siebie wozów Carrier.

Transporter Bren Carrier, australijskiego 2. Batalionu, Papua-Nowa Gwinea

Skoro tylko Australijczycy rozpoczęli produkcję seryjną swoich wozów carrier, nadzieję na pozyskanie pewnej liczby z nich wyraziła Nowa Zelandia. Miałyby one dołączyć do skromnej liczby sześciu egzemplarzy Bren Carrierów, które w kwietniu 1939 roku przypłynęły statkiem z Wielkiej Brytanii. Nosiły one numery wojskowe: W.D. T2689 – T2694. Podczas dorocznego obozu 2nd Composite Mounted Rifles, załoga jednego z nich urządziła pokaz – przymocowała do wozu Carrier lancę i ruszyła na konny tor przeszkód, niechcący demolując po swojej drodze wiele elementów i powodując dość poważny zatarg z lokalnym klubem jeździeckim.

Pomysł zakupów w Australii spalił jednak na panewce, przez co rząd w Wellington podjął decyzję o rozpoczęciu własnej produkcji. W połowie 1940 roku zlecenie na produkcję otrzymała warsztaty kolejowe z Hutt Valley na Wyspie Północnej. Pierwsza wersja wozu była wierną kopią Bren Carriera, nawet z jego układem kierowniczym, powstało 40 egzemplarzy tego modelu. Jednak pojazdy te zostały zbudowane z wykorzystaniem zwykłej stali, albowiem do tego czasu z Australii nie zdążono sprowadzić stali pancernej. Druga wersja, która powstała już przy użyciu sprowadzonej z Australii stali pancernej, wzorowana była ściśle na australijskim carrierze LP2 i nosiła taką samą nazwę. Powstała też wersja LP2A. Zbudowano łącznie około 900 egzemplarzy wozów w obydwu wariantach, które posłużyły do szkolenia, a część z nich znalazła się w jednostkach pełniących służbę garnizonową na Fidżi.

Loyd carrier oraz 6.-pdr (57 mm) działo przeciwpancerne w Holandii, 25 październik 1944 roku

Kanadyjskie wozy Carrier

W 1940 roku powołano w Kanadzie federalny Departament Uzbrojenia i Zaopatrzenia i niemal natychmiast otrzymała on od Brytyjczyków propozycję produkowania wozów Carrier. Rękawicę podjął tutaj Ford of Canada z siedziba firmy pod Windsorem w Ontaroi. Sprawa była z początku jednak bardzo trudna, ponieważ dotychczasowe doświadczenia samych Kanadyjczyków z gąsienicowymi wozami bojowymi mocno ograniczały się do trzech batalionów – Permanent Force – The Royal Regiment of Canada, Royal 22nd Regiment i Princess Patricia’s Canadian Light Infantry, które w 1932 roku otrzymały z Wielkiej Brytanii po cztery pojazdy Carden-Loyd Mk. Via Medium Machine Gun. Jednakże daleko większą trudnością był tutaj fakt, że choć sam przemysł motoryzacyjny w Kanadzie był znakomicie rozwinięty i był w stanie szybko wytwarzać rozmaite samochody ciężarowe w oparciu o brytyjskie wymagania, choć przy wykorzystaniu tutaj zdecydowanie sprawniejszych, amerykańskich metod produkcyjnych., to nikt do tego czasu nie rozpoczął produkcji tam ani jednego pojazdu o trakcji gąsienicowej.

Zza oceanu atlantyckiego nadeszły rysunki konstrukcyjne i egzemplarz wzorcowy, lecz to było wszystko. Zakłady stalownicze Dominion Steel and Foundries (Dofasco), nie tylko przyjęły brytyjski wzór wytwarzania stali pancernej, lecz dodatkowo udoskonaliły ten proces. Do produkcji stali pancernej wykorzystywano bowiem patent stosowany przez producenta masywnych pił tarczowych dla przemysłu drzewnego, firmy Shurley-Dietrich Atkins Saw Company z Galt. Stamtąd płyty pancerne trafiały do kanadyjskiej filii International Harvester w Hamilton, gdzie wytłaczano otwory na nity. Przygotowane już płyty pancerne wysłano do zakładów Dominion Bridge nieopodal Windsoru, gdzie nitowano kadłuby. W końcu wędrowały one do zakładów Forda of Canada w Windsorze i tam dokonywał się montaż układu napędowego oraz jezdnego i wreszcie kończono wyposażanie pojazdów. Transport ten nie stanowił wbrew pozorom problemu ponieważ wszystkie wyżej wymienione firmy kanadyjskie znajdowały się w Ontario. Pierwsze pojazdy zostały przekazane wojsku w lutym 1941 roku, gdzie otrzymały one oznaczenie Carrier, Universal, Mk. I*, gdzie sama gwiazdka oznaczała pojazdy wyprodukowane w Kanadzie. W zakładach Forda nazwa pojazdu brzmiała C01UC,m przy czym każdy z tych znaków posiadał inne znaczenie i w efekcie tego, nazwa pojazdu mogła być rozszyfrowana jako pojazd kanadyjski wyprodukowany w 1940 roku, z silnikiem o mocy 85 KM, Universal Carrier.

Bardzo ciekawa historia wiąże się właśnie rodzajem zastosowanego napędu wozu. Otóż Kanadyjczycy pragnęli zastosować w imię prowadoznej standaryzacji silnik o mocy 95 KM, który montowany był we wszystkich odmianach samochodów ciężarowych Canadian Military Pattern (CMP), Brytyjczycy natomiast chcieli mieć we wszystkich carrierach, niezależnie od tego, czy brytyjskich czy kanadyjskich, jednostkę napędową o mocy 85 KM. W praktyce oznaczało to, że specjalnie do wozów Carrier Kanadyjczycy musieli sprowadzać silniki, które produkowano w Stanach Zjednoczonych.

Kanadyjski Wasp Mk.IIC. Brytyjska wersja tego dobrze wyprodukowanego (1000 sztuk) wariantu miotacza ognia, Mk.I, była inna. Stanowisko Bren zostało zastąpione przez orientowalny projektor, stosunkowo podobny do przenośnego modelu piechoty, zasilany dwoma 50-galonowymi zbiornikami paliwa z tyłu, wewnątrz ochronnego kadłuba. Kanadyjska wersja nosiła nazwę Mk.IIC, a 75-galonowy zbiornik był zewnętrzny, co pozwalało na przenoszenie dodatkowego członka załogi. Modele te były szeroko stosowane w latach 1943-1945

Pierwszych 600 egzemplarzy wozów Carrier Mk. I* było identycznych z brytyjskimi pierwowzorami za wyjątkiem pewnego drobiazgu, jakimi były różnego rodzaju amerykańskiego typu zatrzaski. Wraz ze wzrostem wolumenu produkcji pojawiać się zaczęły inne zmiany. Na przykład oświetlenie systemu Lucasa, stosowane na brytyjskich wozach Carrier, zastało tutaj zastąpione przez reflektory stosowane we wczesnych samochodach ciężarowych CMP. Dodawano także skrzynię z tyłu kadłuba, mieszczącą akumulatory radiostacji,. Umieszczano na krawędziach kadłuba drewniane oparcia na plecy i ręce, zaczep dla 4-calowego (kaliber 101,6 mm) miotacza granatów dymnych z prawej strony kadłuba czy obrotową lawetkę na górnej krawędzi przedniego pancerza chroniącego strzelca, gdzie można było montować rusznicę przeciwpancerną Boys. Było to drugie miejsce, obok umieszczonego z tyłu kadłuba sworznia, gdzie można było umieścić rusznicę przeciwpancerną.

W 1943 roku zaczęła się produkcja wersji Carrier, Universal, Mk. II*. W zakładach Forda znana była pod oznaczeniem C31UCW, czyli produkcja kanadyjska z 1943 roku, silnik o mocy 85 KM, Universal Carrier, Welsh Guards Stowage. Do dziś nie wiadomo, co Gwardia Walijska miała wiele wspólnego z wyposażeniem pojazdu, szczególnie, że chodziło zasadniczo tylko o rurowy stelaż pod brezentową plandekę, której praktycznie nie stosowano.

Universal Carrier wojsk holenderskich, 1948 rok

Różnice konstrukcyjne pomiędzy wozami w wariancie Mk. II*, wobec Mk. I* dotyczyły kilku obszarów. Dolna część kadłuba Mk. II* była spawana, co miało związek nie tylko z unowocześnieniem procesu produkcji, ale także z dążeniem do zwiększenia wodoodporności pojazdu, podczas brodzenia. Pancerz stalowy powyżej błotników pozostawał dalej nitowany. Z przodu kadłuba znalazł się teraz otwór do ewentualnego montażu miotacza ognia typu Ronson, reflektor został zainstalowany nad stanowiskiem strzelca, zastosowano dwa światła do ruchu drogowego, a także przewożone zapasowe koła nośne i lina holownicza, które w wariancie Mk. I* przewożone były z tyłu kadłuba. W tylnej części kadłuba zamontowano też biegnącą na całej szerokości skrzynię na wyposażenie, brezentowy pokrowiec na siatkę maskującą oraz drążek holowniczy typu Stacey’a. Po lewej stronie stanowiska strzelca zamontowany został moździerz 2-calowy (50,8 mm), drewniane okładziny pod plecy, które znane były już z wariantu Mk. I*, zostały zastąpione przeciętymi na pół stalowymi rurkami.

Zakłady produkcyjne Ford of Canada wyprodukowały łącznie 28 992 egzemplarzy gąsienicowych transporterów Universal Carrier.

• Miotacze ognia Wasp podczas ćwiczeń, 1944 rok

Jednakże już od samego początku od frontowych użytkowników wozów rodziny Carrier napływały setki uwag, w których wnioskowano, jeśli nie wręcz domagano się zdecydowanej poprawy w trzech zasadniczych sprawach. Wnioski dotyczyły zwiększenia mocy pojazdu, poprawy komfortu jazdy oraz powiększenia przestrzeni ładunkowej. Oprócz tego podnoszono małą wytrzymałość tylnego mostu, szybkie zużywanie się tylnego, pojedynczego koła jezdnego i zbyt łatwe zrzucanie pasów gąsienic. Brytyjczycy zatem zwrócili się do Kanadyjczyków o opracowanie ulepszonego pojazdu. Tak oto powstał Windsor Carrier – początkowo nazwany jako Campbell Carrier, w którym zastosowano wózki z czterema kołami, po każdej stronie kadłuba, zamiast jak w brytyjskim wariancie trzech kół jezdnych, co od razu poprawiało komfort jazdy, nawet w trudniejszym terenie. I zwiększało przestrzeń dla załogi i desantu wozu oraz dla przewożonego w wozach sprzętu. Zastosowany został silnik o mocy 95 KM V8, znany z samochodów ciężarowych serii CMP. W latach 1944-1945 wyprodukowano w ramach jednej serii produkcyjnej ponad 5000 egzemplarzy wozów Carrier Windsor, więc niewiele z nich zdążyło wziąć aktywny udział w działaniach wojennych, kiedy to były używane przede wszystkim w roli gąsienicowych ciągników artyleryjskich dla 6-funtowych armat przeciwpancernych, holowania moździerzy kalibru 4,2 mm (81 mm) oraz przyczep amunicyjnych. Użytkownikami tych pojazdów byli także Brytyjczycy.

Łącznie w samej Kanadzie powstało 33 987 egzemplarzy wszystkich typów wozów Carrier. Wśród nich znalazły się między innymi dwa prototypowe pojazdy z przeciwpancerną armatą 2-funtową, umieszczoną na zamontowanym centralnie obrotowym łożu, zbudowane na wozach wersji Mk. I* oraz Mk. II*. Pomimo, ze do produkcji seryjnej nie weszły, otrzymały one oficjalną nazwę Carrier, Universal, 2-pdr. Equipped. Powstał także przebudowany już podczas toczących się walk w Europie carrier z baterią 15 moździerzy trzonowych (przeciwpancernych granatników) typu PIAT. Odpowiednich przeróbek dokonała tutaj 16. kompania polowa, Royal Canadian Engineers, z kanadyjskiej 3. Dywizji Piechoty, a miało to miejsce w listopadzie 1944 roku niedaleko miejscowości Nijmegen. Saperzy po dokonaniu wszechstronnych testów, polegających m.in.: na ustaleniu sekwencji odpalania oraz interwałów po między strzałami, a także wpływu samego wiatru na zasięg oddawanych strzałów i tym samym ich celność, 30 grudnia 1944 roku dokonali prezentacji wszechstronnego strzelania dla dowódcy dywizji. Miał on być do wielkim wrażenie, ale zarazem jest ostatnia udokumentowana wzmianka o tej wersji wozu.

T16 Carrier

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Warszawa, Czerniaków – Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej

T16, czyli carriery ze Stanów Zjednoczonych

Wcześniej niż sami Kanadyjczycy na brytyjskie zapotrzebowanie dotyczące powiększonego wozu carrier, odpowiedzieli tutaj Amerykanie. Pierwsze wozy z 13 983 egzemplarzy wozów Carrier, Universal, T16, Mk. I opuściły zakłady Forda, zlokalizowane pod Bostonem już w kwietniu 1943 roku. Były to pojazdy o konstrukcji całkowicie spawanej, z dwoma wózkami po dwa koła jezdne z każdej strony. Napęd wozu stanowił tutaj silnik o mocy 100 KM typu GAE. Wariant T16 wyróżniał całkowicie inny system kierowania wozem – dwa drążki. Pociągnięcie jednego z nich spowalniało bieg gąsienicy i wóz tym samym skręcał w właściwym kierunku. Natomiast pchnięcie drążka do siebie powodowało łączenie hamulca. Amerykański T16 był o ponad 500 mm krótszy od kanadyjskiego Windsor Carrier, więc na pierwszy rzut oka stosunkowo łatwo go odróżnić, bowiem odległość pomiędzy oby dwoma wózkami była tutaj zdecydowanie mniejsza od wariantu powstałego w Kanadzie. Amerykańskie T16 trafiły przede wszystkim do 1. Armii Kanadyjskiej oraz jak warianty Windsor Carrier – ich podstawową rolą było holowanie armat przeciwpancernych oraz ciężkich moździerz, ale także przyczep amunicyjnych czy z zaopatrzeniem. W 1944 roku do Europy trafiło 2625 egzemplarzy wozów T156, zaś w roku kolejnym 604 egzemplarze.

Bren Carrier mijający zbudowany most pontonowy, Francja Północno-Wschodnia, jesień 1939 roku

Jeden z amerykańskich wozów Carrier T16 został w Wielkiej Brytanii przerobiony poprzez zdwojenie układu jezdnego po obydwóch stronach. Ten mocno eksperymentalny pojazd, o nazwie Tugboat miał dzięki zdecydowanie mniejszemu naciskowi na grunt, pokonywać podczas jazdy przeciwpancerne pola minowe, podczas jazdy miał on za sobą holować trał przeciwminowy Cantipede.

300 egzemplarzy pojazdów, poprzez belgijskiego pośrednika, za mocno symboliczną sumę zakupiła tuż po zakończeniu II Wojny Światowej Argentyna. Ostatnie z tych wozów przetrwały na składzie Palermo Compania de Policia Militar, aż do 1981 roku.

Brytyjska okupacja Jawy. Indyjski żołnierz używa zniszczonego indonezyjskiego czołgu nacjonalistycznego jako osłony na głównej ulicy w Surabai (Soerabaja) podczas walk

Dalsze dzieje, struktury

Transportery opancerzone Carrier wchodziły w skład wielu rodzajów broni i służb tak Armii Brytyjskiej – tam przede wszystkim oddziałów piechoty, artylerii, oddziałów jednostek saperskich, a nawet pododdziałów patrolowo-wartowncizych RAF Regiment i na wyposażeniu brytyjskich pociągów pancernych. Na krótko bywały także częścią jednostek pancernych (RAC – Royal Armoured Corps). Pierwszy raz miało to miejsce w latach 1939-1940 (podczas walk toczących się na terytorium Francji). Trzeba w tym miejscu dodać, że gdy w dniu 10 maja 1940 roku jednostki Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego ruszyły na spotkanie Niemców, wykonując tzw. manewr Dyle, gdzie piłki kawalerii poruszające się na czele brytyjskich kolumn i to one pierwsze weszły wówczas kontakt z siłami niemieckimi.

Brytyjska okupacja Jawy. Indyjski żołnierz pilnuje zmodyfikowanego przez Japończyków zdobycznego wozu Universal Carrier, używanego następnie przez indonezyjskich nacjonalistów, dopóki nie został znokautowany przez siły brytyjskie podczas walk w Surabai (Soerabaja)

Od momentu otrzymania rozkazu opuszczenia linii rzeki Dyle, wszystkie kroniki pułkowe brzmią bardzo podobnie – walki opóźniające, kontratak, wysadzenie mostu, odwrót. Przeciwnatarcia prowadzone były w stylu kawaleryjskich szarż, w których – obok czołgów lekkich typu Mk. VI B i C, brały udział wozy Scout Carrier. Nic zatem dziwnego, że już po kilku dniach pułki stopniały do rozmiaru szwadronów, a nieliczne z wozów, które walki odwrotowe przetrwały, zniszczone zostały w rejonie Dunkierki czy pod Malo-kles-Bains.

Drugi raz wozy carrier znalazły się na wyposażeniu pułków i batalionów pancernych Royal Armoured Corps na podstawie piętnastostronicowego etatu z jesieni 1942 roku. Otóż w szwadronie dowodzenia, znajdował się pluton rozpoznawczy, liczący 10 wozów carrier w wersji Universal, które kolejnym rozkazem zostały zastąpione w 1943 roku przez 11 czołgów lekkich typu Stuart.

Żołnierze z brytyjskiej 49. Dywizji Piechoty, Północna Holandia, maj 1945 roku

Zgodnie z tym etatem, struktura plutonu rozpoznawczego pułku pancernego przedstawiała się następująco:

• Carrier nr 1 – podporucznik, kierowca, operator radiostacji

• Carrier nr 2 – sierżant, kierowca, operator radiostacji

• Carrier nr 5 i nr 8 – kapral, kierowca, operator radiostacji

• Carrier nr 3, 4, 6, 7, 9 i 10 – kierowca, mechanik, kierowca zapasowy, szperacz

• Drużyna gospodarcza – 10 żołnierzy

Łącznie w plutonie rozpoznawczym pułku pancernego było: 30 żołnierzy, 10 pistoletów kalibru .38 (9,65 mm), 10 karabinów piechoty kalibru .303 (7,7 mm), 10 ręcznych karabinów maszynowych Bren kalibru .303 (7,7 mm), 4 radiostacje nadawczo-odbiorcze No. 18 lub No. 38.

Wojskowa pomoc w rolnictwie w Indiach, 1946 roku. Próby pługa trójskibowego zbudowanego w warsztacie Royal Indian Electrical and Mechanical Engineers w Risalpur. Pług ciągnięty jest przez Universal Carrier

W skład broni pancernej wchodziły też wozy Carrier niektórych jednostek rozpoznawczych, ale tylko tych, które organizacyjnie należały do Royal Armoured Corps, nie zaś do utworzonego w 1941 roku Reconnaissance Corps, bowiem ten był osobną jednostką organziacyjną. I tak od 1942 roku w skład każdej dywizji piechoty wchodził batalion rozpoznawczy Reconnaissance Corps, w którego strukturze znajdowało się 28 samochodów pancernych (początkowo były to samochody pancerne Humber LRC) oraz 68 egzemplarzy transporterów gąsienicowych Universal Carrier, w tym część z nich była wyposażona w 3-calowe (kaliber 76,2 mm) moździerze. Innymi słowami, stosunek liczbowy poszczególnych klas pojazdów pozostał podobny, jak w przypadku kawaleryjskich pułków rozpoznawczych Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego we Francji, z tą tylko różnicą, że czołgi lekkie Mk. VI zostały zastąpione przez samochody pancerne.

Zgodnie z przyjętym etatem struktura batalionu (regiment) rozpoznawczego dywizji piechoty Reconnaissance Corps, w latach 1944-1945 wyglądało następująco:

• Szwadron dowodzenia – 9 x Universal Carrier, opcjonalnie 6 x Universal Carrier z moździerzami 3-calowymi (kaliber 76,2 mm)

• Trzy szwadrony rozpoznawcze – 6 x Universal Carrier w każdym plutonie zwiadowczym szwadronu

Szkolenie holenderskich żołnierzy, jesień 1943 roku

Łącznie więc, batalion rozpoznawczy dywizji piechoty Reconnaissance Corps miał do swojej dyspozycji teoretycznie 12. Pułk Ułanów Podolskich oraz 15. Pułk Ułanów Poznańskich z Polskich Sił Zbrojnych w Wielkiej Brytanii.

Każdy brytyjski batalion piechoty od 1940 roku dysponował sporą liczbą wozów carrier. Już podczas kampanii w Belgii oraz w Francji każdy z liniowych batalionów piechoty Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego dysponował na swoim wyposażeniu 10 pojazdami zgrupowanymi w plutonie zwiadowczym. Natomiast poniższy, późniejszy etat batalionu piechoty, lata 1944-1945, dotyczy także wszystkich jednostek sojuszniczych, formowaniu o struktury brytyjskie:

• Dowództwo batalionu – 1 x Universal Carrier + 6 innych pojazdów

• Trzy kompanie liniowe – 1 x Universal Carrier w każdej, w poczcie dowódcy

• Kompania wsparcia – pluton zwiadowczy znany też jako pluton carrier – 13 x Universal Carrier, pluton przeciwpancerny wyposażony w Ordance QF 6-pdr. (7-cwt) AT Gun kalibru 57 mm – 12 x Loyd lub Windsor Carrier (6 ciągników, 6 wozów amunicyjnych), pluton moździerzy 3-calowych (kaliber 76,2 mm) – 7 x Universal Carrier

Łącznie w brytyjskim batalionie piechoty z lat 1944-1945 znajdowało się 36 egzemplarzy wozów Carrier.

Batalion zmechanizowany, Motor Battalion według terminologii brytyjskiej, w odróżnieniu od Lorrier Battalion – brytyjskiego batalionu zmotoryzowanego, był od samego początku jednostką organiczną dywizji pancernej, wchodzącą początkowo w skład tzw,. Support Group, a od 1943 roku, będącą częścią brygady pancernej dywizji. W latach 19401941 brytyjska dywizja pancerna składała się z dwóch brygad, a w każdej z nich znajdował się batalion zmechanizowany, który był wyposażony w 44 egzemplarze wozów carrier. Kolejne 21 wozy carrier w dywizji pancernej przydzielone były do pododdziałów artylerii oraz saperów. Po zredukowaniu liczby brygad pancernych do jednej, w każdej z dywizji pancernych pozostał jeden batalion zmechanizowany. Od 1944 roku batalion zmechanizowane włączane były także czasowo lub na stałe do wybranych samodzielnych brygad pancernych (na przykładzie 8. Brygady Pancernej), przy zachowaniu takiej samej organizacji batalionu.

Struktura batalionu zmechanizowanego zmieniała się w czasie:

• Motor Battalion, Afryka Północna 1940 roku:

• Batalionowy pluton zwiadowczy – 3 sekcje x 3 wozy Scout Carrier

• Motor Battalion, Afryka Północna, lata 1942-1943:

• Batalionowa kompania przeciwpancerna – 4 plutony x 4 wozy carrier jako ciągnik armat 2-pdr. (kaliber 40 mm) lub armat 6-pdr. (kaliber 57 mm) + 2 x wozy carrier jako pojazdy amunicyjne w każdym

• Trzy kompanie liniowe – 12 x carrier w każdej, pluton ciężkich karabinów maszynowych – 4 x carrier oraz pluton moździerzy 3-calowych (kaliber 76,2 mm) – 4 x carrier z moździerzem

Panzerjäger Bren 731(e) mit 8.8cm Panzerschreck, to prawdopodobnie najsłynniejsza niemiecka konwersja Universal Carrier. Na wozie zamontowano trzy wyrzutnie Panzerschreck kal. 88 mm, czego wynikiem był improwizowany łowca czołgów. Pojazd przewoził ponadto do sześciu uzbrojonych żołnierzy z Pancerfaustami. Użyto go w 1944 roku w Normandii.

Łącznie w batalionie znajdowały się 54 egzemplarze gąsienicowych transporterów opancerzonych.

• Motor Battalion, lata 1944-1945:

• Batalionowa kompania wsparcia – 3 plutony przeciwpancerne po 2 x Loyd lub Windsor Carrier z armatą 6-pdr. (kaliber 57 mm), 2 x wozy carrier jako pojazdy amunicyjne w każdym, 2 plutony ciężkich karabinów maszynowych po 4 x carrier z ciężkimi karabinami maszynowy Vickers (kaliber 7,7 mm) w każdym

• 

  Breda, 1947 rok

  Łącznie w batalionie znajdowały się 23 wozy typu carrier.

  W ramach związków taktycznych do wykonania konkretnego zadania tworzone były zadaniowe grupy bojowe, złożone z jednostek broni pancernej, piechoty, artylerii oraz pododdziałów służb. Bardzo ciekawy jest tutaj szyk stosowany w latach 1944-1945 w ramach brytyjskiej Dywizji Pancernej Gwardii przez 2nd Armoured Bn, Irish Guards oraz 3rd Bn, Irish Guards, gdy prowadzone natarcie lub ruch odbywały się po jednej osi:

  • „A” Battle Group:

  • Pluton czołgów Sherman

  • Pluton czołgów Sherman + pluton piechoty (jako desant)

  • Pododdział saperów na wozach Universal Carrier i/lub na półgąsienicowych transporterach opancerzonych typu M3/M5 Half-Track

  • Pluton czołgów Sherman

  • Dowództwo szwadronu/kompanii czołgów

  • Dowództwo kompanii piechoty

  • Wysunięci obserwatorzy artylerii (FOO) na wozach typu AOP Carrier

  • Dwa plutony piechoty na samochodach ciężarowych

  • Dwa moździerze 3-calowe (kaliber 76,2 mm) na wozach Universal Carrier

  • Dwie armaty przeciwpancerne 6-pdr. (kaliber 57 mm) z ciągnikami Loyd lub Wondsor Carrier

  • Sekcja zwiadowcza na wozach Universal Carrier

  • Pododdział pionierów na pojazdach osobowo-terenowych typu Jeep

  • Reconnaissance Group:

  • Dowództwo pułku/batalionu czołgów

  • Dowództwo batalionu piechoty

  • Pluton rozpoznawczy – 11 egzemplarzy czołgów lekkich typu Stuart

  • Wozy łączności, pośredniczenia i łącznikowe

  • „O” Group:

  • Dowództwo służb, w tym zaopatrzenia (RASC)

  • Pluton pionierów na jeepach i półgąsienicowych Half-track

  • Pluton samobieżnych armat przeciwpancernych M10 17-pdr. „Achilles” (kaliber 76,2 mm)

  • Sekcja zwiadowcza na wozach Universal Carrier

  • Dwa moździerze 3-calowe (kaliber 76,2 mm) na wozach Universal Carrier

  • Dwie armaty przeciwpancerne 6-pdr. (kaliber 57 mm) z ciągnikami gąsienicowymi Loyd lub Windsor Carrier

  • Pułkowy/batalionowy punkt opatrunkowy (RAP) na wozach Universal Carrier lub na półgąsienicowych Half-Trackach

  • „B” Battle Group:

  • Kompania czołgów Sherman (Irish Guards był pierwotnie regimentem piechoty, stąd kompania)

  • Kompania piechoty na samochodach ciężarowych

  • „C” Battle Group:

  • Wysunięty obserwator artyleryjski (FOO) na czołgu Sherman OP

  • Pododdział saperów na lekkich samochodach pancernych typu Morris-CommercialDwa moździerze 3-calowe (kalibet 76,2 mm) na wozach Universal Carrier

  • Sekcja zwiadowcza na wozach Universal Carrier

  • Pododdział pionierów na samochodach osobowo-terenowych typu Jeep

  • Dwie armaty przeciwpancerne 6-pdr. (kaliber 57 mm) z ciągnikami Loyd lub Windsor Carrier

  • Szwadron/kompania czołgów Sherman

  • Kompania piechoty na samochodach ciężarowych

  • „Reserve” Group:

  • Kompania piechoty na samochodach ciężarowych

  • Dowództwo, rzut bojowy – 20 pojazdów

  • Pluton holowanych armat przeciwpancernych 17-pdr. (kaliber 76,2 mm)

  • batalionowy punkt opratrunkowy (RAP) na wozach Universal Carrier oraz na półgąsienicowych Half-Track

  • Samochody transportowe dywizyjnej kompanii sanitarnej Austin

  • Rzut „A” batalionu piechoty – 15 egzemplarzy samochodów ciężarowych

  • Pluton ciężkich karabinów maszynowych typu Vickers (kaliber 7,7 mm) na wozach Universal Carrier

  • Rzut „F” pułku/batalionu pancernego – 25-30 pojazdów ciężarowych

  

  Szkolenie Holenderskich żołnierzy, 1953 rok

  Wozy gąsienicowe typu carrier przy brytyjskiej Dywizji Pancernej Gwardii, co z jednostki 3rd Bn, Irish Guards często uzbrojone były w dodatkowe ciężkie karabiny maszynowe Browning M1919 kalibru .30 cal (7,62 mm), które montowano na obrotowej podstawie. Jeszcze krok dalej poszli tutaj brytyjscy gwardziści z 5th Bn, Coldstream Guards, którzy na niektórych ze swoich wozów carrier – gdzie obok ręcznych karabinów maszynowych Bren (kaliber 7,7 mm) i amerykańskich Browningów .30 cal (7,62 mm), montowali oni także wielkokalibrowe karabiny maszynowe (najcięższe) Browning M2 kalibru .50 cal (12,7 mm), czyli często po trzy karabiny maszynowe.

  Koniecznie wspomnieć tutaj należy o batalionach karabinów maszynowych w dywizjach piechoty oraz kompaniach karabinów maszynowych dywizji pancernych, gdzie dominowały wozy gąsienicowe carrier. Do końca lat 30.-tych XX wieku za wystawienie dywizyjnych batalionów ciężkich karabinów maszynowych odpowiadały tradycyjnie pułki Cheshire, Manchester oraz Middlesex. Z kolei kompanie ciężkich karabinów maszynowych dla jednostek pancernych organizował pułk Royal Northumberland Fusiliers.

  

  Niemiecki zdobyty Carrier Mk.I (Fahrgestell Bren), tutaj przerobiony na „Panzerjäger”, czyli myśliwego czołgów. W rzeczywistości była to o wiele bardziej przekonująca konwersja niż zwykły Bren 731 (e) wyposażony w oryginalny karabin Boys. W tej konfiguracji były trzy Panzerschrecki (Raketen Panzerbüchse 43) ustawione na potrójnym mocowaniu na linii środkowej, z wieloma zapasowymi rakietami, a także sześć Panzerfaustów. Włochy, lato 1944 roku

  Pierwszy etap batalionu karabinów maszynowych dotyczył Afryki Północnej oraz dywizji rozlokowanych na Bliskim Wschodzie oraz Środkowym Wschodzie. Zaledwie jedna z czterech kompanii poruszała się na gąsienicowych transporterach carrier, pozostałe trzy były wyposażone w lekkie samochody ciężarowe 15-cwt Morris, Fordson, Bedford oraz CMP.

  Struktura zmotoryzowanego batalionu karabinów maszynowych dywizji piechoty z 1942 roku, przedstawiała się następująco:

  • Cztery kompanie karabinów maszynowych w tym 1. kompania na wozach gąsienicowych carrier – 2 x Universal Carrier w poczcie dowódcy, 3 plutony po 1 x Universal Carrier w dowództwie i 6 x Universal Carrier z ciężkimi karabinami maszynowymi Vickers (kaliber 7,7 mm)

  

  Universal Carrier, lato 1948 – Holandia

  Łącznie 5 x wozów Universal Carrier, 18 x wozów Universal Carrier z ciężkimi karabinami maszynowymi Vickers (kaliber 7,7 mm), 18 x ciężkich karabinów maszynowych Vickers, 5 x ręcznych karabinów maszynowych Bren (kaliber 7,7 mm), 2 x ręczne karabiny maszynowe Bren na podstawie przeciwlotniczej, 6 x przeciwpancerne rusznice Boys (kaliber 13,97 mm)

  Opracowany niespełna rok później etat (1943 rok) jest bardzo zbliżony i znalazł swoje zastosowanie w dywizjach biorących udział w pierwszej fazie kampanii włoskiej, a różnice dotyczą zmniejszenia liczby carrierów o jeden egzemplarz, który odebrany został dowództwu kompanii. Zastosowane rusznice przeciwpancerne Boys kalibru 13,97 mm zastąpione zostały w stosunku 1:1 przez ręczne granatniki przeciwpancerne (moździerze trzonowe) PIAT kalibru 83,8 mm.

  Natomiast etat zaprezentowany poniżej przedstawia batalion karabinów maszynowych dywizji piechoty z 1944 roku, po już całkowitej przesiadce komponentu bojowego na gąsienicowe transportery carrier:

  • Opcjonalnie od końca 1944 roku pluton lub kompania miotaczy ognia z 6 egzemplarz lub 18 wozów typu Wasp Carrier

  

  Brygada „Księżnej Ireny” – holenderscy żołnierze w Wielkiej Brytanii, 1943 rok

  Łącznie znajdowało się 80 egzemplarzy gąsienicowych transporterów Universal Carrier, 24 egzemplarze wariantów Loyd Carrier, opcjonalnie od końca 1944 roku 6 wozów lub 18 egzemplarzy wersji Wasp Carrier, 24 egzemplarzy przyczep 10-cwt, 16 sztuk moździerzy kalibru 4,2 cala (kaliber 106,7 mm), 36 egzemplarzy ciężkich karabinów maszynowych Vickers (kaliber 7,7 mm), 25 sztuk ręcznych karabinów maszynowych Bren (kaliber 7,7 mm), 17 sztuk ręcznych granatników przeciwpancernych PIAT (kaliber 83,8 mm).

  Struktura organizacyjna samodzielnej kompanii karabinów maszynowych dywizji pancernej z 1944 roku, wyglądała następująco:

  • Sekcja Nr. 2: Loyd Carrier nr 4 – sierżant, ordynans, kierowca/mechanik, 48 granatów moździerzowych + przyczepa 10-cwt z 44 sztukami granatów moździerzowych: Loyd Carrier nr 5 i Loyd Carrier nr 6 – kapral moździerzysta, kierowca/mechanik, trzech moździerzystów, 22 sztuki granatów moździerzowych + przyczepa 10-cwt z moździerzem 4,2 cala (kaliber 106,7 mm) i 24 sztukami granatów moździerzowych

  • Opcjonalnie od końca 1944 roku pluton samobieżnych miotaczy ognia – 6 wozów Wasp Carrier

  

  Indonezja, 1949 rok

  Łącznie znajdowało się – 26 egzemplarzy wozów Universal Carrier, 6 wozów Loyd Carrier, opcjonalnie od końca 1944 roku 6 wozów Wasp Carrier, 6 egzemplarzy przyczep 10-cwt, 4 egzemplarze ciężkich moździerzy kalibru 4,2 cala (106,7 mm), 12 sztuk ciężkich karabinów maszynowych Vickers (kaliber 7,7 mm), 8 ręcznych karabinów maszynowych Bren (kaliber 7,7 mm), 6 sztuk granatników przeciwpancernych PIAT 9kalibet 83,8 mm).

  Wozy wyposażone w miotacze ognia, z wyjątkiem batalionów i samodzielnych szwadronów ciężkich karabinów maszynowych, to miało to być uzbrojenie nieetatowe. Przy czym według przyjętych wytycznych z dowództwa 21,. Grupy Armii z 1944 roku nakazywały on, że po 8 gąsienicowych transporterów Carrier, wozy Wasp mogły być użyte przez plutony wozów carrier/zwiadowcze występujące w każdym batalionie piechoty, batalionie zmechanizowanym oraz batalionie rozpoznawczym dywizji piechoty. Jednakże pojazdy miały być przechowywane w przyfrontowych składach i gotowe do użycia w boju do siedmiu dni od złożenia potrzebnego zapotrzebowania. Szkolenie z ich obsługi przechodziły wszystkie załogi plutonów wozów carrier/zwiadowczych.

  

  Próby napędzanego silnikiem rakietowym Bren Gun Carrier nie zakończyły się dobrze

  Wozy gąsienicowe carrier, które znajdowały się w służbie brytyjskich i polskich sił powietrznodesantowych, głównie w charakterze ciągników dla przeciwpancernych armat holowanych 6-pdr. (kalibru 57 mm). W 1. Dywizji Powietrznodesantowej oraz w 6. Dywizji Powietrznodesantowej było łącznie po 25 egzemplarzy gąsienicowych transporterów carrier. Oprócz tego, lecz tylko w ramach 6. Dywizji Powietrznodesantowej istniał dość szczególny , uzbrojony w czołgi lekkie Tetrarch, a później także i amerykańskie M22 locust, gdzie oddział: 6. Powietrzno-Desantowy Pancerny Pułk Rozpoznawczy, którego struktura, oczywiście jeśli chodzi o wykorzystanie wozów carrier, przedstawia się następująco:

  • Dowództwo pułku: 1 x Universal Carrier z blokami baterii do ładowania akumulatorów czołgowych

  • Szwadron rozpoznawczy: cztery plutony, w każdym znajdował się jeden wóz Universal Carrier

  • Szwadron wsparcia: pluton wsparcia, 2 x wozy Universal Carrier z moździerzem 3-calowym (kaliber 76,2 mm), pluton szturmowy,. 1 x Universal Carrier

  Łącznie na stanie znajdowało się 8 wozów gąsienicowych Universal Carrier.

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  Universal Carrier Mk. II

  Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

  Niemcy, Drezno – Muzeum Wojskowo-Historyczne Bundeswehry

  Dysponujemy także informacjami dotyczącymi sposobu przewozu wozów carrier szybowcami desantowymi typu Hamilcar. Ładunek typu D, to 2 wozy carrier i 6 żołnierzy, ładunek typu E to jeden wóz carrier z moździerzem 3-calowym (kaliber 76,2 mm), 10 motocykli i 10 żołnierzy oraz ładunek typu F – 1 wóz carrier z zestawem akumulatorów, 1 samochód osobowo-terenowy typu Jeep i 6 żołnierzy.

  Według oficjalnych dokumentów, sporządzonych przez War Office nie przewidywano w strukturze organizacyjnej pociągów pancernych żadnego pancernego komponentu gąsienicowo-kołowego. Jednakże skoro pociągi pancerne zostały obsadzone przez polskich oficerów i żołnierzy tymczasowo bez innego przydziału, przypomniano sobie o przedwojennej organizacji tego rodzaju broni oraz o doświadczeniach z kampanii polskiej w 1939 roku. Tym samym przy łącznie 12 zestawach pociągów pancernych znalazły się najczęściej w przypadkowej kolejności oraz losowej ilości czołgi szybkie Covenanter oraz czołgi piechoty Valentine, a także opancerzone samochody ciężarowe Bedford OXA i samochody pancerne Standard Beaverette. Jedynym stałym elementem rzutu gąsienicowo-kołowego był tutaj Universal Carrier, których teoretycznie przy każdym z pociągów pancernych miało się znaleźć po cztery egzemplarze, co miało dać łącznie 48 wozów na stanie.

  

  Warsztat montażowy w Islington Works w Australii, South Australian Railways, podczas II Wojny Światowej

  Istnieją także relacje mówiące o transporterach gąsienicowych carrier ze składu pododdziałów przeciwlotniczych, których zadaniem było holowanie dział automatycznych kalibru 20 mm typu Oerlikon, Polsten lub Hispano-Suiza, brak jest jednak jakichkolwiek większych szczegółów.

  Ponadto, przynajmniej dwa wozy carrier, typu Universal Mk. I, pochodzących ze szwadronów X i Y sformowanego naprędce Oddziału Pancernego Kawalerii Terytorialnej (Yeomanry Armoured Detachment), wystawionych przez pułk kawalerii terytorialnej 1st Royal Gloucesterschire Hussars – o numerach T7755 oraz T7757, należących do 20. Brygady Pancernej, powstałej dla nigdy nie sformowanej według brytyjskich planów 3. Dywizji Pancernej, które otrzymały jesienią 1940 roku dach. Był on sporządzony m.in. ze stali pancernej o nieustalonej grubości, który zamocowano na dwóch solidnych wspornikach, umieszczonych tuż za przydziałem strzelca oraz kierowcy wozu i zabezpieczony dodatkowo czterema podpórkami, umieszczonymi na rogach kadłuba. Wyraźnie widać, w tym przypadku jeszcze echa kampanii belgijsko-francuskiej z 1940 roku, gdy załogi wozów carrier były pozbawione jakichkolwiek osłony przed spadającymi odłamkami artyleryjskimi z góry. Nic jednak wprost nie wskazuje, aby ta modyfikacja wyszła poza pułk i te dwa wozy. Być może to przez fakt, że tego typu zadaszenie, może i chroniło, ale jednocześnie mocno utrudniało szybkie opuszczenie wozu co jednak uznano za ważniejsze.

  

  Zakłady Ford w Stanach Zjednoczonych, wozy T16

  Filipiny

  W listopadzie 1941 roku do Hongkongu dotarło wzmocnienie w postaci dwóch kanadyjskich batalionów piechoty, o których sam generał Crerar mówił, że jednostki te nie nadają się do służby liniowej. Były to 1st BN, The Royal Rifles of Canada oraz 1 st Bn, The Winnipeg Grenadiers, które wyciągnięto w ostatniej chwili z milicyjnych sił samoobrony (CASF). Organiczny tabor obydwu jednostek nie zmieścił się na transportowiec, więc w porcie w Vancouver na załadunek oczekiwało, oprócz innych pojazdów mechanicznych – 57 egzemplarzy wozów typu carrier, prawdopodobnie w wariancie Universal, które ostatecznie opuściły port w dniu 4 listopada na pokładzie frachtowca „Don Jose”. Przy czym opracowania kanadyjskie wskazują, że frachtowiec ten był zarejestrowany w Stanach Zjednoczonych, natomiast informacje w Stanów Zjednoczonych mówią, że jednostka ta pochodziła z Kanady.

  Jakkolwiek by nie było, to jego rejs odbywał się według wskazówek, dostarczanych do US Navy, która nie wybrała najkrótszej trasy morskiej prowadzącej do Hongkongu, gdzie sam statek zawinął by najdalej do 6 grudnia, to przechodził on zdecydowanie dłuższą drogę. Najpierw zawinął do Pearl Harbor na Hawajach, następnie do Manili na Filipinach, skąd jego dalszy rejs do Hongkongu miał się odbyć pod eskorta wojskową.. W rezultacie tego frachtowiec „Don Jose” przybył do Manili w dniu 12 grudnia 1941 roku, więc już o wybuchu wojny na Pacyfiku i rozpoczęciu szybkiego ataku na Hongkong, gdzie nieduży garnizon nie mógł się długo bronić przez siłami japońskimi.

  Dowiedziawszy się o niespodziewanym możliwym zastrzyku dodatkowego sprzętu pancernego, generał Douglas MacArthur zwrócił się do rządu Kanady o możliwość zatrzymania ładunku z przeznaczeniem dla wojsk, którymi dowodził. Zgoda nadeszła w dniu 19 grudnia tegoż roku i wkrótce potem 40 egzemplarzy carrierów skierowanych zostało do 192. i 194. batalionu czołgów w Provisional Tank Group. Obydwa bataliony otrzymały po 15 egzemplarzy wozów, a 10 pozostałych maszyn zostało podporządkowanych bezpośrednio dowództwu. Pozostałych 17 egzemplarzy wozów carrier rozdzielono pomiędzy pododdziałami przeciwpancernymi 2. Dyw9izji Piechoty oraz konny pułk 26th Cavalry, Philippine Scouts, gdzie wzmocnił on pluton rozpoznawczy, składający się jak dotąd z sześciu samochodów zwiadowczych Mi Indiana White (T7). Carriery trafiły do Manili bez uzbrojenia, dopiero część wozów na miejscu otrzymała uzbrojenie w postaci starych karabinów Lewis Mk. 6 (kaliber 7,7 mm), a co do reszty w relacjach wspominane są zarówno ręczne karabiny maszynowe M1918 BAR (Browning Automatic Rifle) kalibru 7,62 mm jak też chłodzone wodą ciężkie karabiny maszynowe .30 cal (7,62 mm).

  

  Armia brytyjska w północno-zachodniej Europie 1944-1945. Miotacz ognia Wasp i inne pojazdy 15. (szkockiej) Dywizji w trakcie natarcia na Łabę, 13 kwietnia 1945 roku

  Ostatnie wozy carrier zostały zdobyte przez Japończyków w rejonie Bataan (jest to mocno skalisty półwysep, zlokalizowany w zachodniej części wyspy Luzon, Filipiny oddzielający Morze Południowochińskie od zatoki Manilijskiej, o który toczyły się bardzo uporczywe walki z siłami amerykańskimi), 9 kwietnia 1941 roku i tym samym były to jedne pierwszych wozów bojowych, które zostały użyte przez siły amerykańskie US Army w działaniach bojowych, a wozy te wzięły udział w walkach także ostatniego amerykańskie pułku konnego US Army.

  Wozy z miotaczami ognia

  

  Wyzwolenie obozu koncentracyjnego Bergen-belsen, maj 1945 roku. Po ewakuacji ocalałych więźniów i pochowaniu zmarłych wojska brytyjskie niszczą obóz miotaczami ognia, aby powstrzymać rozprzestrzenianie się możliwej zarazy

  Sami Brytyjczycy rozpoczęli swoje eksperymenty z miotaczami płomieni dużo później niż na przykład Niemcy, ponieważ od 1940 roku. Niemalże bardzo szybko pojawił się pomysł instalacji tego typu uzbrojenia właśnie na wozy Universal Carrier, gdzie przystąpiono zatem do opracowania standardowego zestawu, który ze względu na łatwość zainstalowania na każdym w praktyce carrierze. Pierwsze eksperymenty ze zestawem miotacza typu Ronsona nie spotkały się jednakże z aprobatą brytyjskiego War Office, więc zadanie to ponownie spadło na barki Kanadyjczyków, którzy pochwycili temat i to oni rozpoczęli produkcję zestawów miotaczy Ronsona na szerszą skalę. W dniu 5 sierpnia 1941 roku złożone zostało zamówienie na łącznie 17 zestawów Ronsona, które miały być zamontowane na budowanych u Forda od Canada wozach carrier.

  Do końca 1942 roku zrealizowano pierwsze dostawy z przyjętego zamówienia, opiewającego na łącznie 1000 zestawów. Pojawiła się propozycja, aby 50 naszym, które zostały by uzbrojone w zestawy miotaczy płomieni Ronsona wozów Universal Carrier miało zostać skierowanych do Afryki Północnej. Pomysł jednak szybko upadł, bowiem dowództwo uznało, że ujawnianie nowej broni zdecydowanie przedwcześnie i w niewielkiej liczbie jest zbędne. Pod koniec lipca 1943 roku w Wielkiej Brytanii znajdowało się już 818 egzemplarzy wozów carrier, które miały zostać wyposażone w zestawy Ronsona. Pozostałe wozy z liczby 1000 zamówionych egzemplarzy zostały utracone podczas transportu przez Atlantyk.

  

  Armia brytyjska w Birmie, 1945 roku. Żołnierze oglądają zdobytą japońską armatę przeciwpancerną kalibru 37 mm, styczeń 1945 roku. W tle przejeżdża transporter gąsienicowy T16 wyposażony w głębokie ekrany chroniące przed wodą.

  W międzyczasie Brytyjczycy opracowali własną wersję, oznaczoną później jako Carrier, Wasp, Mk. I, czyli Plame-Thrower (FT) Transportable, No. 2, Mk. I. W czerwcu 1942 roku zamówiony został egzemplarz prototypowy, a 22 lipca pierwszych 30 egzemplarzy pojazdów seryjnych.. Kolejne 1000 wozów zakontraktowano we wrześniu 1942 roku, a zamówienie zrealizowane zostało do listopada 1943 roku. Zbiorniki na mieszankę zapalającą umieszczono wewnątrz pojazdu, toteż załoga musiała ulec redukcji do dwóch żołnierzy. Z umieszczonego na pancerzu stanowiska strzelca dyszy można było miotać płomienie na odległość do 80-100 metrów przy sprzyjającym wietrze. Wozy wariantu Mk. I przeznaczone zostały przeznaczone wyłącznie do szkolenia przyszłych załóg.

  Choć sami Kanadyjczycy uważali, że pomimo problemów z obsługą,ponieważ ich Ronson od brytyjskiego wariantu Wasp Carrier, gdy tylko pojawiła się kolejna wersja Mk. II, zamówili u Brytyjczyków 500 zestawów. Próby prototypu wozu Carrier, Wasp, Mk. II (FT, Transportable, No. 2, Mk. II) przeprowadzono w sierpniu 1943 roku. Był to pojazd zdecydowanie lżejszy, a specjalnie dla niego został przygotowany nowy rodzaj paliwa, które zostało opracowane wspólnie przez British Petroleum Warfare Departament oraz Canadian Petroleum Experymental Unit. Dysze umieszczono tym razem w otworze strzeleckim, pierwotnie przeznaczonego dla ręcznego karabinu maszynowego Bren (kaliber 7,7 mm), przez co przeznaczenie wozów stawało się dla przeciwnika mniej oczywiste.

  

  Niemieccy żołnierze z Włoszech, 1944 rok

  Kanadyjskie wozy Wasp dysponowały pojedynczym zbiornikiem zewnętrznym na paliwo, zamiast dwóch zbiorników wewnętrznych i tej postaci nosiły one oficjalną nazwę Carrier, Wasp, Mk. IIC (litera C oznaczała Canada). Pierwszy taki pojazd był gotowy do użycia w dniu 1 czerwca 1944 roku, a pierwsze z nich wzięły udział w akcji podczas trwania w Normandii operacji „Totalize”, trwającej w sierpniu 1944 roku (operacji zaczepnej wojsk brytyjskich, kanadyjskich i polskich wykonanej w dniach 8-9 sierpnia na południe od Caen przez siły Ii Korpusu Kanadyjskiego, której celem było przełamanie niemieckiego frontu w Normandii, rozbicie I Korpusu Pancernego SS, opanowanie kluczowych wzgórz w rejonie miasta Falaise, a w dalszej perspektywie połączenie się z nacierającymi od południa wojskami amerykańskimi i tym samym doprowadzenie do zamknięcia w kotle niemieckich jednostek wojskowych w Normandii). Instalacja zbiornika na zewnątrz pojazdu miała na celu, prócz oczywistych względów bezpieczeństwa, także i pewną zaletę, że odzyskiwano miejsce dla trzeciego członka załogi, który mógł obsługiwać ręczny karabin maszynowy Bren (kalibru 7,7 mm) lub 2-calowy moździerz (50,8 mm). Zdobyte doświadczenia bojowe udowodniły wprost, że rację tutaj mieli Kanadyjczycy, więc skoro tylko zostało zrealizowane zamówienie do czerwca 944 roku na wozy Mk. II, cała produkcja, także na potrzeby sił Brytyjskich, została przedstawiona na wariant Mk. IIC.

  Do końca listopada 1944 roku w składzie jednostek 1. Armii Kanadyjskiej znalazły się 134 egzemplarze wozów Mk. II oraz 73 wozy w wariancie Mk. IIC, przy czym Kanadyjczycy starali się dbać o to, by te ostatnie trafiły do własnych jednostek bojowych. Podporządkowane wówczas 1. Armii Kanadyjskiej brytyjskie 49. Dywizja Piechoty oraz 51. Dywizja Piechoty, a także polska 1. Dywizja Pancerna miały otrzymać wozy w wariancie Mk. II. W praktyce jednak dywizje nie-kanadyjskie dysponowały 45 egzemplarzami wozów Mk. II oraz 37 w wersji Mk. IIC, przy czym polska 1. Dywizja Pancerna miała 10 egzemplarzy wariantu Mk. IIC. Ciekawą informacją jest to, że w strukturach kanadyjskiej 1. Armii za „normę” przyjęto możliwość straty do 29 wozów typu Wasp Carrier na miesiąc.

  

  Windsor Carrier, 7 maja 1945 roku, 49. Dywizja Piechoty

  Pierwsze oficjalne odnotowane użycie bojowe samobieżnych miotaczy płomieni Wasp Carrierów miało miejsce w Normandii podczas drugiej bitwy stoczonej nad rzeką Odon, pomiędzy 15, a 18 lipca 1944 roku. Użyto wtedy dwóch sekcji, każdej po trzy wozy ze składu nowo przybyłej Walijskiej 53. Dywizji Piechoty. Natomiast jedną z ostatnich znanych akcji wozów Wasp Carrier podczas trwania II Wojny Światowej miała miejsce na terenie Birmy, w kwietniu 1945 roku, gdzie toczono walki z siłami japońskimi. Pojazdy te, znajdujące się w składzie plutonu zwiadowczego wozów carrier w 1st Bn, Royal Berkshire Regiment (Princess Charlotte od Wales). Inne i także bardzo znaczące wydarzenie z końcowego okresu trwania II Wojny Światowej, kiedy to pojazdy Wasp Carrier zostały użyte w celu spalenia baraków obozowych z obozu koncentracyjnego KL Bergen-Belsen.

  Z zachowanej w Instytucie Sikorskiego dokumentacja archiwalna potwierdza informacje, że pojazdy Wasp Carrier w wersji Mk. IIC, znalazły się na wyposażeniu polskiej 3. Dywizji Strzelców Karpackich, lecz miało to miejsce lub pod dosłownie sam koniec działań wojennych w Europie lub tuż chwilę po ich zakończeniu na terytorium Północnych Włoch.

  

  Służba wozów Carrier w Izraelu, podczas wojny o niepodległość w latach 1947-1948

  Wozy Carrier, Deep Wading Equipment

  Lądowanie sił alianckich w Normandii wymagało uodpornienia wszystkich pojazdów pierwszej fali na działanie fal morskich. W przypadku wozów typu carrier zwiększenie odporno0ści na zalanie dotyczyło nie tylko samego silnika i zapłonu, czy też zabezpieczenia taśmą izolacyjną wszelkich łączeń i spoin, ale także z powodu bardzo niskich burt pojazdu – zamontowanie wokół całego kadłuba dodatkowych stalowych paneli, dzięki którym pojazd uzyskał zdolność do głębszego brodzenia (do 1500 mm). Panele te przykręcane były do wykonanych ze stali pionowych prętów o średnicy około 12,5 mm, same pręty były osadzone w przyspawanych do burt kadłuba gniazdach. Płyty te były standardowe i wymienne, a każda nich posiadała swój własny symbol, a znacząco ułatwiało to ich montaż, ponieważ od razu wiadomo było do którego gniazda, jaki był przeznaczony pręt. Elementy i miejsca bardziej wrażliwe na wpływy wody, a nawet na niektóre mocowania i nity, dodatkowo izolowane były ręcznie nakładaną za pomocą pędzla masą plastyczną, pochodzącą od firmy Bostic. Całe wyposażenie zewnętrzne umieszczane było w trakcie zbliżania się do brzegu wewnątrz pojazdu, a lufa ręcznego karabinu maszynowego Bren kalibru 7,7 mm była dodatkowo zabezpieczona brezentowym lub plastikowym kapturem.

  

  W praktyce, podczas manewru kierowcy od opuszczenia barki desantowej do brzegu, to jego widoczność jazdy była zerowa i musiał on polegać na wskazówkach dowódcy wozu, wydającego mu polecenia co do kierunku jazdy. Aby on widział kierunek poruszania się wozu, musiał on stać na swoim stanowisku. Płyta stalowa, oznaczona jako IFV 383, która mocowana była do pancerza osłaniającego kierowcę, usuwana była dopiero po wjechaniu pojazdu na brzeg. Oczywiście tę metodę stosowano także dla pojazdów carrier w wariantach AOP oraz uzbrojonych w ciężki karabin maszynowy Vickers kalibru 7,7 mm. Co się tyczy natomiast ciągników dla armat przeciwpancernych 6-pdr. (kalibru 57 mm) typu Loyd Carrier, na czas trwania samego lądowania zostały tymczasowo zastąpione przez zwykłe wozy carrier, dostosowane do montażu wyższych paneli z uszczelniającą masą. Szkolenie w zakresie skutecznej izolacji, montażu oraz demontażu paneli, odbywała cała załoga wozu. Uważano, że po przybyciu na brzeg pojazdy odnajdą wyznaczone punkty, gdzie te panele będą zdemontowane i ich dalsze składowanie, jednak w zamieszaniu bitewnym często montowane było to tam, gdzie było miejsce, a same panele często służyły następnie piechurom jako platformy do przekraczania rowów czy okopów. Bardzo ważne było to, aby pamiętać o usunięciu masy izolacyjnej z korpusu silnika, ponieważ ulegał on z braku dostawania się powietrza przegrzaniu. Podczas załadunku wozu carrier na barkę desantową typu LCT doszło do pomyłki i wóz znalawszy się na jej pokładzie, skierowany tyłem do jej przodu. Kierowca wozu musiał więc pokonać drogę od miejsca zatrzymania się barki desantowej do normandzkiej plaży na biegu wstecznym.

  Wersja amfibijna

  

  Pozostając przy zagadnieniu wozów w środowisku przybrzeżnym, warto dodać, że powstałą także pewna modyfikacja polowa. Do czasu rozpoczęcia przez brytyjską 14. Armię ofensywy w Birmie w lutym 1945 roku, ze względu na topografię okolicy i warunki klimatyczne, zdecydowana większość wozów wozów carrier, używanych zarówno przez brytyjskich, jak i hinduskich żołnierzy, ale także w jednostkach pochodzących z Afryki, została wycofana pierwszej linii. Na przykład plutony zwiadowcze batalionów piechoty rozwiązano i sformowano z nich pododdziały ochrony sztabów. Natomiast w plutonach moździerzy wozy carrier zostały zastąpione teraz przez lekkie samochody osobowo-terenowe typu Jeep, względnie samochody półciężarowe typu Dodge WC52. Najwyraźniej nie wszystkie, ponieważ przynajmniej dwa wozy carrier, pochodzące z 2. Dywizji Piechoty (Brytyjskiej), próbowano dostosować do działań w dorzeczu Irawadi, a jeszcze ściślej w rzece Mu Myit. Były to dwa wozy Universal Carrier, o numerach wojskowych W.D. T34963 z dowództwa 5. Brygady Piechoty oraz wóz T142608 z 1st Bn The Queen’s Own Cameron Highlanders. Pływalność wozu uzyskano dzięki 55-galowym beczkom (250 litrów), które zostały przymocowane do wzmocnionego kątownikami drewnianego obramowania, po trzy beczki z boków i jedna z tyłu kadłuba. Rury układu wydechowego zostały wyprowadzone ku górze przez otwory wywiercone w błotnikach.

  Podstawowe dane taktyczno-techniczne

  • Typ ozu – gąsienicowy transporter Universal Carrier Mk. I

  • Kraj pochodzenia – Wielka Brytania

  • Użytkownicy – Wielka Brytania, Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Związek Radziecki, Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie, Wojsko Polskie na Wschodzie, Armia Indyjska, Chiny

  • Wymiary konstrukcji:

  • Długość wozu – 3700 mm

  • Szerokość wozu – 1940 mm

  • Wysokość wozu – 1570 mm

  • Prześwit – 220 mm

  • Masa wozu – 3700 kg

  • Pancerz – stalowy, nitowany (część wozów produkowanych za granicą była częściowo nitowana i spawana lub w całości spawana)

  • napęd wozu – silnik gaźnikowy, 4-suwowy, widlasty, 8-cylindrowy typu Ford GAE (lub wariant OAEA), średnica cylindra 77,8 mm, skok tłoka 95,3 mm, pojemność skokowa 3600 cm³, stopień sprężania 6:1, moc maksymalna 65 KM (47,8 kW) przy 2840 obr./min., chłodzony płynem (woda)

  • Moc jednostkowa wozu – 20,3 KM/t (14,9 kW/t

  • Paliwo – benzyna, pojemność zbiorników paliwa 90 litrów, średnie zużycie na drodze około 50 litów na 100 kilometrów

  • Układ napędowy – sprzęgło główne, jednotarczowce suche, skrzynia przekładniowa mechaniczna, 4 różnicowy z hamulcami bocznymi, koła nienapędzające gąsienice

  • podwozie wozu – 6 pojedynczych kół nośnych z bandażami gumowymi o zawieszeniu „mieszanym” (dwa przednie zblokowane w wózek, pojedyncze tylne niezależnie), zawieszenie na resorach spieralnych, dwie pojedyncze rolki podtrzymujące górny bieg gąsienicy, koła napinające ulokowane z przodu kadłuba, zaś koła napędowe z tyłu kadłuba, gąsienice metalowe, dwugrzebieniowe jednosworzniowe, w każdej taśmie gąsienic (w zależności od typu) 160-167 ogniw, szerokość ogniwa gąsienicy 241 mm, podziałka gąsienicy 43 mm, rozstaw środków gąsienicy 1600 mm, długość oporowa gąsienicy 1510 mm

  • Instalacja elektryczna – jednoprzewodowa o napięciu 6 V

  • Łączność wozu – zewnętrzna: radiostacja nadawczo-odbiorcza No. 11, wewnętrzna: brak intercomu

  • Prędkość maksymalna wozu – do 40 km/h

  • Zasięg maksymalny – na drodze do 180 kilometrów, w terenie do 120 kilometrów

  • Pokonywanie przeszkód terenowych:

  • Nacisk jednostkowy na grunt – 0,5 kg/cm²

  • Wzniesienia – nachylenie do 28 stopni

  • Rowy/okopy – do szerokości 1600 mm

  • Ścianki – do wysokości 500 mm

  • Brody – do głębokości 600 mm

  • Uzbrojenie – w zależności od wersji i pomysłowości samych załóg – wszystko w tekście powyżej

  • Załoga wozy – standardowo trzech żołnierzy + w razie potrzeby desant

  

  W Służbie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie

  Pierwsze pojazdy Brytyjczycy poczęli przekazywać polskim oddziałom, stacjonującym w Wielkiej Brytanii od wiosny 1941 roku tak, że w czerwcu tegoż roku w 1. Korpusie znajdowało się już 167 egzemplarzy maszyn (w różnych wersjach), które były tam wykorzystywane zgodnie z brytyjskimi regulaminami, ale przez Polaków były wykorzystywane do prowadzenia szkolenia w zastępstwie dla nieotrzymanych jeszcze czołgów. W tym samym czasie pojazdy te znalazły się na wyposażeniu polskiej Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich, organizowanej w Egipcie, a potem wysłanej do oblężonego przez włosko-niemieckie jednostki Tobruku, w celu wzmocnienia oblężonej twierdzy i portu.

  

  Oddział piechoty I Korpusu Polskiego, uzbrojony w karabiny maszynowe Bren i przeciwpancerne karabiny Boys, wspierany przez parę transporterów Universal Carrier, w akcji podczas ćwiczeń w Perth w Szkocji.

  Latem 1941 roku w trakcie przeformowywania i przezbrajania brygady, przeprowadzonego w obozie El Amiriya pod Aleksandrią, oddziały rozpoznawcze (OR) poszczególnych batalionów strzeleckich rozstały się z końmi i przesiadły się na gąsienicowe wozy rodziny carrier, gdzie tworzono z nich plutony liczące po 6-10 wozów. W 1. batalionie dowódcą plutonu wozów carrier został porucznik Władysław Drelicharz, w 2. batalionie – porucznik Mieczysław Sawicki, a w 3. batalionie kapitan Bronisław Kliś. W dniu 17 grudnia 1941 roku w czasie trwania wypadu oddziałów brygady i bitwy w rejonie Ain-Al-Ghazala (znanej jako bitwa pod Ghazalą), gąsienicowe transportery carrier, dowodzone przez kapitana Klisia i współdziałające z wozami z 3. batalionu strzelców zaatakowały pozycje włoskie i przyczyniły się walnie do poważnego sukcesu, którego nie spodziewało się ani dowództwo polskiej brygady, ani dowództwo brytyjskie.

  W ciągu trwania dalszych walk, kapitan Kliś został ranny, a jego miejsce zajął jego dotychczasowy zastępca podporucznik Zdzisław Mrugalski. Również i ten oficer wsławił się razem ze swoimi gąsienicowymi carrierami wieloma wyczynami bojowymi. Kiedy i on został ranny w potyczce, zastąpił go podporucznik Licho. Niebawem jednak polska brygada, po ponad 7 miesiącach toczących się walk, wycofano do Egiptu, gdzie na jej bazie zaczęto formować 3. Dywizję Strzelców Karpackich.

  

  Wkroczenie wojsk radzieckich do Bukaresztu – bulwar Karola I (ulica). Na zdjęciu brytyjski pojazd Universal Carrier dostarczony Sowietom na mocy umowy Lend-Lease

  We wrześniu 1943 roku w wszystkich polskich siłach zbrojnych na zachodzie znajdowało się łącznie 595 egzemplarzy gąsienicowych wozów carrier kilku wersji. Do 1 stycznia 1944 roku ten stan zwiększył się do liczby 734 wozów, a w oddziałach, które stacjonowały bezpośrednio w Wielkiej Brytanii, na ewidencji znajdowało się 438 wozów.

  O ile na Bliskim Wschodzie, wszystkie używane przez Polaków gąsienicowe transportery carrier nosiły typowe, brytyjskie oznaczenia wojskowe, to w jednostkach stacjonujących na terytorium Wielkiej Brytanii duża część tych maszyn w latach 1941-1943 otrzymała specjalne numery w granicach serii 1288000 – 1293999, którymi oznaczano wszystkie pojazdy mechaniczne, znajdujące się na stanie Polskich Sił Zbrojnych, gdzie łącznie ich stan na dzień 15 grudnia 1943 roku wynosił 5600 egzemplarzy wozów.

  Związek Radziecki i Polskie Siły Zbrojne na wschodzie

  

  Kamerzysta Signal Corps, sierż. Harold Hershey, Waszyngton, DC (po lewej) i jego asystent, szeregowy George J. Cipra z Chicago, Illinois, wymieniają pozdrowienia z radzieckimi czołgistami oczekującymi na naprawy w drodze na zachód, aby zająć strefę opuszczoną przez wojska amerykańskie. 3 lipca 1945 roku

  Gąsienicowe transportery opancerzone carrier były użytkowane przez okres trwania II Wojny Światowej przez wiele różnych armii, m.in.: 2560 egzemplarzy wozów, które w ramach programu pomocowego Lend-Lease otrzymał Związek Radziecki, z czego 1212 egzemplarzy dostarczono w Wielkiej Brytanii, zaś 1348 pochodziło z Kanady.. Miedzy wczesnym latem 1944 roku, a wiosną 1945 roku, radzieckie dowództwo przekazało 52 wozy formowanemu na terytorium Związku Radzieckiego Wojsku Polskiemu. Pierwsze pojazdy w wersji Universal Carrier Mk. I w liczbie 9 maszyn, dostarczono w sierpniu 1944 roku na stację kolejową Berdyczów z przeznaczeniem dla trzech brygad pancernych formowanego w tym rejonie 1. Korpusu Pancernego. Później wozy te znalazły się na wyposażeniu innych jednostek Wojska Polskiego, głównie jednak dla tych, które znalazły się w strukturze 2. Armii Wojska Polskiego. W sumie w 1944 roku i do końca stycznia 1945 roku Wojsko Polskie otrzymało prawdopodobnie 52 egzemplarze wozów Universal Carrier Mk. I. Przede wszystkim były one wykorzystywane jako wozy rozpoznawcze w samodzielnych pułkach czołgów ciężkich (uzbrojonych w czołgi ciężkie IS-2), batalionach motocyklowych oraz w polskich brygadach pancernych. W czasie toczących działań wojennych utracono przynajmniej 13 wozów, tak, że po zakończeniu działań wojennych w Europie na ewidencji polskich jednostek znajdowało się jeszcze 39 wozów. Były one eksploatowane, także w wojskach wewnętrznych KBW, podległych Ministerstwu Spraw Wewnętrznych do końca lat 50.-tych XX wieku.

  W służbie niemieckiej

  Universal Carrier używany był także przez Wehrmacht po zdobyciu wielu egzemplarzy podczas odwrotu angielskiego korpusu ekspedycyjnego w czasie kampanii francuskiej w 1940 roku. Większość z nich użyto jako nośniki lekkich karabinów maszynowych Bren (wykorzystywano zdobyczną angielską amunicję). Montowano na nich też zdobyczne francuskie armaty przeciwpancerne 2,5 cm PaK 112(f) i używano podczas walk w Afryce północnej jako wsparcie piechoty. Jedną z adaptacji było zamontowanie 8,8 cm Panzerschreck dla zwalczania broni pancernej z jednoczesnym transportem 6 żołnierzy uzbrojonych w panzerfausty, użyte przeciwko wojskom lądującym w Normandii.

  Bibliografia

  1. Tomasz Basarabowicz, Transporter Carrier – początki, warianty, struktury, służba część 1, Czasopismo Wojsko i Technika – Historia Numer Specjalny 4/2024, ZBiAM, Warszawa

  2. Tomasz Basarabowicz, Transporter Carrier – początki, warianty, struktury, służba część 2, Czasopismo Wojsko i Technika – Historia Numer Specjalny 5/2024, ZBiAM, Warszawa

  3. Technika Lądowa, Gąsienicowy transporter opancerzony Universal Carrier – uzbrojenie: Wielka Brytania, Warszawa 1995 rok

  4. https://tank-afv.com/ww2/gb/universal_carrier.php

  5. https://pl.wikipedia.org/wiki/Universal_Carrier

  6. https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Bren_Carrier

  7. https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Universal_Carrier

  8. https://armoredwarfare.com/pl/news/general/niedoceniony-bohater