Terenowy samochód minoodporny Cougar H 4×4

Skarbimierz-Osiedle (Brzeg), Święto Wojska Polskiego 13.08.2-2023

Cougar – rodzina amerykańskich transporterów opancerzonych typu MRAP (ang. Mine Resistant Ambush Protected) zapewniających zwiększoną ochronę przed wybuchem min lądowych oraz improwizowanych ładunków wybuchowych (IED). Pojazdy produkowane są przez firmę Force Protection Industries w dwóch zasadniczych wariantach: o napędzie 4×4 oznaczoną jako Cougar H oraz o napędzie 6×6 pod oznaczeniem Cougar HE.

W dniu 8 grudnia 2021 roku podpisana została umowa między Rządem Rzeczpospolitej Polski, a Rządem Stanów Zjednoczonych, której przedmiotem będzie dostarczenie 300 egzemplarzy pojazdów typu MRAP (Mine-Resistant Ambush Protected) Cougar H 4×4 wraz z pakietem logistycznym i szkoleniowym. To kolejny z grupy kontrowersyjnych zakupów, podejmowanych przez obecne kierownictwo Ministerstwa Obrony Narodowej (MON). Zaproponowana stronie polskiej cena za pojazdy wydaje się atrakcyjną, a pojazdy mają stanowić alternatywę dla niezrealizowanego programu Pegaz, z drugiej zaś strony są to wozy, które Amerykanie po prostu mają na zbyciu, ponieważ cała klasa MRAP powstała jako pilna potrzeba operacyjna i obecnie wysłużone pojazdy są zastępowane przez nowsze i lepsze rozwiązania. Warto zatem przytoczyć genezę programu MRAP oraz uwarunkowania, które towarzyszyły ich powstawaniu i to na ile pojazdy spełniły pokładane w nich nadzieje.

Pojazdy Cougar H 4×4 w służbie PKW Afganistan

Historia rozwoju pojazdów klasy MRAP Cougar

Na wstępie warto określić przedmiot polskiego zamówienia. 300 egzemplarzy pojazdów klasy MRAP Cougar H 4×4 to egzemplarze używane. Wraz z nimi nabyto pakiet logistyczny i szkoleniowy. Wartość umowy wynosić ma zaledwie 27,5 mln USD (ok. 140 mln PLN). Można szacować, że koszt jednostkowy nabywanego, używanego wozu, stanowi około 20% ceny nowego. Cougary po dostarczeniu do Polski mają być przystosowane do krajowych przepisów o ruchu drogowym oraz doposażone pod kątem wymagań Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polski. Wiadomo także, że używane MRAP trafią do pododdziałów Wojsk Lądowych, resort obrony wskazywał tutaj: 16. Dywizję Zmechanizowaną i 18. Dywizję Zmechanizowaną. Dosyć powszechnie uważa się, że wozy te będą stanowić rozwiązanie pomostowe dla polskiego programu Pegaz. Pierwotnie zakładał on nabycie Wielozadaniowych Pojazdów Wojsk Specjalnych (WPWS), z których około 100 miało trafić do Wojsk Specjalnych, a około 400 sztuk do Wojsk Lądowych. Fazę analityczno-koncepcyjną prowadzono „zaledwie” siedem lat, całość zakończyła się spektakularnym fiaskiem w lipcu 2019 roku, mimo próby okrojenia całego postępowania tylko do potrzeb „specjalsów”. Powstały więc argumenty dla pilnej potrzeby bieżącej (operacyjnej), którą obecnie wypełnić mają zakupione w ramach amerykańskiego programu Foreign Military Sales używane pojazdy Cougar H 4×4.

Pojazd Cougar HE 6×6

Pojazdy zostały opracowane na początku XXI wieku przez firmę Force Protection Industries, na potrzeby prowadzonych misji wojsk amerykańskich m.in. na terytorium Iraku i Afganistanie, gdzie istnieje duże ryzyko ataku przy użyciu min lub improwizowanych ładunków wybuchowych. Pojazd powstał w odpowiedzi na pilną potrzebę operacyjną zgłoszoną przez United States Marine Corps na podstawie doświadczeń z działań prowadzonych w Iraku. Przy projektowaniu pojazdu zdecydowano się skorzystać z doświadczenia południowoafrykańskiej firmy Technical Solutions South Africa, specjalizującej się w produkcji tego typu samochodów wojskowych. Zakłady Force Protection Industries stały się tym samym pierwszym amerykańskim producentem pojazdów klasy MRAP. Produkcja seryjna rozpoczęła się w 2002 roku. Pierwsze zamówienie ze strony Korpusu Piechoty Morskiej producent uzyskał w kwietniu 2004 roku, pierwsze egzemplarze trafiły do Iraku już w tym samym roku.

Pojazdy wprowadzono do eksploatacji jako wozy klasy HEV (Hardened Engineer Vehicle), pojazdy przeznaczone do prac saperskich i transportu żołnierzy. Z czasem wozami zainteresowała się United States Army oraz pierwsi klienci zagraniczni. Od 2011 roku firma produkująca Cougary przejęta została przez General Dynamics. Pierwszym klientem zagranicznym była Wielka Brytania, która zakupiła pojazdy we własnej, zmodyfikowanej wersji. Pojazdy eksploatowano w armii brytyjskiej od 2007 roku, gdzie służyły głównie do realizacji zadań logistycznych, patrolowych i saperskich.

Pojazd uszkodzony w wyniku eksplozji ładunku IED pod kołem (2006 rok)

Eksploatacja pojazdów

Pojazdy w wersji napędu 4×4 wprowadzono do eksploatacji w Siłach Zbrojnych Stanów Zjednoczonych w 2004 roku, zaś wariant w układzie napędowym typu 6×6 wszedł do służby na przełomie lat 2005–2006. Wprowadzono je początkowo do użytku jako pojazdy przeznaczone dla zespołów saperów, jednak z czasem powstały warianty specjalistyczne wozów. Pierwszym zagranicznym odbiorcą pojazdów była Wielka Brytania, która zamówiła maszyny we własnych wariantach: dwuosiowym Ridgeback PPV (Protected Patrol Vehicle, łącznie 168 egzemplarzy), trójosiowym Mastiff (zamówiono 396 egzemplarzy) i Wolfhound (zamówiono 125 egzemplarzy), stanowiącym lepiej opancerzoną wersję pojazdów Mastiff.

Cougary przejęły zadania wykonywane poprzednio przez lżej opancerzone pojazdy HMMWV, do których należały głównie działania patrolowe, ochrony konwojów oraz też funkcję transportowe.

Pierwsze 27 egzemplarzy pojazdów dostarczonych dla sił US Marine Corps, nazywano Hardened Engineer Vehicle (HEV), odnosząc się do pierwotnej zamierzonej roli operacyjnej Marine Corps. Zmieniono to na „Joint EOD Rapid Response Vehicle”, lub JERRV , gdy armia dołączyła do programu i przejęła rolę głównego wykonawcy. Później, aby zaspokoić potrzeby polityków, aby pokazać, że są oddani działąniom wojennym na terytorium Iraku, program ponownie zmieniono na MRAP, w którym to czasie inne firmy zaangażowały się w projektowanie i dostarczanie podobnych pojazdów, z których większość była oparta częściowo lub całkowicie na wozach typu Cougar.

Wariant Cougar H 4×4 używany przez US Marine Corsp

Około 7000 egzempalrzy tych pojazdów zostało wystawionych w ramach programów MRAP i innych krajowych pojazdów armii Stanów Zjednoczonych. Ówczesny sekretarz obrony Stanów Zjednoczonych Robert Gates zażądał, aby zamówić większą liczbę pojazdów po tym, jak siły Marines w 2004 roku poinformowały, że żaden żołnierz nie zginął w ponad 300 atakach, przeprowadzonych za pomocą ładunków IED na wozy Cougar. Od tego czasu pojazdy Cougars były wielokrotnie trafiane improwizowanymi ładunkami wybuchowymi wybuchowymi w Iraku, powodując niewiele ofiar śmiertelnych, dlatego właśnie Wielka Brytania wybrała wozy MRAP Cougar zamiast, swojego wozu RG-31 Nyala dla swojego programu „Mastiff” APV.

Wraz z ograniczeniem misji na terytorium Iraku czy Afganistanie, Stany Zjednoczone zaczęto ograniczać liczbę posiadanych przez siebie maszyn kołowych typu MRAP, w tym Cougarów używanych w swoim wojsku. Pojazdy zaczęto sprzedawać bądź przekazywać sojusznikom, tym samym powiększyła się liczba państw eksploatujących pojazdy tego typu. Obecnie największym, czynnym użytkownikiem transporterów Cougar jest Irak, który ma opracowaną także swój pojazd Badger ILAV, opracowany na bazie Cougar HE o napędzie 6×6.

Wozy w służbie jednostki Duńskiej

Pomiędzy okresem dnia 15 listopada 2008 roku, a styczniem 2009 roku Polski Kontyngent Wojskowy na terytorium Afganistanu, w bazie wojskowej w Ghazni otrzymał z zasobów US Marine Corps 40 egzemplarzy samochodów opancerzonych Cougar H o napędzie 4×4, do użytkowania na zasadach koalicyjnego porozumienia ACSA (Acquisition and Cross-Servicing Agreement), w miejsce wypożyczonych wcześniej doopancerzonych wariantów samochód terenowych HMMWV. W polskiej służbie pojazdy zostały uzbrojone w jeden lub dwa uniwersalne karabiny maszynowe 7,62 mm PK. Pojazdów używano wyłącznie w Afganistanie i zwrócono po zakończeniu ich eksploatacji.

Użytkownicy wozów rodziny Cougar

Stany Zjednoczone
Kanada – zakupiono 40 pojazdów w wersji JERRV (Joint Explosive Ordnance Disposal Rapid Response Vehicles)
Dania – na czas misji w Afganistanie wypożyczono 41 wozów
Chorwacja – kilka sztuk wypożyczonych na czas misji w Afganistanie
Azerbejdżan – zakupiono 4 wozy
Gruzja – eksploatowano około 30 wozów otrzymanych w darze. Używane głównie w Afganistanie
Węgry – kilkanaście wozów otrzymanych na potrzeby misji w Afganistanie
Włochy – wypożyczone do misji w Afganistanie
Maroko
Pakistan – 20 pojazdów w wersji JERRV
Rumunia – eksploatowano kilka pojazdów na potrzeby misji w Afganistanie
Słowenia – 7 pojazdów w wersji JERRV
Ukraina – kilka pojazdów używanych na misjach
Polska – w 2008 roku wypożyczono 40 egzemplarzy do misji patrolowych i konwojów w Afganistanie. W 2022 roku Polska nabyła 300 pojazdów Cougar H 4×4. Pierwsza partia licząca około 70 wozów została dostarczona w czerwcu 2022 roku
Irak – zakupiono około 865 egzemplarzy pojazdów Badger
Wielka Brytania – zakupiono łącznie około 689 pojazdów w wariantach napędu 4×4 i 6×6, powstałych w lokalnych wersjach Ridgeback PPV, Mastiff i Wolfhound

Użytkownicy

Opis konstrukcji

Wariant Cougar H 4×4

Cougar H 4×4

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Skarbimierz-Osiedle (Brzeg), Święto Wojska Polskiego 13.08.2-2023

MRAP Cougar H o napędzie 4×4 jest podstawowym wariantem pojazdów z rodziny Cougar. Zaliczany jest do pojazdów MRAP kategorii I (I generacji), obejmującej najlżejsze konstrukcje MRUV (ang. Mine Resistant Utility Vehicle). Pojazd sprawdził się jako minoodporny transporter opancerzony dla grup saperów, który jest w stanie przetransportować oprócz załogi specjalistyczny sprzęt saperski.

Pojazd zbudowano w klasycznym układzie typu MRAP, dno pojazdu w kształcie spłaszczonej litery „V”, co ma za zadanie rozproszyć energię kinetyczną fali uderzeniowej, niezależnie w którym miejscu doszło do detonacji ładunku wybuchowego miny czy improwizowanego ładunku wybuchowego. W środkowej części kadłuba zastosowano dodatkowe płyty pancerne także w kształcie spłaszczonej litery „V”, które chronią przekładnię oraz wały napędowe wozu. Do wnętrza kabiny dostać się można poprzez parę przednich drzwi (kierowcy i dowódcy pojazdu), podwójne tylne drzwi oraz włazem umiejscowionym prawej, tylnej części kadłuba. Pojazd ma klasyczny układ miejsc, czyli z przodu znajduje się przedział kierowania, gdzie miejsce zajmują kierowca i dowódca, zaś pozostali żołnierze w przedziale desantowym usytuowane są równolegle do ścian od 4 do 6 miejsc dla sił desantu. W dachu pojazd ma zaadaptowany otwór pod montaż stanowiska strzeleckiego lub zdalnie sterowanego modułu uzbrojenia (ZSMU). Pojazd chłodzony jest przez dwa układy klimatyzacji, które mają zapewnić żołnierzom w wozie zdecydowanie większy komfort, podczas ich służby w suchym i gorącym klimacie Iraku czy mocno zmiennym klimacie Afganistanu. Dodatkowo ma on zamontowane szyby kuloodporne oraz opancerzenie które zapewniające ochronę przed ostrzałem z broni kalibru 7,62 mm (naboje typu 7,62 mm x 39 mm oraz karabinowe 7,62 mm x 54 mm), zaś odporność przeciwminowa opiewa na poziomie 7 kg TNT pod kadłubem i 14 kg TNT pod kołem (Amerykanie często pod wymogi konstruowania pojazdów kołowych klasy MRAP, oceniali jako ich odporność detonację radzieckiej/rosyjskiej miny przeciwpancernej TM-57, która zawiera 7 kilogramów heksogenu, pod jedną minę lub jej wielokrotność). Pojazd charakteryzuje się napędem 4×4, załogą liczącą 6 osób (2 żołnierzy z przodu – kierowca oraz dowódca + 4 żołnierzy desantu).

Testy eksplozji ładunku wybuchowego pod wariantem Cougar HE 6×6

Napęd pojazdu stanowi silnik wysokoprężny typu Caterpillar C7, o mocy 330 KM przy 2200 obr./min. Silnik ma maksymalny moment obrotowy wynoszący 1440 Nm przy 1450 obr./min. Sprzężony jest on z sześciobiegową skrzynią automatyczną Allison 3500SP oraz dwubiegową skrzynią rozdzielczą, przekazującą moc na oba mosty napędowe. Podstawowe wyposażenie pojazdu stanowi elektryczna wyciągarka, sztywny hol, zestaw narzędzi oraz sprzęt saperski. Pojazd ma możliwość montażu wewnątrz i na zewnątrz m.in. radiostacji, systemów zagłuszania fal radiowych, dodatkowego oświetlenia czy dodatkowych głowic obserwacyjnych opto-elektronicznych.

Pojazd w wariancie napędu 4×4 posiada długość 5900 mm, szerokość 2740 mm oraz wysokość wynoszącą 2640 mm (do szczytu stropu dachu), bez zamontowanej wieżyczki czy bezzałogowego modułu ZSMU. Dopuszczalna masa całkowita wynosi 17 200 kilogramów, a jego ładowność maksymalna (dopuszczalna) to 2700 kg. Pojazd ma możliwość brodzenia do głębokości maksymalnej 990 mm.

Pojazdy w służbie PKW Afganistan

Uzbrojenie w zależności od wariantu stanowi uniwersalny karabin maszynowy kalibru 7,62 mm, wielkokalibrowy karabin maszynowy kalibru 12,7 mm lub granatnik maszynowy kalibru 40 mm, montowany w obrotowej wieżyczce opancerzonej lub sterowany za pomocą bezzałogowego stanowiska strzeleckiego ZSMU.

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

Państwo – Stany Zjednoczone
Producent wozu – Force Protection Industries
Typ pojazdu – MRAP
Trakcja wozu – kołowa
Napęd wozu – 4×4
Załoga wozu – 2 żołnierzy (kierowca i dowództwa) + 4 żołnierzy desantu
Rozpoczęcie produkcji wozu – 2002 rok
Zastosowany napęd – silnik wysokoprężny Caterpillar C7 o mocy 330 KM
Wymiary konstrukcji:
Długość wozu – 5900 mm
Szerokość wozu – 2740 mm
Wysokość wozu – 2640 mm (do stropu dachu)
Maksymalna masa użyteczna – DMC 17 200 kg
Osiągi wozu:
Prędkość maksymalna wozu – 105 km/h
Zasięg maksymalny jazdy – po drogach utwardzonych do 966 km
Pokonywanie przeszkód terenowych:
Brodzenie – do głębokości 990 mm
Ścianki – o wysokości do 800 mm
Stosowane uzbrojenie wozu – zależnie od wariantu: uniwersalny karabin maszynowy kalibru 7,62 mm lub wielkokalibrowy karabin maszynowy kalibru 12,7 mm lub granatnik maszynowy kalibru 40 mm zamontowany na obrotowej wieżyczce lub bezzałogowym zestawie ZSMU

Wariant Cougar HE 6×6

MRAP Cougar HE 6×6 to powiększony i lepiej opancerzony wariant pojazdu, od wariantu napędowego 4×4. Wariant HE zaliczany jest do II kategorii (II generacji) pojazdów MRAP i zdolny jest wytrzymać wybuch do 14 kg (masa trotylu) ładunków wybuchowych pod kadłubem. Pojazd opracowano w 2005 roku, w związku z sukcesem jego dwuosiowego odpowiednika. Pojazdy zamówiono po raz pierwszy w latach 2005–2006.

Zniszczony wóz Cougar HE 6×6 przez ładunek IED o masie od 180 kg do 230 kg – cała załoga wozu przeżyła

Dno kadłuba wykonano także w układzie spłaszczonej litery „V”. W wariancie napędowym 6×6 załoga składa się dalej z dwóch żołnierzy (kierowcy i dowódcy), jednak liczba żołnierzy desantu wzrasta do ośmiu żołnierzy. Pojazd ma niezmieniony układ napędowy oraz liczbę drzwi, mimo wydłużonego kadłuba pozostaje ta sama. Długość pojazdu wynosi 7900 mm, szerokość wozu wynosi 2740 mm m, a wysokość wozu wynosi 2640 mm maksymalna masa użyteczna DMC wzrosła do 29 200 kg. Ładowność pojazdu wynosi maksymalnie 7200 kg.

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

Państwo – Stany Zjednoczone
Producent wozu – Force Protection Industries
Typ pojazdu – MRAP
Trakcja wozu – kołowa
Napęd wozu – 6×6
Załoga wozu – 2 żołnierzy (kierowca i dowództwa) + 8 żołnierzy desantu
Rozpoczęcie produkcji wozu – 2005 rok
Zastosowany napęd – silnik wysokoprężny Caterpillar C7 o mocy 330 KM
Wymiary konstrukcji:
Długość wozu – 7080 mm
Szerokość wozu – 2740 mm
Wysokość wozu – 2640 mm (do stropu dachu)
Masa włąsna pojazdu – 19 000 kg
Maksymalna masa użyteczna – DMC 29 200 kg
Osiągi wozu:
Prędkość maksymalna wozu – 105 km/h
Zasięg maksymalny jazdy – po drogach utwardzonych do 563 km
Pokonywanie przeszkód terenowych:
Rowy/okopy – do szerokości 1500 mm
Brodzenie – do głębokości 990 mm
Ścianki – o wysokości do 800 mm
Stosowane uzbrojenie wozu – zależnie od wariantu: uniwersalny karabin maszynowy kalibru 7,62 mm lub wielkokalibrowy karabin maszynowy kalibru 12,7 mm lub granatnik maszynowy kalibru 40 mm zamontowany na obrotowej wieżyczce lub bezzałogowym zestawie ZSMU

Pojazd w służbie Ukraińkiej

Cougar dla Polski

Zakup przez Polskie Ministerstwo Obrony Narodowej pojazdów Cougar H 4×4 dla struktur Wojska Polskiego można rozpatrywać w wielu ciekawych aspektach. Z punktu widzenia dla krajowego przemysłu obronnego ich nabycie w praktyce jest mocno niekwestionowaną porażką. Stosunkowo lukratywny kawałek „tortu” omija polski przemysł, w tym propozycje choćby pochodzące z Polskiej Grupy Zbrojeniowej (PGZ). Omija polski przemysł nie wskutek niemożności stworzenia relatywnie prostych technicznie pojazdów podobnej klasy, ale pewnego imposybilizmu w Ministerstwie Obrony Narodowej (MON). Z perspektywy polskich sił zbrojnych, zakup wozów Cougar nie jest jednak tak jednoznacznie negatywny. Nowe pojazdy kupiono dość tanio, a jednocześnie w zauważalnej liczbie wozów, liczącej 300 egzemplarzy. Mimo, obecnie braku prowadzenia misji stabilizacyjnych, takich jak na terytorium Iraku czy Afganistanu, to jednak posiadanie pojazdów klasy MRAP będzie bez wątpienia mocno przydatne nawet w naszym kraju, a w obecnie panującej sytuacji, zwłaszcza przy granicy z granicą z terytorium Białorusi i z Okręgiem Kaliningradzkim, to powstające zagrożenia, powodują, że dobrze opancerzone, a zarazem, wysoce odporne pojazdy, przeciwko ładunkom wybuchowym, które mogą zaistnień wraz z wzrostem możliwych działań grup dywersyjno-rozpoznawczych, zwiększają bezpieczeństwo polskich żołnierzy, niezależnie czy trafią do jednostek saperów, regulacji ruchu czy też innych pododdziałów. Należy jednak pamiętać, że tego typu pojazdy nie są remedium na niebezpieczeństwa minowe, a ich użycie musi się wiązać z odpowiednio przemyślaną taktyką wraz z pojawiającym się zagrożeniem. Oczywiście, wielokrotnie dyskutując z moim przyjacielem, jesteśmy zdania, że był możliwy lepszy zakup, pojazdów o wiele bardziej dziś nam przydatnych, posiadających dobre opancerzenie, dobre zabezpieczenie przeciwko ładunkom wybuchowym oraz dużą siłę ognia – są nimi pojazdy M1117 ASV Guardian, których duża liczbę zakupiła Grecja, ale to pojazd na kolejny temat na blogu. Pojazdy Cougar H 4×4 na pewno będą przydatne dla oddziałów Wojska Polskiego, chociaż dla nich powinien być dostarczony zdecydowanie nowszy i lepiej sprawdzający się na obecne czasy. Nowy pojazd musi zostać wpisany w struktury logistyczne naszego Wojska, co będzie powodować pewne trudności. Dla tych wozów nie są już produkowane części zamienne, ponieważ w praktyce są one wycofane z US Army i US Marine Corps, dlatego trzeba będzie szukać podwykonawców dla dostaw części zamiennych dla tych maszyn. Pierwsza partia licząca około 70 wozów została dostarczona w czerwcu 2022 roku. Do końca 2024 roku dostarczono 274 egzemplarze wozów Cougar H 4×4.

W służbie US Marine Corps

4. Regionalna Baza Logistyczna ogłosiła postępowanie na zakup części zamiennych i podzespołów do pojazdów minoodpornych (MRAP) Cougar 4×4.

Jedynym kryterium udzielenia zamówienia będzie jak najniższa cena składanej oferty. Termin składania ofert został wyznaczony na 20 lipca tego roku. Wojsko Polskie pozyska łącznie 300 tego typu pojazdów na mocy umowy podpisanej w grudniu 2021 roku o wartości około 27,5 mln USD. Obecnie wozy te są dostosowywane do wymogów Wojsk Lądowych poprzez m.in. przemalowanie czy modyfikację obrotnicy na dachu kadłuba, pod instalację polskich karabinów maszynowych. Prace dostosowawcze obejmują także montaż uchwytów na broń osobistą oraz broń pokładową. Adaptacji wymaga również system łączności. Zmian w polskiej wersji wymaga również oświetlenie i oznaczenie pojazdu zgodnie z wymogami ustawy Prawo o ruchu drogowym. Mowa tu o kierunkowskazach i reflektorach świateł mijania.

Przedmiotem zamówienia są m.in. takie elementy pojazdu jak:

felga opony pneumatycznej
zawór CTIS
wąż ciśnieniowy
filtr zbiornika płynu układu wspomagania
zestaw części do przegubów kulowych
drążek kierowniczy

Bibliografia

Mateusz Multarzyński, Amerykański Cougary dla PKW Afganistan, Czasopismo Nowa Technika Wojskowa Nr. 10/2008, Magnum-X, Warszawa
Przemysław Kupidura, Polskie MRAP-y, uzbrojenie i doświadczenie z użycia, Czasopismo Nowa Technika Wojskowa Nr. 3/2010, Magnum-X, Warszawa
Jarosław Wolski, Program pojazdów MRAP – prowizoryczny sukces?, Czasopismo Nowa Technika Wojskowa Nr. 1/2022, Magnum-X, Warszawa
https://en.wikipedia.org/wiki/Cougar_(MRAP)
https://defence24.pl/sily-zbrojne/wojsko-szuka-czesci-do-cougarow
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Cougar_(6×6)