21 cm (210 mm) ciężki moździerz Mörser 18

Niemiecki 21 cm Mörser 18 w zimowym kamuflażu w Związku Radzieckim

Mörser 18 (de facto klasyfikowany, z uwagi na długość i kąty podniesienia lufy, jako haubicoarmata) był nowoczesnym działem artyleryjskim, wykorzystywanym przez ciężką artylerię odwodu Oberkommando des Heeres przez cały okres II Wojny Światowej

Historia konstrukcji

Moździerze w niemieckiej hali produkcyjnej

Projekt moździerza powstał w latach 1932-1933 w zakładach Krupp w odpowiedzi na zapotrzebowanie niemieckich wojsk lądowych na nowoczesne ciężkie działo artyleryjskie, służące do niszczenia artylerii i ostrzeliwania innych celów w głębi ugrupowania przeciwnika. Zgodnie z wytycznymi wojska nowe działo miało mieć znacznie większą donośność maksymalną i większe kąty ostrzału (szczególnie w płaszczyźnie poziomej) w porównaniu do starych moździerzy (haubic) 21 cm Mörser 10 L/12 i 21 cm Mörser 16 L/14.5, stosowanych przez Niemców czasie pierwszej wojny światowej (Mörser 16 były później również używane przez Reichswerę i po modernizacji w latach 1934-35, przez Wehrmacht).

Z uwagi na ograniczenia traktatu wersalskiego prace konstrukcyjne, a następnie badania fabryczne i testy poligonowe prowadzono w ścisłej tajemnicy. W konstrukcji broni zastosowano kilka nowych rozwiązań technicznych, m.in. sama konstrukcja łoża i mechanizm „podwójnego odrzutu” zapewniały bardzo dobrą stabilność w czasie strzału, a tym samym polepszały celność ognia. Poza tym układ łoża dolnego i płyty oporowej umożliwiał szybki obrót działa w płaszczyźnie poziomej (po podniesieniu tylnej części łoża dolnego). Zaawansowana konstrukcja była jednak ciężka i wymagła skomplikowanej obsługi. Tego typu konstrukcję łoża zastosowano w opracowanej później (i wprowadzonej do linii w 1941 roku) ciężkiej armacie 17 cm Kanone 18 in Mörserlafette.

Bateria nadbrzeżna w zajętej przez Niemców Norwegii

rok i 1941 rok, w 1942 roku zaprzestano produkcji na rzecz armat 17 cm K18. Początkowo armata miała stanowić jedynie uzupełnienie moździerzy 21 cm w dywizjonach artylerii ciężkiej, jednak badania Kanone 18 pokazały, że posiada ona większą donośność (29 600 metrów w stosunku do 16 700 metrów) przy zbliżonej celności i sile rażenia pocisków. (jak wskazują opracowania tym uzasadniano skupienie się na produkcji jedynie K 18). Firma Krupp opracowała nową wersję, oznaczoną 21 cm Mörser 39, w której zastosowano lżejsze łoże, jednak propozycja nie zyskała zainteresowania armii.

Platforma z lufą, za nią ciężki ciągnik półgąsienicowy Sd. Kfz. 8 z łożem działa

W dniu 15 kwietnia 1940 roku w ramach artylerii odwodu OKH funkcjonowało dwanaście dwu- i trzybateryjnych dywizjonów moździerzy kalibru 210 mm (604., 607., 616., 624., 636., 637., 641., 732., 733., 735., 777. i II./109.). Łącznie na stanie było wówczas 124 sztuk dział 21 cm Mörser 18. Do końca roku powstały jeszcze 808., 809., 817. Dywizjony i III./109. Pułk Artylerii, a w następnym roku powstały kolejne o numerach 854 do 862, 864 (przekształcony w tym samym roku w I./115. Pułk Artylerii i wyposażony w inne działa) i 867. 1 czerwca 1941 roku Wehrmacht posiadał 388 sztuk 21 cm Mörser 18 w ciężkich dywizjonach artylerii. Wszystkie wzięły udział w pierwszej fazie operacji „Barbarossa”.

Dywizjony moździerzy holowanych 21 cm Mörser w dniu 22 czerwca 1941 roku

Dobrze widoczna lufa z zamkiem i kołyska z łożem w tylnym położeniu po oddanym strzale

Dywizjon – Przydział:
II./109. – XII. Korpus Armijny (KA), 2. Grupa Pancerna, (Grupa Armii (GA) „Środek”)
III./109. – XXXXIII. KA, 4. Armia, GA „Środek”
604. – XXXXVII. Korpus Zmotoryzowany (KZmot), 2. Grupa Pancerna, GA „Środek”
607. – III. KZmot, 1. Grupa Pancerna, GA „Południe”
615. – XXXI. KA, 4. Grupa Pancerna, GA „Północ”
616. – XXIV. KZmot, 2. Grupa Pancerna, GA „Środek”
635. – XX. KA, 9. Armia, GA „Centrum”
636. – II. KA, 16. Armia (1./636. 18. Armia), GA „Północ”
637. – I. KA, 18. Armia, GA „Północ”
732. – XXXXVIII. KZmot, 1. Grupa Pancerna, GA „Południe”
733. – XXXIX. KZmot, 1. Grupa Pancerna, GA „Południe”
735. – III. KZmot, 1. Grupa Pancerna, GA „Południe”
736. – VII. KA, 4. Armia, GA „Środek”
777. – XXXXVIII. KZmot, 1. Grupa Pancerna, GA „Południe”
808. – VIII. KA, 9. Armia, GA „Centrum”
809. – II. KA, 16. Armia, GA „Północ”
854. – XII. KA, 2. Grupa Pancerna, GA „Środek”
855. – IV. KA, 17. Armia, GA „Południe”
856. – IX. KA, 4. Armia, GA „Środek”
857. – III. KA, 1. Grupa Pancerna, GA „Południe”
858. – XXIX. KA, 6. Armia, GA „Południe”
859. – VII. KA, 4. Armia, GA „Środek”
860. – VIII.KA, 9. Armia, GA „Środek”
861. – VIII.KA, 9. Armia, GA „Środek”
862. – VIII.KA, 9. Armia, GA „Środek”
867. – XXXXIV. KA, 6. Armia, GA „Środek”

Dywizjony te walczyły później m.in. w czasie niemieckiej ofensywy na Kaukaz („Fall Blau”) w czerwcu i lipcu 1942 roku (607., 615., 616., 635., 636., 637., 732., 733., 735., 777., 809., 816., 854., 855., 856., 857., 858., 859., 861. schwere Artillerie-Abteilung, II./109. Artillerie-Regiment).

Dywizjony były największymi jednostkami artylerii ciężkiej armii i korpusów Wehrmachtu aż do jesieni 1943 roku – do tego czasu zgrupowania artylerii tworzono na bazie przydzielanych armiom dowództw artylerii: Höhere Artillere-Kommandeur (Höh. Arko), które rozrządzało artylerią armijną, przydzielaną korpusom, mającym również własne dowództwo artylerii – Artillerie-Kommandeur (Arko). Dowództwo na szczeblu korpusu koordynowało z kolei działanie integralnej artylerii dywizji i przydzielonych samodzielnych pododdziałów artylerii. Dowództwa artylerii Höh.Arko i Arko nie miały podporządkowanych na stale jednostek artylerii, miały również przydzielane dywizjony obserwatorów artylerii oraz pododdziały wsparcia bojowego i tyłowe. Podobnie funkcjonowały pozadywizyjne dowództwa artylerii szczebla pułkowego.

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Warszawa, Muzeum Wojska Polskiego

Pierwszym stałym związkiem taktycznym artylerii w armii niemieckiej była 18. Artillerie-Division utworzona we wrześniu 1943 roku. Liczyła trzy pułki z dziewięcoma dywizjonami artylerii, w tym dywizjonem moździerzy kalibru 210 mm (809. schwere Artillerie-Abteilung, przemianowany na III./288. Artillerie-Regiment). Dywizja w takim składzie operowała na froncie wschodnim do kwietnia 1944 roku, czyli do czasu jej rozwiązania.

Doświadczenia związane z użyciem 18. Artillerie Division spowodowały, że od czerwca 1944 roku rozpoczęto tworzenie zmotoryzowanych Brygad Artylerii (Heeres-Artillerie-Brigade), o sile trzech-czterech dywizjonów artylerii, a od października Korpusów Artylerii (Heeres-Artillerie-Korps). Korpusy miały w swoim składzie do sześciu dywizjonów artylerii w tym jeden ciężki dywizjon artylerii 21 cm. Łącznie według etatu (dwa typy etatów korpusu zmotoryzowanego, jeden zmotoryzowanego częściowo) w brygadzie bądź korpusie powinno być 9 moździerzy 21 cm lub 6 moździerzy i 3 armaty 17 cm (w tym ostatnim przypadku dywizjon liczył dwie baterie 21 cm Mörser 18 i baterię 17 cm Kanone 18).

Bateria nadbrzeżna w zajętej przez Niemców Norwegii

W początkach 1945 roku istniało osiem brygad (88., 704., 732., 777., 888., 959. i Lehr Heeres-Artillerie-Brigade) oraz dwanaście korpusów artylerii, z których jedynie sześć posiadało w swoim składzie dywizjony 21 cm Mörser, w tym mieszane z armatami 128-mm i 170-mm (388., 403., 404., 408., 410., 766. Volks-Artillerie-Korps). Brygady walczyły na froncie wschodnim, na który przesunięto też zimą 1945 roku prawie wszystkie korpusy artylerii. Mimo złej sytuacji na wszystkich frontach, w okresie styczeń-marzec w korpus przekształcono 88. Heeres-Artillerie-Brigade, utworzono również trzy nowe (166., 411. i 412.) Volks-Artillerie-Korps. Łącznie do końca działań wojennych sformowano dwadzieścia jeden Heeres-Artillerie-Brigade (o numerach 70, 88, 140, 288, 388, 401 do 410, 704, 732, 766, 888, 959, z których jedenaście rozbudowano w korpusy) i piętnaście Volks-Artillerie-Korps (o numerach 88, 388, 401 do 412 i 766).

Norwegia

Liczba ciężkich holowanych moździerz 21 cm Mörser 18 w Wehrmachcie

Data – Liczba egzemplarzy:

1.09.1939 – 27 egzemplarzy
1.04.1940 – 124 egzemplarzy
1.06.1941 – 388 egzemplarzy
1.02.1943 – 409 egzemplarzy
1.05.1944 – 326 egzemplarzy
1.03.1945 – 218 egzemplarzy

Norwegia

Ogólnie wyprodukowano, według większości źródeł, 487 sztuk 21 cm Mörser 18, w tym 57 sztuk w 1939 roku, a w kolejnych latach 275 sztuk i 167 sztuk. Cena jednego działa wynosiła 107 000 RM (dla porównania działa artylerii polowej produkowane w wielokrotnie większych ilościach były znacznie tańsze – haubica 10,5 cm LeFH 18 kosztowała 16 400 RM, armata 10 cm K 18 – 37 500 RM, a haubica 15 cm sFH 18 – 38 500-40 400 RM).

Organizacja pododdziałów

Norwegia

Etat zmotoryzowanego ciężkiego dywizjonu artylerii, wyposażonego w dziewięć 21 cm Mörser 18, przewidywał w 1941 roku:

dowództwo (5 motocykli, w tym 2 z wózkami, samochód Kfz. 1, 3 samochody Kfz. 15).

pluton łączności w składzie: sekcja dowodzenia (motocykl z wózkiem), średnia sekcja telefoniczna (samochód Kfz. 15, samochód Kfz. 76), 3 sekcje telefoniczne (samochód Kfz. 15), 4 sekcje radiowe (samochód Kfz. 2), lekka sekcja radiowa (samochód Kfz. 17).
sekcja pomiarowa (2 motocykle, samochód Kfz. 3, samochód ciężarowy 2t).
trzy baterie w składzie: dowództwo (2 motocykle, 2 samochody Kfz. 15), pluton łączności (3 samochody Kfz. 2, 2 samochody Kfz. 15, samochód Kfz. 23, samochód Kfz. 76), pluton ogniowy (7 motocykli, 2 samochody Kfz. 1, 2 samochody Kfz. 15, 8 samochodów ciężarowych 3t, 5 samochodów ciężarowych 4,5 t, 9 ciągników Sd.Kfz. 8, 3 moździerze 21 cm).

Moment oddania strzału – walki na terytorium Związku Radzieckiego

Dywizjon był uzbrojony w 9 dział, holowanych przez 18 półgąsienicowych ciągników Sd.Kfz. 8. Z uwagi na niewystarczającą ilość pojazdów tego typu, część dywizjonów wyposażono w ciągniki Mörserzugmittel 35 R (f), czyli zdobyczne lekkie czołgi francuskie Renault R35 ze zdjętymi wieżami (do holowania jednej przyczepy z łożem lub lufą używano dwóch takich ciągników). Ponadto niektóre dywizjony (o numerach od 854 wzwyż) były zmotoryzowane częściowo i posiadały mniejszą ilość pojazdów mechanicznych, co zmniejszało ich ruchliwość taktyczną na polu bitwy.

W takim składzie funkcjonowało większość schwere Artillerie-Abteilung w 1941 roku i 1942 roku. Po przyjęciu do służby armaty 17 cm K 18 zmieniono etaty – dywizjon liczył dwie baterie z 6 moździerzami 21 cm i baterię z 3 armatami 17 cm. W ciągu 1944 roku większość schwere Artillerie Abteilung przeszła na taką strukturę.

Działo dalekosiężne Morser 18 kalibru 210 mm prowadzi ostrzał Stalingradu

Opis broni

Lufa – dwuwarstwowa, składała się z płaszcza i wewnętrznej gwintowanej rury (64 brudy prawoskrętne), na której tylną część nakręcano nasadę zamkową. Zamek klinowy z klinem poziomym.

Oporopowrotnik – w broni zastosowano mechanizm tzw. „podwójnego odrzutu”. Lufa z łożem górnym i kołyską cofała się podczas strzału, na miejscu pozostawało łoże dolne wraz z płytą oporową. Wewnątrz kołyski łoża górnego umieszczony był opornik hydrauliczny, służący do hamowania odrzutu lufy po strzale. Nad lufą zamontowano powrotnik hydropneumatyczny, który umożliwiał powrót lufy w przednie położenie. Podobny system zmniejszania odrzutu zastosowano w odniesieniu do łoża górnego – jego wyhamowanie i powrót do położenia powrotnego był możliwy dzięki opornikowi hydraulicznemu i powrotnikowi hydropneumatycznemu.

Stanowisko niemieckie haubicy pod konarami drzew na froncie włoskim. Widoczna obsługa haubicy

Trakcja – motorowa, działo demontowano przy pomocy wciągarki na dwie części – lufę, którą transportowano na jednoosiowej przyczepie z doczepianym przodkiem, natomiast łoże z kołyską i płytą oporową po doczepieniu przodka było holowane przez drugi ciągnik. Na niewielkie odległości moździerz holowano w położeniu bojowym, po połączeniu z przodkiem. Maksymalna prędkość marszu rozłożonego działa nie przekraczała 20 km/h (w sytuacji przemieszczania w położeniu bojowym 4-6 km/h.). Przejście w położenie bojowe z marszu trwało około 30 minut, a obsługa moździerza liczyła 12 żołnierzy (15 moździerzy).

Amunicja – naboje rozdzielnego ładowania, podawane za pomocą specjalnej karetki na dosyłacz. Wykorzystywano sześć rodzajów ładunków miotających (o masie od 2,195 do 15,8 kg) oraz następujące rodzaje pocisków: odłamkowo-burzący 21 cm Gr. 18 o masie 113 kg (masa ładunku 17,35 kg), długości 972 mm. Promeń rażenia odłamków sięgał 80-90 m, odłamkowo-burzący 21 cm Gr. 18 Stg o masie 113 kg (masa ładunku 15,34 kg), długości 972 mm, przeciwbetonowy 21 cm Gr. 18 Be o masie 121,4 kg (masa ładunku 11,61 kg), długości 928 mm. Pocisk zdolny był do przebicia 4 metrów betonu lub do przeniknięcia 7,2-14,6 metrów gruntu.

Zdobyczna przez czerwonoarmistów armata w rejonie Stalingradu

Dane taktyczno-techniczne

Kaliber – 210,9 mm
Długość całkowita – 12 810 mm
Szerokość – 2830 mm
Wysokość – 3110 mm
Długość lufy – 6510 mm
Długość części gwintowanej – 5274 mm
Liczba bruzd – 64 sztuk
Szybkostrzelność praktyczna – 0,5 strz./,min.
Prędkość początkowa pocisku Gr. 18 – 565 m/s
Prędkość początkowa pocisku Gr. 18 Be – 550 m/s
Donośność maksymalna – 16 700 m
Kąt podniesienia lufy – 0 stopni do +70 stopni
Kąt ostrzału poziomego – 16 stopni
Kąt ostrzału poziomego na obrotnicy – 360 stopni
Masa w położeniu bojowym – 16 700 kg
Masa w położeniu marszowym – 22 700 kg
Masa łoża z platformą – 12 000 kg
Masa lufy z platformą – 10 700 kg

Bibliografia

Stefan Pataj, Artyleria lądowa 1872-1970, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1975 rok
https://pl.wikipedia.org/wiki/21_cm_M%C3%B6rser_18
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:21_cm_M%C3%B6rser_18
https://dziennikzbrojny.pl/artykuly/art,5,50,1364,wojska-ladowe,artyleria-lufowa,niemiecki-mozdzierz-21cm-m
Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa
Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej, Warszawa