Czołg średni Typ 59

Wczesny wariant czołgu średniego Typ 59, zachowany w Muzeum Wojskowym Chińskiej Rewolucji Ludowej

Chińska Republikach Ludowa była i jest pod wieloma względami polityczno-gospodarczym fenomenem i bardzo trudno oceniać je, szukając analogii do reszty świata. W czasach, gdy w Europie dopiero kształtowało się pojęcie rzemiosła, w Chinach funkcjonował najprawdziwszy przemysł z podzielonym procesem produkcji, siecią kooperantów, itp. Teoretycznie to Chiny powinny rozpocząć rewolucję przemysłową co najmniej kilkaset lat przed jej początkiem w Europie rewolucji przemysłowej. Tak się jednak nie stało, a od początku XIX wieku Chiny coraz gwałtowniej pozostawało w tyle za światem Zachodu. Po zakończeniu II Wojny Światowej w Chinach prawie nie było przemysłu, nie wspominając nawet o nowoczesnych jego gałęziach, takich jak przemysł lotniczych, elektrotechniczny, chemiczny…

Początek historii

Czołgi Typ 59 biorące udział w 10. paradzie z okazji Dnia Narodowego Chińskiej Republice Ludowej w 1959 roku

Gdy Chiny włączyły się jesienią 1950 roku do wojny koreańskiej, praktycznie 100% uzbrojenia miliona „chińskich ochotników” pochodziło z Związku Radzieckiego. Na dłuższą metę było to rozwiązanie nie do przyjęcia ani dla samych Chińczyków, gdyż oznaczało to dla nich całkowite uzależnienie od swojego północnego sąsiada, ani dla samego Związku Radzieckiego, który był zmuszony znaczną część swojej produkcji zbrojeniowej przekazywać słabo wtedy wypłacalnym Chińczykom. Dlatego od drugiej połowy lat 50.-tych XX wieku rozpoczęła się kampania budowy przemysłu w Chinach. Gotowych technologii, często kompletnych linii produkcyjnych, wraz z tysiącami radzieckich instruktorów dostarczał Związek Radziecki. Oczywiście, lwią część tego nowego przemysłu stanowiły tutaj fabryki zbrojeniowe. Jedną z nich zbudowano w Baotou jako centrum produkcji czołgów. Pierwszym produktem miał być radziecki czołg średni T-34-85, ale wtedy słusznie uznano, że należało by się skoncentrować na rozpoczęciu produkcji bardziej nowoczesnego czołgu średniego T-54, jako maszyny perspektywicznej. Jego produkcja seryjna ruszyła w 1958 roku, a więc tylko rok później niż to miało miejsce w Czechosłowacji oraz w Polsce. Co bardzo ciekawe, według dostępnych źródeł rosyjskich, produkcje w Chinach miano rozpocząć już w 1957 roku, a pierwsza licencja, jaka została przekazana Chińczykom, miała dotyczyć czołgów średnich T-54, a rok później został dostarczona licencja na czołgi T-54A. Jednak nawet na najstarszych dostępnych zdjęciach archiwalnych nie ma czołgów średnich T-54 (które można rozpoznać po braku przedmuchiwacza na wylocie lufy armaty czołgowej D-10T, a znajdował się tam tylko niewielka przeciwwaga). Oczywiście istnieje możliwość, że czołgi T-54 wyprodukowane w Chinach zostały bardzo szybko doprowadzone do standardu czołgu średniego T-54A, ale nawet w Związku Radziecki takie działania podjęto dopiero po latach eksploatacji i nie dotyczyło one wszystkich starszych wozów.

Najpierw składano czołgi w kompletów przysłanych z Związku Radzieckim, później, przez ługi czas były to wozy w konfiguracji uproszczonej, m.in. z niestabilizowaną armatą czołgową. Działa, silniki wraz przekładniami, radiostacje i przyrządy celownicze nadal były dostarczane z Związku Radzieckiego. Nowe wozy, przekazane po raz pierwszy na defiladzie z okazji dziesięciolecia proklamowania Choińskiej Republiki Ludowej, oznaczono jako czołgi średnie Typ 59. Niewątpliwie w Chinach w przypadku wozów bojowych były też stosowane oznaczenia z prefiksem WZ i STZ, ale były nadawane przez producenta, a nie samego użytkownika. W przypadku czołgi Typ 59 nosiły fabryczne oznaczenie WZ120.

Typ 59, wczesna produkcja, 1958 rok

Podobno wyprodukowano około 10 000 egzemplarzy czołgów średnich Typ 59 stopniowo modernizowanych odmianach, z czego ponad 2000 egzemplarzy zostało wyeksportowanych, głównie dla państw Azjatyckich i częściowo do Afryki. Produkcję wozu kontynuowano do niemalże końca XX wieku, a według niektórych dostępnych źródeł ich produkcja faktycznie została zakończona gdzież w 2007-2008 roku. Kolejne wersje wozów bojowych, które bazowały na konstrukcji czołgu średniego T-54 są ujawniane w samych Chinach po dziś dzień, ale najczęściej są to przeróżnego typu oferty modernizacyjne, które wymagają użycia tego typu wież, kadłubów czy zespołów napędowych. Wozy te pochodzą z wozów zmagazynowanych i oficjalnie nie używanych już przez chińską armię.

Czołg średni Typ 59

Produkowane seryjnie w Chinach czołgi przez długie latarnie nie różniły się od później serii produkcyjnych czołgów średnich T-54A, na początku były uzbrojone w przeciwlotniczy wielkokalibrowy karabin maszynowy Typ 54 (radziecki licencyjny DSzK), a potem Typ 59, czyli jego chińską bezlicencyjną kopię, wyróżniająca się w praktyce jedynie brakiem radiatora na lufie broni. Ich armata, odpowiednik radzieckiej armaty czołgowej D-10TG, była stabilizowana tylko w płaszczyźnie pionowej (jak w czołgach średnich T-54A, które produkowano w Związku Radzieckim do 1957 roku). Za wymagające potwierdzenia, należy tutaj uznać informacje, że pierwsze serie produkcyjne chińskich czołgów, to ich uzbrojenie w ogóle nie było stabilizowane (tak jak bardzo wczesne modele czołgów T-54), a nawet elektrycznego obrotu wieży. Niejasne pozostaje także fakt zastosowania w wczesnych modelach Typ 59 układu jezdnego. Nie ma mianowicie archiwalnych zdjęć czołgów z gąsienicami metalowymi o otwartych metalowych złączach, które w Związku Radzieckim do 1965 roku były standardem, a w wozach czechosłowackich i polskich stosowane było jeszcze dłużej. Podobnie jak w przypadku armat, tutaj można tylko domniemywać, że na wcześniej wyprodukowanych czołgach Typ 59, dostosowano w nich układ jezdny do użycia gąsienic metalowych z złączami metalowo-gumowymi, ale była to na tyle skomplikowana operacja w praktyce zmieniająca stosowane koła napędowe oraz nowe koła napinające, że to mało prawdopodobne.

W latach 80.-tych XX wieku pojawiły się zdjęcia czołgów, zaopatrzonych w dalmierz laserowy, który został umieszczonym na niewielkim obłym pojemniku zamocowanym nad nasadą lufy. Wozy te miały zawsze, dodatkowy -trzeci reflektor, umocowany u boku włazu kierowcy, na lewej półce nadgąsienicowej. Część z nich otrzymała także dodatkowe, niewielkie skrzynki na lewej półce nadgąsienicowej, zaś przednie poręcze na wieży przesunięto w górę. Najwyraźniej jednak takie udoskonalenia nie stawały się standardem dla tych wozów.

Kongijski Typ 59 w działaniu, lata 80.-te XX wieku

Jeszcze rzadsze są dziś zdjęcia z czołgami Typ 59 z dwiema poczwórnymi wyrzutniami granatów dymnych na wieży. Niektóre mają także po prawej stronie lufy reflektor podczerwony, inne – tylko podstawę do ich montażu.

Na przestrzeni ostatnich 10 lat coraz częściej pojawiają się dostępne fotografie czołgów, które ostały zaopatrzone w zestaw laserowej imitacji strzelań i trafień. Nad nasadą lufy jest zamocowana wyrzutnia imitacyjnych ładunków pirotechnciznych, na wieży ustawiono halogenową lampę, sygnalizująca „trafienie” przez przeciwnika. Oznaczało to,m że wozy tego typu są dziś używane przede wszystkim w jednostkach szkolnych.

Czołg typu 59-IIA

W przeszłości na czołgach Typ 59 testowane były rozwiązania, które najczęściej nie wchodziły następnie do standardowego użytku na tych wozach. Tak było chociażby z kompletem saperskim typu S-69 opracowanym w Polsce. Czołg miał z przodu lemiesz, a na tylnej części półek nadgąsienicowych zamocowano dwa pojemniki ładunkami wydłużonymi. Były one znacznie większe niż polskie, co nie znaczy, że mieściły dłuższe bądź silniejsze ładunki. Wozy te ostatecznie nie weszły na wyposażenie i pozostały tylko modelami prototypowymi.

Nadzwyczaj rzadkie są zdjęcia chińskich czołgów przystosowanych do pokonywania przeszkód wodnych po dnie. Można wręcz odnieść tutaj wrażenie, że przytłaczająca większość wozów nie byłą po prostu do tego zdolna. Komplet wyposażenia obejmuje czerpnię powietrza (rurę o niewielkiej średnicy) mocowaną na miejsce peryskopu dowódcę i rurę ewakuacyjną nad włazem ładowniczego. Ta ostatnie jest trochę innej konstrukcji, od tej jakie standardowo używane na radzieckich czołgach średnich T-54, a mianowicie jej dolna część jest mocno ściętym stożkiem, a górna, cylindryczna ma wyraźnie mniejszą średnicę niż właz.

Czołgi rodziny Typ 59-II w bazie szkoleniowej broni pancernej Shenyang

Niemal równie rzadkie są dziś zdjęcia czołgów średnich Typ 59 w wersji dowódcze, które wyróżniają się zewnętrznie dodatkową anteną prętową, zamocowaną w tylnej części stropu wieży. Najprawdopodobniej miały dwie dodatkowe radiostacje. Wozy tego typu miały najprawdopodobniej dwie radiostacje: typu KF i UKF, ale brak na ich temat jakichkolwiek informacji.

Według oficjalnych informacji, które w Chinach zdarzają się nadzwyczaj rzadko, to czołgi średnie Typ 59 produkowano w Baotou do 1989 roku. Nie jest przy tym jednak jasne, czy chodzi tutaj o czołgi w konfiguracji seryjnej (podstawowej), niemal identycznych do czołgów T-54, czy o wozy, które zostały zmodernizowane, opisane niżej. Nie ulega tutaj wątpliwości, że czołgi niezmodernizowane są do dziś szeroko eksploatowane. To podstawowy, jeśli nie niemal jedyny sprzęt pancernych jednostek szkolnych, ale i uzbrojenia licznych dywizji zmechanizowanych, a także niektórych pancernych. Nawet dziś można znaleźć zdjęcia, przedstawiające chińskie pancerne jednostki szkolne, gdzie obok zdecydowanie nowszych czołgów średnich/podstawowych Typ 96, nadal wykorzystywane są czołgi Typ 59, które swoimi parametry taktyczno-technicznymi są dalekie od norm. Wytłumaczenie takiej sytuacji jest spowodowane najprawdopodobniej brakiem ilości odpowiednio nowoczesnych czołgów dostępnych dla jednostek bojowych i szkolnych, więc użytkuje się maszyn starszego typu. Dlatego też można było spotkać, że w pułku czołgów, tylko pierwsza kompania dysponowała sprzętem pancernym o nowszej konstrukcji, natomiast pozostałe użytkowały czołgi zdecydowanie starsze. Z czasem się to zmieniało, ale mimo wszystko, to nadal czołgi Typ 59 i ich dalsze rozwojowe wersje są w jednostkach szkolnych wozami niemalże wozami podstawowymi.

Zmodernizowany północnokoreański Typ 59 na paradzie, z MANPADS „Igla” FCS, lata 80.-tych XX wieku

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

• Masa czołgu – 36 500 kg

• Długość wozu – 9000 mm

• Szerokość wozu – 3270 mm

• Wysokość wozu – 2400 mm

• Moc zastosowanego silnika – 379/380 kW (515/516 KM)

• Prędkość maksymalna na drodze – do 50 km/h

• Zasięg maksymalny – do 440 km

• Zastosowane uzbrojenie – jedna 100 mm armata czołgowa, jeden wielkokalibrowy karabin maszynowy kalibru 12,7 mm, dwa karabiny maszynowe kalibru 7,62 mm

• Załoga wozu – czterech żołnierzy (dowódca, działonowy, ładowniczy, kierowca-mechanik)

Chiński Typ 59-I, w latach 70.-tych XX wieku Ta wersja miała ulepszone działo Typ 69 z dalmierzem laserowym i innymi ulepszeniami

Czołg średni Typ 59-2

Czołgi średnie, oznaczone jako Typ 59-2 (oznaczenie fabryczne WZ120B) można uznać za pierwszą, masowo produkowaną wersję rozwojową chińskiego czołgu T-54. Ich wyróżnikiem i wspólną cecha było zastosowanie nowej armaty, wyróżniającej się zastosowanym przedmuchiwaczem, umieszczonym w połowie długości lufy. Zewnętrznie i pod względem proporcji (wydłużenia), to była ona niemalże identyczna z brytyjską bruzdowana armata czołgowa L7A3. Czołg ten był uzbrojony w wersje bruzdowanej armaty czołgowej kalibru 105 mm, która tutaj wydłużono o dodatkowe 220 mm w stosunku do radzieckiej bruzdowanej armaty czołgowej D-10TG kalibru 100 mm. Najprostszym wyjaśnieniem wydawało by się, że jest to po prostu licencyjna wersja brytyjskiej armaty, ale według chińskich specjalistów, jej uderzające podobieństwo jest przypadkowe. Natomiast pewne informacje sugerują, że dane te zostały uzyskane od Austrii, które produkowała na licencji u siebie brytyjskie działa czołgowe kalibru 105 mm dla posiadanych przez siebie pojazdów pancernych (w tym brytyjskich Centurionów). Z czasem armaty te uzyskały dodatkowe osłony termiczne, nawet na przedmuchiwaczu, które łączone były za pomocą metalowych taśm z naciągiem śrubowym, które były w praktyce identyczne, jakie stosowano na brytyjskich armatach. Później zastosowano osłony termiczne, jak stosowane były na radzieckich armatach czołgowych. Rozmieszczenie nowego uzbrojenia w konstrukcji starszej wieży nie było trudne, ale i tę pracę najprawdopodobniej wykonali austriaccy inżynierowie. Wydaje się, że wszystkie te wozy z tą nową armatą czołgową posiadały dodatkowy trzeci reflektor na półce nadgąsienicowej obok włazu kierowcy. Natomiast nie wszystkie wozy te otrzymały dodatkowy kosz z tyłu wierzy, który został wykonany z masywnych prętów. Produkcję seryjną tej wersji czołgu rozpoczęto w zakładach w Baotou w 1982 roku.

Były północnowietnamski czołg Typ 59, zdobyty przez wojska południowowietnamskiej Armii Wietnamu Południowego 4 lipca 1972 roku podczas wojny w Wietnamie, obecnie eksponowany w Królewskim Australijskim Muzeum Czołgów Korpusu Pancernego

Kolejną rzadko widywaną wersją były to pojazdy, noszące zapewne oznaczenie czołgu średniego Typ 59-2A zaopatrzone dalmierz laserowy umieszczony w niewielkim, obłym pojemniku i mocowany nad nasadą lufy. Dodatkowy wyróżnik tej wersji, to dwie poczwórne wyrzutnie granatów dymnych zamocowane z obu boków wieży, fartuchy burtowe ze zbrojonej gumy o charakterystycznych zębatych dolnych krawędziach z otworami-stopniami, ułatwiającymi załodze wozu wchodzenie na czołg oraz starannie wykonany z prętów kosz na wyposażenie z tyłu wieży. Część wozów miała przedni pogrubiony przez nałożenie (przyspawanie?) dodatkowej płyty pancernej po grubości kilkunastu milimetrów.

Wersja czołgu średniego Typ 59 z armatą kalibru 105 mm i z trzecim reflektorem została relatywnie niedawno, ponieważ w 2009 roku zaopatrzona w blok aparatury optronicznej, umieszczony nad nasadą lufy. Nie jest to jednak typowy chiński dalmierz laserowy, ale zapewne dalmierz oraz nocny przyrząd obserwacyjny, gdyż mieszczący je pojemnik jest znacznie większy od mieszczącego tylko dalmierz.

Chiński Typ 59-I, z gumowymi osłonami bocznymi w latach 80.-tych XX wieku

Znane są również zdjęcia wozu w wersji oznaczonej jako Typ 59-2A, poddanego dalej idącym zmianom. Liczbę reflektorów zwiększono do czterech i umieszczono je parami pod prętowymi osłonami na obu półkach nadgąsienicowych. Na dolnej płycie przednio pancerza znalazł się rozkładany lemiesz do samo okopywania, podobny do wczesnych konstrukcji radzieckich o takim przeznaczeniu. Najprawdopodobniej czołgi w takiej konfiguracji nie zostały przyjęte na uzbrojenie.

Czołg średni Typ 59-II

Pakistańskie czołgi Typ 59 podczas wojny indyjsko-pakistańskiej w 1965 roku

Pod koniec lat 80.-tych XX wieku pojawił się kolejny raz zmodernizowany czołg średni ze 105 mm armatą czołgową, systemem kontroli ognia firmy GEC Marconi i nocnym pasywnym celownikiem typu IR-18. Wyróżniał się on płaską, prostokątną obudową głowicy przyrządów obserwacyjno-celowniczych przed włazem dowódcy. Część wozów miał fartuchy wzdłuż burt, a parę reflektorów na przednim pancerzu osłonięto metalowym daszkiem. Później identyczny pakiet zmian w porównaniu z pierwowzorem wprowadzono w eksportowych wozach czołg Typ 79. Z czasem niektóre czołgi używane przez Chińczyków otrzymały zmienionej konstrukcji armat czołgowych kalibru 105 mm – posiadających dłuższą lufę i przedmuchiwaczem o zmienionej konstrukcji. Armaty czołgowe tego typu, oznaczono początkowo jako Typ 83A.

Czołg średni Typ 69

Na granicy Korei Północnej, w zimowym kamuflażu

W połowie lat 60.-tych XX wieku został opracowany eksportowy wariant czołgu Typ 59 i zapewne ze względów marketingowych nadano mu oznaczenie Typ 69, aby podkreślić, że nie jest to wóz z końca lat 50.-tych XX wieku. Jego produkcję uruchomiono na początku lat 80.tych XX wieku. Miał on klasyczną armatę czołgową kalibru 100 mm i nieznacznie zmodernizowane wyposażenie (nowszy typ radiostacji pokładowej Typ 889, oraz wewnętrzny intercom Typ 803, itp.). Zewnętrznymi wyróżnikami nowej wersji czołgu były tutaj reflektory i światła pozycyjne umieszczone w pojemnikach, przymocowanych do przedniej części półek nadgąsienicowych oraz sztywne fartuchy osłaniające burty wozu o charakterystycznym, zygzakowatym kształcie ich dolnych krawędzi. Większość wozów otrzymała nocne przyrządy obserwacyjne pierwszej generacji z chińskim odpowiednikiem reflektorów podczerwieni Łuna-2 (promienniki wyróżniają się bardziej masywną obudową z żebrowanym wymiennikiem ciepła i nie są stosowane na wozach, używanych przez armię chińską). W 1982 roku ujawniono Typ 69-II ze stabilizowaną w dwóch płaszczyznach armatą czołgową, nowym celownikiem typu TGS-A i dalmierzem laserowym typu TLR-1A nad lufą. Zainstalowano na nim mocno uproszczony przelicznik balistyczny BC-1A lub JSFCS-212 i zastosowany został silnik czołgowy 12150L-7BW o mocy 425 kW, wzorowany na radzieckim silniku czołgowym W-55, na który Chiny najprawdopodobniej nie otrzymały licencji, ale mogły bez większego trudu zakupić sam czołg, jak i silnik z dokumentacją techniczną z krajów Trzeciego Świata. Niektóre czołgi otrzymały listwowe ekrany przeciwkumulacyjne wokół wieży, inne – wyrzutnie granatów dymnych. Ponieważ nie wzmocniono opancerzenia czołgu, jego masa wzrosła tylko o nieco ponad 1000 kg w porównaniu do czołgu T-54. Takie wozy kupował w latach 1983-1987 Irak, który w tym okresie nabył podobno co najmniej 1800 egzemplarzy czołgów eksportowych, które produkowano w zakładach w Baotou, w 1987 roku 60 wozów zamówiła także Tajlandia. Ich odbiorcą był także Pakistan.

Kolejną ofertą eksportową był ujawniony w 1984 roku czołg średni Typ 69-III (oznaczenie fabryczne WZ121D), oznaczony też jako Typ 79. Główna różnica po między wspomnianymi wozami dotyczyła zastosowania w czołgu armaty czołgowej kalibru 105 mm i oczywiście zastosowaniem kompatybilnej amunicji czołgowej z krajami zachodnimi. Zastosowany został na stanowisku działonowego celownik optyczny Typ 37A, będącego najprawdopodobniej chińską kopią brytyjskiego celownika IR-18, zastosowanego na czołgu Typ 59-II. Wozy te nie miały w związku z tym dalmierzy laserowych nad lufą, zachowały reflektory podczerwone, wyrzutnie granatów dymnych i posiadały zazwyczaj montowane listwowe ekrany ułożone wokół wieży. Masa bojowa czołgu wzrosła do 37 500 kg. W takiej postaci wozy te zostały kupione przez Pakistan i Bangladesz. W tym ostatnim kraju na tych wozach dokonano kolejnej modernizacji, polegającej na opancerzeniu stanowiska strzelca karabinu maszynowego na stropie wieży, umieszczonego przy włazie ładowniczego. Z stalowych płyt pancernych wykonano nie tylko przy tym stanowisku tarczę pancerną z przodu, ale także po bokach, tyłu oraz strop z dodatkowym włazem. Wykonano przy najmniej dwa warianty seryjne wykonane takiego opancerzenia dodatkowego.

Plac Tien an Men, 1989 roku – czołgi średnie Typ 59-II

Czołg średni Typ 59/85

To jest chyba najdziwniejsza, a zarazem najbardziej tajemnicza wersja czołgu średniego Typ 59 jest czołg, który został uzbrojony w armatę podobną do tej, jaką zastosowano w lekkim czołgu Typ 62. Istnieją poważne rozbieżności co do zastosowanego kalibru armaty czołgowej. Według części danych jest to armata kalibru 85 mm, zaś według innych kalibru 100 mm, być może o gładkim przewodzie lufy. Cel, jaki przyświecał twórcom tej modyfikacji nie jest do dziś znany, ani jasny. Zastosowanie w czołgu armaty czołgowej kalibru 85 mm zdecydowanie zwiększało by przewożenie liczby nabojów we wnętrzu czołgu., ułatwiło by odpowiednie rozmieszczenie w wnętrzu wieży dodatkowego wyposażenia, na przykład: dwupłaszczyznowego stabilizatora, przelicznika balistycznego, itp. Nieco mniejsza zastosowanej armaty mniejszego kalibru znacznie poprawiło by jej stabilizację podczas jazdy czołgu, co z zdecydowanie mniejszym odrzucie armaty – znacząco poprawiło by celność strzelania. Oczywiście ceną za to było zdecydowanie pogorszenie własności balistycznych zastosowanego uzbrojenia. Natomiast jeżeli faktycznie miała być to armata o gładkim przewodzie lufy, to jej zastosowanie miało doprowadzić do zwiększenia siły ognia czołgu i stworzenia podstaw do budowy podobnych dział, ale o większym kalibrze. Ponieważ armaty czołgowe tego typu pojawiły się w Chinach zdecydowanie później niż w Związku Radzieckim i to nie bez ważnej pomocy z zagranicy, a na czołgach średnich Typ 59 nie instalowano nawet gładkolufowych działa kalibru 100 mm, to można wprost przyjąć, że próba szybkiego przejścia z dział czołgowych, posiadających lufy z bruzdowanymi przewodami do luf z gładkimi przewodami, zakończyła się Chinach niepowodzeniem. Inna hipoteza jest tutaj bardziej przyziemna – według niej wersję czołgu Typ 59 z tym uzbrojeniem zarządzono, aby na wielkiej defiladzie z okazji trzydziestolecia istnienia Chińskiej Republiki Ludowej, aby tylko pochwalić się znaczącym postępem w dziedzinie broni pancernej. Chociaż niewiele różniły się one o czołgu średniego Typ 59, to prowadzone prace i tak mocno przeciągały się i wozy te pojawiły się dopiero na defiladzie zorganizowanej w 1982 roku, chociaż nie miały zainstalowanych celowników nocnych pasywnych, a nowa armata, krótsza o 350 mm od oryginalnej radzieckiej armaty czołgowej D-10TG – okazała się dużo gorsza balistycznie. Takich czołgów zostało wyprodukowanych bardzo niewiele, a po defiladzie wozy te zostały skierowane do szkół wojskowych, a następnie trafiły one do muzeów, zwykle z mocno niekompletnym wyposażeniem. Początkowo w mediach użytkowano wobec nich oznaczenie Typ 69-I.

Późny Typ 59-I, 1990 rok

Co ciekawe, część zachowanych do dziś wozów tej wersji ma nad nasadą lufy zainstalowany reflektor podczerwony, podobny do radzieckiej Łuny, a na jednym zdjęciu widać sprzężony z nim dalmierz laserowy. Wiadomo, że czołgi miały dodatkowy celownik peryskopowy przed włazem dowódcy czołgu, ale nie ma informacji o jego możliwościach taktyczno-technicznych. Są dowody na zamiar nie tylko zwiększenia siły ognia tych maszyn, jak i stworzenie nowego uzbrojenia dla nowocześniejszych czołgów.

Czołg średni Typ 59/120

Czołg średni Typ 59D

Prób bardzo radykalnego zwiększenia siły ognia jedynego posiadanego przez armię chińską czołgu średniego była instalacja armaty czołgowej kalibru 120 mm, ci miało miejsce na przęłomie wieków. Historia samego działa jest, jak zwykle w samych Chinach bardzo niejasna. Poczałkowo przyjmowano, że sama armata posiada bruzdowany przewód lufy, a więc nie jest kopią radzieckiej armaty czołgowej 2M46, ani tym bardziej nie jest to kopia niemieckiej Rh 120. Przypuszczano początkowo, że może być to kopia brytyjskiej armaty czołgowej L11 pozyskanej z Iranu, który do dziś używa uzbrojonych w nie czołgi brytyjskie Chieftain. Tymczasem firma Norico z czasem podała, że armata jest o gładkim przewodzie lufy i dostosowana do strzelania amunicją czołgową NATO. Prawdopodobnie skonstruowała ją na chińskie zlecenie austriacka firma Noricum (podobnie jak haubice kalibru 155 mm). Armata czołgowa o masie 2600 kg z lufą o długości 6000 mm m9iała przedmuchiwacz w połowie długości po raz osłonę termoizolacyjną. Jej odrzut był zdecydowany silniejszy od bruzdowanej armaty czołgowej kalibru 100 mm, a nie udało się złagodzić przez zwiększenie długości drogi odrzutu cofającej isę armaty z zamkiem z racji mocno ograniczonych rozmiarów wieży. Także zastosowana do działa amunicja była zdecydowanie dłuższa i cięższa, co utrudniało manipulowanie nią w nie zmienionej wieży. Zapas przewożonej we wnętrzu czołgu amunicji działowej został zmniejszony z 46 sztuk nabojów do zaledwie 28 sztuk. Na początku XXI wieku pokazano zdjęcia czołgu średniego Typ 59 z dużą kanciastą niszą z tyłu wieży, wykonanej najwyraźniej z dość cienkiej blachy. Prawdopodobnie mieścił się w niej zmechanizowany magazyn, który miał ułatwić ładowanie. Rozwiązanie to jak wiele innych najwyraźniej się nie sprawdzało.

Czołg średni Typ 59 z nową armatą, ale bez wspomnianej niszy wieży, przez kilka ostatnich lat był bardzo chętnie pokazywany w chińskich mediach, ale to raczej próba wsparcia wyników eksportowych, niż dowódca na powszechne użycie tak skonfigurowanych wozów. Co bardzo ciekawe, gdzie poza wymianą uzbrojenia głównego i demontażem wielkokalibrowego karabinu maszynowego, samego wozu nie poddano modernizacji. Szczególnie dziwna jest sytuacja, że nie ma tutaj choćby częściowo udoskonalonego celownika pod nowe uzbrojenie. Koncepcja ta okazała się najprawdopodobniej nieudana i dlatego zarzucono nieodwracalnie całą koncepcję.

Typ 59T z osłoną termiczną, lokalizacja nieznana

Czołg Typ 59 z nową armatą miał ważyć 37 000 kg, być zdecydowanie dłuższy od oryginału uzbrojonego z armatą kalibru 100 mm o 780 mm, a jego załoga miała być zmniejszona do zaledwie trzech żołnierzy, choć armata nie dysponowała tutaj systemem zmechanizowanego ładowania.

Czołg średni Typ 59D

Armia Bangladeszu zmodernizowała czołg podstawowy Durjoy na wystawie sprzętu wojskowego w 2017 roku

W 2002 roku pojawiły się zdjęcia do kolejnej wersji czołgu Typ 59, oznaczonej dodatkowym sufiksem D, a później ujawniono także fotografie jej modeli prototypowych. Zbudowano w je w oparciu o eksportowy model Typ 69-III/Typ 79, co można rozpoznać po zainstalowanej w wieży armacie bruzdowanej kalibru 105 mm i płaskiej głowicy przyrządu obserwacyjno-celowniczego przed włazem dowódcy czołgu. Głównym wyróżnikiem nowej wersji było zastosowanie osłon reaktywnych w postaci kwadratowych modułów o dość dużej grubości. Później okazało się, że boczne ścianki tych modułów, to prawdziwe atrapy. Moduł składał się z płaskiej płytki, umocowanej na czterech dość długich sworzniach. Pod modułami pancerza reaktywnego na przednim pancerzu były przymocowane dodatkowe stalowe płytki, minimalne mniejsze od płytek górnych. Co ciekawe, robiły one wrażenie jak by były do pancerza głównego przyklejone lub przylutowane, a na pewno nie były one przyspawane. Model prototypowy posiadał zestaw 18 sztuk modułów, przykrywających całą górna przednia płytę pancerza. Na wieży zamocowano takie same kwadratowe moduły, ale nie zauważono sworzni dystansowych, a rodzaj ramy wykonanej z kątowników, na której moduły te były ustawione ukośnie (w tzw. klin). Prototypy miały z każdej strony wieży po pięć par modułów, rozdzielonych niewielką, trójkątną wstawką. Pojazd ten otrzymał cienkie, sztywne fartuchy burtowe, a na ich górnej części zamocowano dodatkową, modułową osłonę. Zespoły reflektorów i świateł pozycyjnych na przedniej części półek nadgąsienicowych umieszczono w obudowach o szerokości półek. Boki i tyłu wieży były dodatkowo osłonięte przez ażurowe kratownice przeciwkumulacyjne, pełniące również funkcje kosza na wyposażenie dodatkowe. Z boków wieży, za dodatkowym pancerzem zostały umieszczone dwa poczwórne pakiety wyrzutni granatów dymnych.

Wozy seryjne różnią się znacząco od modeli prototypowych. Po pierwsze, znacząco zredukować ilości posiadanych modułów opancerzenia dodatkowego. Na wieży z każdej strony są cztery pary modułów, z których dwie dolne płytki nad włazem kierowcy są zwykle przykręcane do modułów górnych, najwyraźniej aby ułatwić kierowcy wozu zajmowanie miejsca w wozie. Bardziej zubożała osłona pancerza przedniego – zostało na niej umieszczone 13 sztuk modułów, na dodatek trzech różnych rozmiarów i umieszczonych w sposób robiący wrażenie przypadkowego. Na wszystkich fotografowanych czołgach są one jednak rozmieszczone tak samo. Ich eksportowa wersja nosi oznaczenie FY-II, posiada wymiary 250 mm x 250 mm lub 375 mm x 250 mm i waży odpowiednio 8 kg i 12 kg. Z fartuchów burtowych zniknęły dodatkowe osłony, zamiast „eleganckich” pakietów reflektorów zamontowano proste obudowy, stosowane na eksportowych wozach Typ 69 i na dodatek nowe czołgi posiadają zwykle jeden taki pojemnik na prawej półce. Na wieży, między włazami jest przewożony drugi cylindryczny pojemnik, który zachodni specjaliści określają jako wyrzutnia granatów oświetlających. W rzeczywistości jest to natomiast zapewne skręcany wycior armatni.

Pakistański Typ 59-I stacjonuje w rządowej instalacji w Hayatabad w pobliżu terenów plemiennych, 30 czerwca 2011 roku

Najważniejszą zmianą zastosowaną na wozach jest instalacja nowych przyrządów obserwacyno-celowniczych. Przed włazem dowódcy, na podobieństwo w czołgach radzieckich T-55 umieszczono cylindryczną głowicę peryskopu-celownika, a na włazie dowódcy, pomiędzy dwoma klasycznymi peryskopami znalazła się kolejna głowica, wyposażona w spore okienko, mieszczące lustro nowego przyrządu obserwacyjnego. Zamiast zastosowania kopii brytyjskie armaty czołgowej L7 – zastosowano jej chińską odmianę, oznaczoną ZPL94-1-105 z nieco dłuższą lufą.

Ocena wdrożonych zmian nie jest jednoznaczna. Nowe przyrządy optyczne były na pewno konieczne, choć nie są to na pewno urządzenia nowoczesne (celownik ma zapewne wbudowany dalmierz laserowy i wzmacniacz światła szczątkowego, nie posiada natomiast kamery termowizyjnej i układu stabilizacji). Moduły dodatkowego pancerza osłaniała tylko niewielką część wieży i część pancerza przedniego kadłuba i ich wpływ na ogólną odporność balistyczną nowego wozu jest umiarkowany.

Nie wiadomo zresztą, czy czołg średni Typ 59D powstał w rezultacie przeprowadzonych remontów oraz modernizacji starszych czołgów, czy były to wozy produkowane od samych podstaw w fabryce. Około 15 lat temu przez krótki czas czołgi o nie ma identycznym wyglądzie zewnętrznym były oferowane na eksport przez firmę Poly Technologies pod oznaczeniem wozu Typ 59P. Nie jest jasne, na ile ich wyposażenia różniło się od stosowanego w wozach dostarczanych armii chińskiej. Na pewno został zastosowany innym mocniejszy silnik z dwiema rurami wydechowymi wyprowadzanymi na prawą burtę, taki sam, jak stosowany w opisywanych kolejnych czołgach – Typ 80. Zewnętrzne różnice sprowadzały się do kształtów i rozmiarów głowicy przyrządu obserwacyjno-celowniczego oraz nieobecności owalnego okna dla pomocniczego celownika z lewej strony lufy. Wóz miał być zaopatrzony w celownik ze stabilizowanym polem widzenia i środki ochrony przed skutkami użycia broni masowego rażenia. Obudowa włazów nie zmieniła się, a więc te środki sprowadzały się zapewne do instalacji urządzenia filtrującego wraz z doprowadzanym powietrzem do przedziału bojowego. Zachowany został także duży wentylator, przykryty bardzo charakterystyczną kopułką na stropie wieży – tak mocno rozpoznawalną dla radzieckich czołgów średnich T-54. Wszystko to pozwala przypuszczać, że tak oferowany wóz jest „hybrydą” krajowego wozu Typ 59P i komponentów z czołgu średniego Typ 80 (silnik i wieża).

Prawdopodobnie irański Zafir-74 (standardowa modernizacja T72Z dla Typu 59) z 105 mm M68 (Royal Ordnance L-7), słoweńskim FCS, ulepszonym silnikiem i ERA

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

• Masa czołgu – 37 000 kg

• Długość wozu – 9973 mm

• Szerokość wozu – 3390 mm

• Wysokość wozu – 2400 mm

• Moc zastosowanego silnika – 537 kW (730 KM)

• Prędkość maksymalna na drodze – do 40 km/h

• Zasięg maksymalny – do 350 km

• Zastosowane uzbrojenie – jedna 105 mm armata czołgowa, jeden wielkokalibrowy karabin maszynowy kalibru 12,7 mm, jeden karabin maszynowy kalibru 7,62 mm

• Załoga wozu – czterech żołnierzy (dowódca, działonowy, ładowniczy, kierowca-mechanik)

Zmodernizowany przez dodanie armaty czołgowej Royal Ordnance L7 kalibru 105 mm, czołg średni Typ 59 w brytyjskim The Tank Museum w 2014 roku

Czołg średni Typ 80

Następny etap doskonalenia chińskich czołgów objął nowe zmiany w układzie jezdnym – czołg średni Typ 80, leżący do zupełnie innego pokolenia), opracowany podobno od 1982 roku, który produkowany był do 1989 roku i ujawniony pięć lat później posiadał zmodyfikowany i nieznacznie wydłużony kadłub, silnik czołgowy o mocy 540 kW oraz 6 par kół bieżnych o mniejszej, niż w czołgach średnich T-54 średnicy. Cztery pary z nich, oprócz wałków skrętnych miały pomocnicze amortyzatory hydrauliczne. Kadłub został wydłużony, aby zmieścić w nim nowy silnik z mocno charakterystycznymi rurami wydechowymi dużej średnicy, skierowanymi na prawą burtę. Górny bieg gąsienic podparto na trzech rolkach i osłonięto sztywnymi fartuchami o zygzakowatych dolnych krawędziach. Po wyprodukowaniu niewielkiej partii wozów, zostały wprowadzone kolejne zmiany: haki holownicze zostały przeniesione z górnej przedniej płyty pancernej na skraj dolnej płyty. Reflektory i światła pozycyjne umieszczono natomiast w przedniej części półek nadgąsienicowych. Był po temu istotny powód: planowano instalację na przednim pancerzu dodatkowego modułu pancernego w postaci płaskiej skrzyni, podobnej od opracowanej dla czołgu średniego T-55M. Co bardzo ciekawe, chiński moduł na górnej części dwa korki wlewowe – być może w warunkach bojowych jest wypełniany cieczą o dużej lepkości rozpraszającą strumień kumulacyjny. Nie ma śladów układu mocowania modułu na wozach fotografowanych bez niego, co znaczy, że był on montowany nie na wszystkich czołgach tego typu, a montaż miał charakter permanentny. Nie jest jasne, kiedy zostało wprowadzone dodatkowe opancerzenie, a zapewne stało się na początku lat 90.-tych XX wieku.

Typ 59-II (oznaczenie fabryczne WZ-120B) w latach 80.-tych XX wieku, wyposażony w austriacką armatę L7 (Royal Ordinance) kalibru 105 mm

Wyposażenie i wygląd wieży stopniowo ewoluowały. Pierwsze wozy seryjne miały zestaw przyrządów celowniczych skopiowany z radzieckiego czołgu średniego T-55, a może wręcz instalowano przyrządy wymontowane z mocno niesprawnych wozów, które użytkowano w krajach afrykańskich i arabskich. Na niektórych z nich zamontowano dalmierze laserowe. Inne wozy otrzymały zaś listwowe ekrany wokół wieży. Tak wyposażonych maszyn w armii chińskiej było jednak bardzo niewiele. Następne otrzymały powiększony środkowy peryskop na włazie dowódcy, a kolejne – także blok przyrządów optycznych przed tym włazem, taki sam, jak stosowany na czołgach średnich Typ 79. Następna wersja posiada głowicę celownika przesuniętą w kierunku osi wzdłużnej wieży i podzieloną na trzy, ustawione obok siebie okna. Na stropie wieży są jednak widoczne ślady po fundamencie poprzedniej głowicy celownika. Co bardzo ciekawe, wozy w ostatniej z opisanych konfiguracji nie mają na pancerzu wieży po lewej stronie lufy owalnego okna dla pomocniczego celownika lunetkowego. Pojazdy z celownikiem z czołgu Typ 79 były określane w mediach jako Typ 88A, z nowszym typem celownika – Typ 88B.

W wozach zamontowano radiostację czołgową typu YRC-83 oraz wewnętrzny intercom typu VIS-8. Od samego początku z tyłu wieży, montowany był niewielki ażurowy kosz na dodatkowe wyposażenie. Część czołgów na początku otrzymała dodatkowe przeciwkumulacyjne osłony listwowe, chroniącą z boków i tyłu nie ma całą wieżę, ale najprawdopodobniej nie uzyskały one aprobaty ze strony przedstawicieli chińskiej armii, ponieważ nie były one montowane na później produkowanych czołgach średnich tego typu. Od samego początku wszystkie te wozy posiadały montowane na bokach wierzy w sumie osiem wyrzutni grantów dymnych, ale w różnym układzie, początkowo ulokowane po cztery w jednym rzędzie, potem po dwie pary w układzie pionowym. Większość wozów posiadało także rurę czerpni powietrza – najwyraźniej są to pierwsze czołgi armii chińskiej, które zostały przystosowane do przekraczania przeszkód wodnych po dnie, choć nigdy nie zostały opublikowane żadne zdjęcia z takiej przeprawy.

Mapa operatorów czołgów średnich Typ 59 na niebiesko z byłymi operatorami na czerwono

W tych maszynach ewoluowało także zastosowanie uzbrojenia działowego. Pierwsze serie miały brytyjskie armaty kalibru 105 mm, kolejne otrzymały ich chińskie kopie, wyróżniające się krótszą lufę, masywniejszą i wyraźnie stożkową częścią po między blokiem zamka, a przedmuchiwaczem . Początkowo na armatach nie instalowano osłon termicznych. Ostatnie wersje miały zmodernizowaną armatę czołgową ZPL94 kalibru 105 mm o dłuższej lufie i lepszych parametrach balistycznych. Wozy w takiej – ostatecznej konfiguracji, zostały oznaczone jako Typ 80-II, choć dość długo używano wobec nich oznaczenia Typ 88B. Najnowsza zmiana polegała na zastąpieniu przeciwlotniczego wielkokalibrowego karabinu maszynowego Typ 59 nowszym QJC-88 – również kalibru 12,7 mm.

Czołgi średnie Typ 80 odegrały istotną rolę w rozwoju chińskiej broni pancernej, choć najprawdopodobniej wyprodukowano ich stosunkowo niewiele. Stały się one ważnym punktem wyjścia do dalszej modernizacji, czyli drogi do czołgu podstawowego, a z czasem zaczęto na kadłubie instalować coraz bardziej kanciaste wieże, wykonywane metodą spawania ze sobą płyt walcowanych. To z nich wyewoluował eksportowy czołgu Typ 85 kilku odmianach, a wreszcie w oznaczony jako Typ 90-96, czyli najnowocześniejszy chiński czołg będący pochodną radzieckiego czołgu średniego T-54. Są one używane do dziś, choć według najnowszych, podobno bardzo wiarygodnych, informacji – ostatecznie wyprodukowano ich stosunkowo niewiele, bo tylko około 190 egzemplarzy.

Iracki Typ 59-II, 1991 rok, pierwsza wojna w Zatoce Perskiej

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

• Masa czołgu – 38 500 kg

• Długość wozu – 9328 mm lub 9840 mm (w zależności od zastosowanego uzbrojenia)

• Szerokość wozu – 3372 mm

• Wysokość wozu – 2296 mm

• Moc zastosowanego silnika – 537 kW (730 KM)

• Prędkość maksymalna na drodze – do 50 km/h

• Zasięg maksymalny – do 430 km

• Zastosowane uzbrojenie – jedna 105 mm armata czołgowa, jeden wielkokalibrowy karabin maszynowy kalibru 12,7 mm, jeden karabin maszynowy kalibru 7,62 mm

• Załoga wozu – czterech żołnierzy (dowódca, działonowy, ładowniczy, kierowca-mechanik)

Albańskie czołgi Typ 59 na granicy podczas albańsko-jugosłowiańskiego incydentu granicznego w 1999 roku

Czołg lekki Typ 62

Już w 1958 roku rozpoczęto w chińskim Instytucie Badawczym Broni Pancernej, zwanym jako „Instytutem-201” – prace projektowe nad chińskim czołgiem lekkim, ale niezupełnie oryginalnej konstrukcji. Opracowano mianowicie lekką wersję czołgu średniego T-54. Wcześniej na taki pomysł wpadli radzieccy konstruktorzy, ale nie zyskał on aprobaty. Niewykluczone, że chińscy inżynierowie, studiujący w Związku Radzieckim w drugiej połowie lat 50.-tych XX wieku, którzy co najmniej usłyszeli o tej koncepcji,a może nawet zapoznali się z jej dokumentacją. Sam pomysł tylko pozornie wydawał się absurdalny, ponieważ lepszym rozwiązaniem było by stworzenie lub skopiowanie czołgu lekkiego, który posiadał by możliwość pływania. Jeśli jednak zrezygnować by z pływalności maszyny, która wymusza za sobą konieczność zapewnienia dużej wyporności kadłuba takiej maszyny, pominąć napęd w wodzie, zastosowania uszczelnień, itp., to przecież konstruowanie lżejszej wersji już produkowanego czołgu nie powinno przecież nastręczać żadnych poważnych problemów w tej kwestii już doświadczonym chińskim konstruktorom. Bez ryzyka utraty sztywności konstrukcji pancerz może być nawet kilkakrotnie cieńszy. Oczywiście, niektóre rozwiązania zastosowane dla konstrukcji czołgu średniego o masie 40 000 kg, niestety nie jest odpowiednie dla czołgu, którego masa ma być o kilka-kilknaście ton lżejsza: można tutaj zastosować lżejsze pasy gąsienic oraz innej konstrukcji koła napędowe, można w nim zastosować słabszy, lżejszy, ale i mniej paliwożerny silnik, lżejszy układ przeniesienia mocy, itd.

Typ 59 IIA (najwyraźniej bez osłon termicznych), lata 80.-te XX wieku

Można tutaj zadać sobie pytanie – po co chińskiej armii tego typu konstrukcja pancerna. Oficjalna odpowiedź brzmi: „dla zapewnienia wystarczającej ruchliwości w grząskim terenie, typowym dla południowych Chin”. Rzeczywiste przyczyny przyjęcia podjęcia znacznego wysiłku konstrukcyjnego były jednak zapewne inne. Przede wszystkim konstrukcja takiego czołgu była znacznie tańsza od wozów Typ 59, zarówno w produkcji seryjnej, jak i eksploatacji, a w warunkach pokoju w zupełności wystarczał nie tylko do szkolenia, ale i demonstrowania potęgi sił zbrojnych państwa, które coraz bardziej aspirowało do lokalnego mocarstwa militarnego i gospodarczego. Być może już wtedy zauważono potencjał eksportowy tego typu wozu. Odbiorcami chińskiej pomocy wojskowej były wyłącznie biedne kraje, dopiero powoli rozwijające się, dla których każdy typ pojazdu pancernego dla ich armii oznaczał nie tylko prestiż, ale i często przewagę nad potencjalnymi siłami zbrojnymi ich sąsiadów (do takich krajów sami Rosjanie eksportowali jeszcze w latach 70.-tych XX wieku znajdujące się u nich w magazynach czołgi średnie T-34-85, które w Chinach nie były produkowane).

Taka właśnie była geneza wozu bojowego, który otrzymał oznaczenie Typ 62 (natomiast, jego oznaczenie fabryczne to WZ131, prototyp był najprawdopodobniej oznaczony jako Typ 59-16). Na pierwszy rzut oka, czołg ten różnił się od wozu T-54, czy jego chińskiej kopii – lufą z zastosowanym przedmuchiwaczem, nie jest ulokowana u jej wylotu, a w odległości około 500 mm od niego oraz perforowanymi tarczami kół bieżnych. Co bardzo ciekawe, przez wiele lat zachodni eksperci utrzymali, że działo zastosowanie w czołgu to nadal armata kalibru 100 mm i w dodatku o gładkim przewodzie lufy. Natomiast, całkowicie inaczej informują to archiwa rosyjskie, które mają tutaj otwarcie sugerować, że zastosowana na wozach armata czołgowa, to zmodyfikowane radzieckie działo S-53 kalibru 85 mm, które miało być stosowane na czołgach średnich T-34-85, choć to najprawdopodobniej armata czołgowa typu D-70, także kalibru 85 mm, które było stosowane w desantowym opancerzonym wozie gąsienicowym SU-85/ASU-85. Według bardzo trudnych do jakiegokolwiek potwierdzenia informacji, z Związku Radzieckiego do Chin dostarczone zostać miały niewielkie partie trzech typów pojazdów opancerzonych ze zunifikowanym układem bieżnych: lekkiego czołgu pływającego PT-76, samobieżnego działa desantowego SU-85/ASU-85 i gąsienicowego transportera opancerzonego BTR-50, z których tylko ten ostatni został skopiowany i produkowany w Chinach na masową skalę pod oznaczeniem transporter opancerzony Typ 77. Konstrukcję zastosowanej armaty znacznie uproszczono poprzez usunięcie z nich hamulca wylotowego, który wydał się zapewne chińskim konstruktorom niepotrzebny, z racji większej masy samego czołgu lekkiego Typ 62 od działa samobieżnego SU-85.

Iracki Typ 69-II zdobyty podczas operacji Pustynna Burza, 1991 rok

Mimo zewnętrznego podobieństwa konstrukcja kadłuba pojazdu była istotnie różna od tego co widać przy czołgu średnim T-54 – zmniejszono rozmiary i znacząco zredukować grubość pancerza oaz zlikwidowano część i tak mocno ubogiego – wyposażenia wewnętrznego. Zastosowany kadłub był krótszy o 475 mm, a jego szerokość mniejsza o 395 mm, jego prześwit został zredukowany o 47 mm, a całkowita wysokość samego pojazdu o 150 mm (podane pomiary są wynikiem dokładnych pomiarów pojazdu, który został zdobyty przez Wietnamczyków w 1979 roku i przekazany następnie do Muzeum Broni Pancernej w Kubince, a same dane chińskie zdecydowanie się tutaj różnią). Nie zmieniła się natomiast średnica pierścienia wiodącego wieży – wynosi ona 1820 mm. Jeszcze radykalniej zredukowano grubość pancerza zasadniczego czołgu. Przód wieży posiada grubość 50 mm (w czołgu średnim T-54 – wynosiła ona 200 mm), przód kadłuba 25 mm (wobec 120 mm), burty kadłuba 25 mm (wobec 80 mm), a tył kadłuba 16 mm (wobec 45 mm). Na dodatek wieża została odlana ze zwykłego staliwa, a nie z staliwa pancernego, jedyna przednia część jej spawanego stropu o grubości 20 mm to stal o podwyższonej wytrzymałości. Wskutek tego opancerzenie mogło chronić załogę wozu jedynie przed ostrzałem z przodu pociskami kalibru do 23 mm (najwidoczniej chodziło tutaj o klasyczną, pełnokalibrową amunicje przeciwpancerną, a nie przed pociskami rdzeniowymi), a z boków tylko przez amunicją przeciwpancerną kalibru do 14,5 mm. Masa wozu zdecydowanie zmalała dzięki temu z 36 000 kg od 21 000 kg, co pozwoliło na dokonanie znaczących zmian w zastosowanym układzie bieżnym. Zastosowane zostało lżejsze, tłoczone ogniwa gąsienic o zmniejszonej szerokości, wynoszącej 380 mm (zamiast szerokości 580 mm), a koła bieżne posiadały średnicę 760 mm, które nie dość, że wykonane metodą tłoczenia z blachy stalowej i perforowane, to posiadając konstrukcję jednodyskową (pasy gąsienic z tego powodu dysponują dwoma rzędami grzebieni, a nie jednym, które obejmują wokół dyski kół bieżnych). Zmniejszono średnicę i napięcie wałków skrętnych (mającą sztywność 2,1 kN/cm wobec 5,1 kN/cm w czołgach średnich T-54). Kute ogniwa z pasów gąsienic o szerokości 380 mm posiadały niewielką trwałość, co szybko potwierdzili zagraniczni użytkownicy czołgów lekkich Typ 62 oraz radzieccy eksperci, którzy testowali tą maszynę na własnym poligonie pod Kubinką.

Lżejszy pojazd mógł być napędzany słabszym silnikiem czołgowym bez pogorszenia ich osiągów i w literaturze zachodniej podaje się, że tak się też stało, a mianowicie opracowano dla niego w Chinach 10-cylindrową odmianę silnika czołgowego 12-cylindrów W-2/W-54. Jednak wbrew pozorom, że taka przebudowa silnika czołgowa jest znacznie bardziej złożonym procesem, niż „odchudzenie” kadłuba i jego realizacja dla mało doświadczonych chińskich konstruktorów była sporym osiągnięciem. Sprawa tutaj nie jest jednak jasna – czołg Typ 62, który znajduje się w Kubince jest napędzany standardowym silnikiem W-54 o mocy 386 kW, a mało prawdopodobne jest stosowane tutaj jednocześnie dwóch silników o różnej mocy i gabarytach (trudności logistyczne). Według materiałów dostępnych z Chin, czołg Typ 62 napędzany jest silnikiem „12150-L3), a więc 12-cylindrowym o mocy 316 kW. Jego wyraźnie mniejsza mocą, w stosunku do silnika czołgowego W-54, to jednak zdecydowanie jego cechą było znacznie mniejsze zużycie paliwa. Podczas prób w Związku Radzieckim określono zużycie paliwa na 127 litrów na 100 km, co było znaczące wobec silnika W-54, określanego tutaj na 187 litrów. Niewątpliwe są natomiast zmiany w nowym układzie przeniesienia mocy. Zamiast dwustopniowych planetarnych mechanizmów skrętnych zastosowane zostały sprzęgła cierne i burtowe przekładnie redukcyjne (konfiguracja zastosowana na przykład w czołgach średnich T-34 – zdecydowanie gorsza pod względem energetycznym, ale zdecydowanie lżejsza i prostsza konstrukcyjnie. Wentylator zastosowany w chłodnicy był napędzany wałem przegubowym, co upraszczało montaż silnika. Chłodnica oleju jest tutaj połączona z główną chłodnicą i unosi siew wraz z nią przy podnoszeniu pokrywy przedziału bojowego.

Chiński Typ 59-IIA zmodernizowany w latach 90.-te XX wieku

W ramach upraszczania odpowiedniego wyposażenia czołg został pozbawiony układu filtracji powietrza doprowadzanego do przedziału bojowego, półżyrokompasu i ogrzewania. Zachowano elementarne środki łączności – radiostację czołgi A-220 (kopię radzieckiego R-123) oraz intercom A-221 (kopia radzieckiego R-120).

Uzbrojenie czołgu stanowiły armata czołgowa „62-85TC” z zapasem 47 sztuk naboi. Zmiana kątów podniesienia jest dokonywana za pomocą ręcznego manipulatora, w zakresie od -5 stopni do +20 stopni (obrót wieży jest realizowany za pomocą silnika elektrycznego). Armata ta nie była stabilizowana, w związku z tym nie jest możliwe prowadzenie celnego ognia w ruchu. Oprócz armaty czołgowej, czołg dodatkowo posiada dwa karabiny maszynowe Typ 59T (licencyjny SGMT) kalibru 7,62 mm oraz jeden przeciwlotniczy wielkokalibrowy karabin maszynowy Typ 54 kalibru 12,7 mm. Urządzenia celownicze składały się z bardzo prymitywnego celownika optycznego, stanowiącego kopię radzieckiego TSz-22A, stosowanego w czołgach rodziny Typ 59 oraz Typ 69. Ponieważ jego konstrukcja była przystosowana do stosowania w wieży czołgu, gdzie pancerz posiadał grubość 200 mm, to w czołgu lekkim Typ 62 obiektyw wystawał na zewnątrz pancerza i był dodatkowo osłonięty dodatkowym, blaszanym „okapem”. Także przyrządy obserwacyjne dowódcy i działonowego było bardzo proste, a jego pole obserwacji znacznie się zmniejszyło się w stosunku do czołgu średniego T-54. Nie przewidziano tutaj instalacji nocnych przyrządów obserwacyjnych ani celowniczych, w związku z tym pojazd nie posiadał montowanego reflektora podczerwonego.

Zmodernizowany chiński Typ 59 IIA z osłonami termicznymi i nowym FCS, lata 2000.-ne

Wszystkie te zmiany doprowadziły do powstania zupełnie udanego „czołgu dla ubogich”. Jego największym przeciwnikiem byłych lekkie granatniki przeciwpancerne – także broń, która często występowała w państwach często ubogich. Bardzo cienki pancerz nie czołgu lekkiego Typ 62 nie stanowiły dla nich żadnej przeszkody i wszędzie tam, gdzie użyto tych maszyn bojowo. Ich straty były mocno niewspółmierne wysokie. Z czasem okazało się, że ilość dostępnych na rynku używanych czołgów radzieckich T-54 oraz jego chińskich klonów powodowało, że ich niska cena powoduje nieekonomiczne produkowanie czołgów Typ 62, które były lepiej uzbrojone i opancerzone od swojego lżejszego kuzyna. Również sama Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza nie była w żadnym stopniu zachwycona nowym czołgiem lekkim, ponieważ jego łączna produkcja prowadzona w Fabryce Nr. 674 w Harbinie w latach 1963-1978 nie przekroczyła 800 sztuk czołgów, co jak na potrzeby sił zbrojnych Chin było ilością prawie symboliczną. Według innych, nieco bardziej optymistycznych danych, jego produkcja seryjna trwała do 1982 roku i zakończyła się on wyprodukowanie 1560 egzemplarzy czołgów lekkich Typ 62. To tylko kolejny przykład mocnej niespójności dostępnych danych na temat chińskich zakładów zbrojeniowych.

W latach 80.-tych XX wieku czołg poddany został niewielkiej modernizacji, polegającej na zwiększeniu dokładności celowania zastosowanych w wozie przyrządów celowniczych poprzez zastosowanie dalmierza laserowego w obudowie nad nasadą lufy i prostszego przelicznika balistycznego. Zastosowano wreszcie optyczny celownik o długości dopasowanej do grubości czołowego pancerza wieży i zdemontowano blaszany okap znad jego otworu. Zastosowane zostały nowsze środki łączności i wprowadzono nową amunicją działową. Tak zmodernizowany czołg lekki został oznaczony jako Typ 62-1 (WZ131-1). Kolejne zmiany polegały na zastosowaniu burtowych fartuchów i ażurowych osłon wokół wieży dla zwiększeniu odporności na trafienia pociskami z głowicami kumulacyjnymi. Zdjęcia, które były publikowane na przełomie wieków ujawniły kolejną modyfikację: przeciwlotniczy wielkokalibrowy karabin maszynowy Typ 59, montowany na stropie wieży otrzymał jako dodatkową osłonę balistyczną dużą prostokątną tarczę pancerną z przodu i dwie mniejsze z boków, na duże podobieństwo tarcz pancernych, jakie instalowano dla wielkokalibrowych karabinów maszynowych kalibru 12,7 mm, które stanowiły uzbrojenie amerykańskich gąsienicowych transporterów opancerzonych M113, używanych w Wietnamie Południowym. Broń ta została tak przystosowana jak dodatkowa broń przeciwko piechocie, dając jej strzelcowi dodatkową osłonę balistyczną przeciwko amunicji małokalibrowej.

Prototyp czołgu podstawowego Typ 69, Chińskie Siły Zbrojne, z 1974 roku

Wydawać się mogło, że koncepcja lekkiej wersji czołgu Typ 59 nie sprawdziła się ostatecznie najlepiej, a jego zadania przejęły inne, produkowane w Chinach wozu bojowe – najpierw czołg pływający Typ 63 (kopia radzieckiego czołgu pływającego PT-76), później kołowe niszczyciele czołgów, aż wreszcie wozy wsparcia ogniowego, należące do licznej chińskiej rodziny bojowych wozów piechoty. Tymczasem relatywnie niedawno, ponieważ w 2004 roku ujawniona została kolejna wersja zmodernizowanego czołgu lekkiego Typ 62. Ich modernizacja polegała na zastąpieniu w wozach półsferycznej wieży, nową, wykonana całkowicie metodą spawania z walcowanych płyt pancernych. Jego kształt przypomina tutaj skonstruowaną znacznie wcześniej wieżę dla czołgu lekkiego Typ 63A. Są też istotne różnice: pojawiła się tylna nisza wieży o większych rozmiarach, na przednim opancerzeniu pojawiły się dodatkowe moduły opancerzenia. Natomiast taki same jest jego uzbrojenie – niskociśnieniowa armata czołgowa kalibru 105 mm z zastosowanym przedmuchiwaczem i szczelinowym hamulcem wylotowym. Nie wiadomo ile czołgów został zmodernizowanych w taki właśnie sposób, ale wiadomo na pewno, że trafiły one na wyposażenie jednostek liniowych.

Czołg lekki Typ 62 stał się bazą dla paru konstrukcji pojazdów pochodnych, ale ich ostateczna popularność była jeszcze mniejsza niż samego czołgu. Jednym z nich był pojazd pomocy technicznej, natomiast drugi, ujawniony dopiero po 2000 roku – pojazd torujący SL-01, który został zaopatrzony w wieloprocesorową, rurową wyrzutnię pocisków wywołujących detonację min, być może zawierające ładunki paliwowo-powietrzne. Spotykana jest też informacja, że pochodną konstrukcji czołgu lekkiego Typ 62 jest ciągnik gąsienicowy Typ 60 (oznaczony fabrycznie WZ421), najprawdopodobniej jednak oba pojazdy łączy jedynie zastosowany ten sam napęd, gdyż nawet zastosowany układ jezdny nie jest nawet podobny.

Czołg podstawowy Typ 69 na północ od mostu An Nu’maniyah na autostradzie 27, zniszczony podczas inwazji Stanów Zjednoczonych na Irak w kwietniu 2003 roku

Podobno do 2020 roku na wyposażeniu jednostek liniowych pozostawało około 500 egzemplarzu czołgów lekkich Typ 62, ale od kilku ostatnich lat ich nowe zdjęcia coraz rzadziej pojawiają się w internecie.

Oryginalny wariant czołgu lekkiego Typ 62 powstał w Bangladeszu około 2015 roku. Z wozu tego zdemontowana został wieża, a w jej miejsce ustawiono wysoką, zakrytą od góry kazamatę, w której została umieszczona haubica górska kalibru 105 mm. Bardzo skąpe informacje nie potwierdzają, czy był to jedynie eksperyment – model prototypowy, czy powstało więcej pojazdów tak przekształconych.

Typ 69-I w chińskiej służbie

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

• Masa czołgu – 21 000 kg

• Długość wozu – 7493 mm

• Szerokość wozu – 2425 mm

• Wysokość wozu – 2307 mm

• Moc zastosowanego silnika – 315 kW (476 KM)

• Prędkość maksymalna na drodze – do 60 km/h

• Zasięg maksymalny – do 450 km

• Zastosowane uzbrojenie – jedna 85 mm armata czołgowa, jeden wielkokalibrowy karabin maszynowy kalibru 12,7 mm, dwa karabiny maszynowe kalibru 7,62 mm

• Załoga wozu – czterech żołnierzy (dowódca, działonowy, ładowniczy, kierowca-mechanik)

Typ 69

Niewdrożone prototypowe modele czołgów

W Chinach testowano kilka modeli prototypowych czołgów, które były rezultatem, często bardzo głębokich modernizacji czołgów typ 59, które zaczęto tworzyć w latach 60.-tych XX wieku, po znacznym pogorszeniu stosunków politycznych z Związkiem Radzieckim i jak najbardziej się uniezależnić od pomocy gospodarczej swojego północnego sąsiada. Jednym z tych kierunków, było zastosowanie rozwiązań, które zastosowano w radzieckim czołgu średnim kolejnej generacji – T-62. Maszyna ta nie została podarowana Chinom przez Związek Radziecki, a została przez Chińczyków zdobycia podczas starć granicznych z 1968 roku. Według oficjalnych danych, maszyna ta miała zostać zdobyta na wyspie Damańskiej, położonej na rzecze Ussuri, gdzie miały się toczyć najkrwawiej walki pomiędzy chińskimi żołnierzami, a żołnierzami radzieckimi. Według niektórych źródeł czołg ten miał trafić do Chin z Egiptu, który miał zostać przez państwo chińskie zakupiony.

Prototyp Typ 69-II. Zwróć uwagę na niezwykły kamuflaż

Czołg średni fabrycznie oznaczony jako WZ122 posiadał kadłub, napęd oraz układ jezdny czołgu średniego Typ 59 i wieże, podobną do tej zastosowane w radzieckim czołgu T-62 z gładkolufową armatę czołgową kalibru 115 mm. Chiński przemysł zbrojeniowy jeszcze przez kolejnych wiele lat nie potrafił produkować tego typu armat u siebie, więc ta armata czołgowa U-5STS (2A20 Mołot) zdjęto bezpośrednio z posiadane czołgu średniego T-62. Okazało się także, że produkcja monolitycznych wież, wykonywanych metodą odlewania (w czołgach radzieckich T-54 i chińskich Typ 59 do odlewu ścian wieży jest dospawany cienkościenny strop), była w ówczesnych Chinach niewykonywalna. Dlatego czołg WZ122 pozostał wyłącznie modelem prototypowym.

Więcej próbowano zrobić w ramach programu budowy lżejszej wersji czołgu średniego Typ 59, czyli późniejszego modelu Typ 62. Na prototypach fabrycznie oznaczonych jako WZ132 testowane były armaty czołgowe w kalibrach: 76 mm, 85 mm i 100 mm, wyposażonych w hamulce wylotowe z przedmuchiwaczami lub bez nich. Wypróbowano zastosować koła bieżne, podobne do stosowanych na czołgach lekkich PT-76, ale o znacznie większej średnicy. Co najmniej, jeden z modeli prototypowych (oznaczony jako WZ112), zainstalowane zostało zawieszenie z możliwością regulacji prześwitu. Ostatecznie żadne z tych „ambitnych”, rozwiązań nie sprawdziło się i jako jedyne znaczące novum w lekkiej wersji czołgu średniego Typ 59, gdzie zastosowano armatę czołgową kalibru 85 mm.

Typ 69-II

Kolejnym modele prototypowym, a najprawdopodobniej tylko demonstratorem technologi był czołg średni Typ 59, który został wyposażony w większą i wyższą wieżę, w której umieszczono, zapewne na początku lat 80.-tych XX wieku armatę większego kalibru, zalewne 125-130 mm. Sam pojazd był właściwie działem samobieżnym ponieważ zakres obrotu wieży według danych chińskich był mocno ograniczony. Zapewne po zebraniu doświadczeń, podczas jego budowy – opracowano i użytkowano przez stosunkowo krótki czas niszczyciele czołgów Typ 89, powstałych na nośniku Typ 321, opracowanych dla haubicy polowej Typ 83 kalibru 152 mm. One jednak były uzbrojone w niezbyt udaną armatę gładkolufową kalibru 120 mm, która została opracowana w 1984 roku, w biurze konstrukcyjnym, ulokowanym w Fabryce Nr. 447.

Niedawno zostały ujawnione zdjęcia modelu prototypowego wersji czołgu Typ 59, którą można określić jako chiński Drozd. Wóz ten miał po bokach wieży dwie czterorurowe wyrzutnie dużego kalibru (najprawdopodobniej kalibru 100 mm), mieszczące zapewne przeciwpociski, przeznaczone do zwalczania zbliżających się w kierunku wozu pocisków przeciwpancernych z głowicami kumulacyjnymi. Wewnętrzne rury były ustawione niemal poziomo, a zewnętrzne pod kątem 45 stopni (albo były one ruchome w płaszczyźnie pionowej). Funkcję wykrywacza zbliżających się pocisków przeciwpancernych pełniła zapewne rozbudowana głowica optyczna, zamocowana na krótkim maszcie z tyłu wieży. Pojazd też posiadał zasobnik z aparaturą optyczną nad nasadą lufy oraz cztery pakiety po 9 wyrzutni granatów dymnych. Ponieważ nie ujawniono dotąd innych zdjęć tak wyposażonych czołgów chińskich, można wywnioskować, że testowana na czołgu średnim Typ 59 aparatura nie spełniła oczekiwań.

Prototyp Typ 69-III pomalowany w pełnym zielonym kolorze

Stary czołg nowej generacji

Pod koniec XX wieku można było oczekiwać, że Chiny będą oferować na eksport czołgi, wywodzące się z niedawno wdrożonych do służby Typ 90, a przede wszystkim nowsze czołgi Typ 96. Wyeksportowano tutaj jednak tylko mocno symboliczną liczbę czołgów Typ 85 do Sudanu. Pakistan kupił czołgi podstawowe produkcji chińskiej, bazujące na nieprodukowanych jeszcze wówczas czołgach Typ 98, dopiero kilka lat temu odnotowano sukcesu czołgu w konfiguracji, oznaczonej jako VT-1.Chińczycy analitycy rynku zbrojeniowego dostrzegli natomiast niszę: ubogie kraje rozwijające się były zainteresowane czołgami, nowocześniejszymi od radzieckich czołgów T-55, ale konstrukcyjnie mniej skomplikowanymi i tańszymi od czołgów radzieckich T-72. Dlatego też zdecydowano się na opracowanie kolejnej wersji czołgu średniego Typ 59, wyróżniających się przede wszystkim nowocześniejszym wyglądem. Najpierw powstały wersje, których nigdy nie prezentowano w folderach chińskiego eksportowego giganta NORINCO.

Typ 69-II armii irackiej, Bagdad, 2003 rok

Pierwszy czołg to Typ 59, z nową wieża o kształcie zmienionym przez kanciaste atrapy z cienkiej blachy stalowej, przyspawane do jej przedniej części oraz listwowe ekrany mocowane z boków i tyłu wieży. Znane są jej zdjęcia z zainstalowanymi armatami czołgowymi kalibru 100 mm, 105 mm i 125 mm. Ta ostatnia amunicja nie posiadała w wieży zainstalowanego zmechanizowanego automatu ładowania, ale strzelała ona radziecką amunicją rozdzielnego ładowania. Wozy z takim uzbrojeniem oraz dodatkowym opancerzeniem na wieży kupił Pakistan. Druga wieża, znana z nielicznych zdjęć, posiada na wieży prostokątne moduły pancerza dodatkowego: z jej przodzie na amie w kształcie klina, z boku natomiast na płasko. Bardzo on przypomina z wyglądu pakistański czołg Al Zarrar, w pierwszej konfiguracji. To podobieństwo obu konstrukcji może być mocnym i niezbitym dowodem, że ten „sukces islamskiej (pakistańskiej) myśli technicznej”, czyli został zastosowany pakiet modernizacyjny chińskiego czołgu średniego Typ 59, który przekształcił go w pakistańskiego Al Zarrara, czyni go „dzieckiem” w większości chińskich konstruktorów, a nie pakistańskich. Trzecia wersja tego wozu, oznaczona jako Typ 59G, który został zakupiony przez Bangladesz w 2010 roku i została ona nazwana tak jako Durjoy, która łączyła elementy dwóch wcześniejszych modeli. Czołg posiadał zainstalowaną armatę czołgową kalibru 125 mm i blaszane nakładki na wieży, do których przymocowano najpierw płaskie moduły pancerza dodatkowego, a potem kanciaste moduły, podobne do stosowanych na czołgach Typ 96A i Typ 99. Prostokątne moduły umieszczono także na przednim pancerzu. Zamontowano silnik czołgu Typ 80 z dwiema rurami wydechowymi na prawej burcie oraz nowe przyrządy celownicze da armaty czołgowej kalibru 125 mm (o gładkim przewodzie lufy). Głowica zastosowanego celownika przypomina urządzenie stosowane w czołgach Typ 96A, na pewno posiada wbudowany dalmierz laserowy, nowoczesny kanał nocny (choć niekoniecznie kamerę termalną, raczej pasywne urządzenie noktowizyjne) i zapewne stabilizowane. Co bardzo ciekawe, kontrakt dotyczył nie dostawy gotowych czołgów w tej wersji, ale zakupione zostały pakiety modernizacyjne, które miano na miejscu zamontować na używanych przez Bangladesz – czołgach średnich Typ 59. Początkowo pisano o planach modernizacyjnych łącznie 300 egzemplarzy czołgów, potem na tylko 200 sztuk maszyn, a ich ostateczna liczba jest podobno jeszcze mniejsza. Według niektórych źródeł, a tak naprawdę dowodów w postaci fotografii – doszło ostatecznie do przebudowy dosłownie kilku egzemplarzy wozów, a potem z planów zrezygnowano, kupując zamiast tego nowe czołgi Typ 59D i modele VT-1.

Nieoczekiwanie czołg średni Typ 59G pojawił się także w Namibii, gdzie sprzedano tam w 2011 roku wyremontowane i zmodernizowane czołgi Typ 59 armii chińskiej. Do ostatecznej konfiguracji wybranej przez Bangladesz wprowadzono kolejne zmiany, a przede wszystkim zastosowane zostały nowocześniejsze moduły opancerzenia dodatkowego, z zewnątrz przypominające konstrukcje, stosowane w najnowszych modelach chińskich czołgów. Wadą tego był znaczący wzrost masy czołgu do 40 500 kg, a spadek ruchliwości na polu bitwy miał tutaj rekompensować nowy silnik czołgowy o mocy 537 kW. Jednak widocznie zmniejszył się zasięg taktyczny wozu oraz zwiększył nacisk jednostkowy na grunt. W odniesieniu do tej wersji czołgu, pojawia się oznaczenie: Typ 79-III.

Typ 69-IIIb lub późny Typ 79 w chińskiej służbie, lata 90.tych XX wieku

Najnowsza oferta chińskiej firmy NORINCO, dotycząca rodziny czołgów średnich Typ 59 pochodzi z 2016 roku. Ilustrujące ją zdjęcia pokazują czołg, bardzo podobny do maszyny, oferowanej Bangladeszowi. Czołg ten posiada zainstalowaną armatę czołgową kalibru 125 mm z gładkim przewodem lufy z zastosowanym „półautomatycznym układem ładowania” amunicji (do dziś nie wiadomo konkretnie co oznacza tego typu określenie przez chińskich specjalistów), system kontroli ognia (SKO) ze stabilizowanym przyrządem obserwacyjno-celowniczym, nowe pasy gąsienic i silnik czołgowy o mocy 537 kW. Moduły dodatkowego opancerzenia, takie same jak stosowane na czołgach Typ 59D, umieszczono na przednim pancerzu z przodu wieży, gdzie zostały przymocowane w sposób dość oryginalny, część z nich znajduje się na ramie w kształcie klina, co można uznać za taki układ bliski optimum dla takich modułów, a pozostałe są przymocowane na płasko do blaszanych osłon, dospawanych z przodu wieży.

Wozy specjalistyczne

Chiński Typ 79 (Typ 69-III, WZ-121D).

W oparciu o kadłub i zawieszenie chińskiego czołgu średniego Typ 59, w Chinach zostały zbudowane pojazdy bojowe oraz wozy pomocnicze specjalnego przeznaczenia, takie jak: artyleryjskie zestawy przeciwlotnicze, ciągniki ewakuacyjne, wozy inżynieryjne i most towarzyszący. Zostaną one szerzej opisane w osobnych artykułach na blogu.

Podsumowanie konstrukcji

Zwróć uwagę na termiczny rękaw Typ 83 Chiński późny Typ 79 z trójkolorowym kamuflażem, początek lat 90.-tych XX wieku

Chińskie czołgi średnie Typ 59 oraz ich bardzo liczne i daleko idące modernizacje znacznie wydłużyły „drzewo genealogiczne”, które zostało zapoczątkowane przez zaprojektowanie przez radzieckich konstruktorów czołgu średniego T-54. Jak się często okazywało, były to idealne wozy dla armii państw ubogich z tzw. „trzeciego świata”, dowodzi to nie tylko ich długowieczności, ale także utrzymania na nich zadowalających walorów eksploatacji. Oczywiście był to również dowód na bardzo powolny proces nabierania odpowiednich kompetencji przez chińskich inżynierów. Bazowanie na tak leciwym nośniku powinno przestać być zasadne najpóźniej pod koniec lat 70.-tych XX wieku, kiedy na świecie standardem stawały się czołgi podstawowe, konstrukcyjnie młodsze od czołgów średnich T-54 o aż dwie generacje.

Czołg przeciwlotniczy Typ 80

Czołg podstawowy Typ 69IIG armii Bangladeszu z pancerzem reaktywnym

Bardzo niska skuteczność armat przeciwlotniczych kalibru 37 mm konstrukcji radzieckiej już po zakończeniu II Wojny Światowej przeciwko nowej generacji samolotów o napędzie odrzutowym, skłoniła Chińczyków do skopiowania radzieckiego przeciwlotniczego działa samobieżnego ZSU-57-2 (szerzej opisanego tutaj: ). W tym czasie chodziło ono już w Związku Radzieckim za pancerny anachronizm (w linii był on od końca 1956 roku), przede wszystkim poprzez brak jakiegokolwiek nawet prostego systemu kierowania ogniem, brak towarzyszących, również samobieżnych przeciwlotniczych dalmierz artyleryjskich, radiolokatorów wykrywania celów powietrznych, a także bardzo niskiej prędkości kątowej naprowadzania dział przeciwlotniczych na cel i niemożności prowadzenia ognia w ruchu. Jedynie balistyka działa przeciwlotniczych kalibru 57 mm była jeszcze wtedy zadowalająca. Podobnie, jak to było w przypadku swojego radzieckiego odpowiednika, nie udało się chińskim konstruktorom zapewnić odpowiedniej szybkostrzelności zdwojonego zestawu przeciwlotniczego, przez co osiągnięto około 80 strzałów na minutę. Innym, poważnym mankamentem skonstruowanego w Chinach „modelu prototypowego” było wykorzystanie jako nośnika nie zmienionego kadłuba czołgu średniego Typ 69. Kilkanaście lat wcześniej konstruktorzy radzieccy uznali podobny nośnik (czołg średni T-54) za zbyt ciężką konstrukcję i opracowali oni specjalną wersję odchudzonego kadłuba, posiadająca cztery pary kół jezdnych, lżejsza o około 3000 kg. W Chinach nowy czołg przeciwlotniczy otrzymał oznaczenie Typ 80 (zaś oznaczenie fabryczne WZ305), ale ostatecznie nie wszedł on do masowej produkcji, a być może wozy te nie były w całości produkowane od podstaw, a jedynie nowe, specjalne wieże umieszczone zostały w niewielkiej liczbie kadłubów wyprodukowanych wcześniej czołgów średnich. Co bardzo ciekawe, w samych Chinach tego samobieżnego zestawu przeciwlotniczego nie uważano za beznadziejnie przestarzały, gdyż względnie długo poszukiwano dla niego bardziej odpowiedniego nośnika gąsienicowego – testowano na przykład wieżę, zainstalowaną na kadłubie działa samobieżnego Typ 83, produkowanego od połowy lat 80.-tych XX wieku.

Jeśli uznać za miernik wielkości produkcji wielokrotność publikacji czy oficjalnej prezentacji dane sprzętu wojskowego, to czołg przeciwlotniczy Typ 80 był tak naprawdę produkowany wyłącznie na minimalną skalę. Jest to o tyle dziwne, że zdecydowano się na produkcję wież oraz armat dla niego. Te ostatnie musiały być przecież (jak radzieckie odpowiedniki), produkowane w dwóch odmianach: prawostronnej i lewostronnej (podawanie amunicji), co nie było potrzebne dla holowanych zestawów przeciwlotniczych S-60 (także kalibru 57 mm). Dlatego wydaje się więc mieć jak największy sens hipoteza sugerująca, że produkcji wież oraz armat „lewostronnych” w Chinach ostatecznie unieruchomiono, a znane tutaj z mocno nielicznych zdjęć czołgi przeciwlotnicze Typ 80 złożono z chińskich nośników i radzieckich wież, które zostały odkupione od użytkowników, pochodzących z krajów trzeciego świata oraz Rumunii. Podobno, bardzo niewielką liczbę przeciwlotniczych radzieckich dział samobieżnych ZSU-57-2 trafiła z Związku Radzieckiego i do Albanii, a ta kilka lat później przekazała niemalże całe swoje w miarę nowoczesne, radzieckie uzbrojenie Chinom, otrzymując w zamian starsze i prostsze konstrukcyjne uzbrojenie pochodzące z „jedynie słusznego źródła”, czyli w Chińskiej Republiki Ludowej.

Bangladesz Typ 69-II

Czołg przeciwlotniczy Typ 88

Kolejną próbę stworzenia samobieżnego zestawu przeciwlotniczego na podwoziu gąsienicowym podjęto w połowie następnej dekady. Na tym samym, dalekim od optimum, kadłubie umieszczono kanciastą, zakrytą wieżę z dwiema armatami przeciwlotniczymi kalibru 37 mm znanymi w wersji holowanej jako Typ 76. każde z dział było zaopatrzone z 250 sztuk nabojów. Zastosowane elektryczne napędy wieży zapewniały obrót w płaszczyźnie poziomej z prędkością do 60 stopni na sekundę i zmianę kąta podniesienia w zakresie od -10 stopni do +87 stopni z prędkością 40 stopni na sekundę. Bardzo charakterystyczny był tutaj brak rozbudowanych przyrządów celowniczych. Początkowo były to proste celowniki w wersji holowanej armaty, dla których wykonane zostały dwa niewielkie okna w przednim pancerzu wieży. Potem zainstalowano dodatkowo z lewej strony stropu celownik peryskopowy i prosty układ kierowania ogniem typu JM-832 z przelicznikiem balistycznym, a dowódca otrzymał właz na nieruchomym cokole z licznymi peryskopami.

Czołg podstawowy Typ 69IIG armii Bangladeszu

Przez cały czas sam pojazd na pewno nie posiadał stosowanego dalmierza. Na stropie wieży znajdowało się aż 5 włazów. Ten samobieżny zestaw przeciwlotniczy został oznaczony jako Typ 88 lub PGZ-88, ale również i jego nie produkowano seryjnie. Podobno wszystkie kilkanaście doświadczalnych wozów dostarczonych zostało do pułku przeciwlotniczego chińskiej 6. Dywizji Pancernej, stacjonującej w Nankou. Sądząc ze stanu, w jakim wówczas znajdowały się przedstawiane wozy na przełomie wieków, żaden z nich nie był już wtedy od lat używany. Obecnie zapewne mają już wartość wyłącznie złomu.

Ewidentną słabość wcześniejszych konstrukcji chińskich usiłowano usunąć, modernizując samobieżne zestawy przeciwlotnicze Typ 88 przez zaopatrzenie go w prosty radiolokator obserwacji okrężnej. Wymagało to skonstruowania niemalże od podstaw całej wieży. Pojemniki na amunicję skonstruowano i umieszczono w przedniej części, uzupełniane amunicji odbywało się po usunięciu dużych pokryw stanowiących strop przedniej wieży. Celownik optyczny znalazł się z jej prawej burty, a radiolokator ze składaną anteną zamocowano z tyłu wieży. Pojazd z takiej postaci ujawniono w 1988 roku. Pojawiły się wtedy sugestie, że od początku planowano zastosowanie radiolokatora, a zaprezentowana dwa klata wcześniej wersja uproszczona służyła jedynie do wstępnych prób mechanicznej części konstrukcji. Radar najprawdopodobniej wywodził się ze sprzętu okrętowego, wykonywał on 30 obr./min. i posiada maksymalny zasięg odbioru do około 15 000 m.

Bangladesz Typ 69-IIG Mk. 2 z pancerzem ERA na  wieży

Co najmniej jeden z wozów miał oprócz radaru dalmierz optyczny z obiektywami umieszczonymi z boków wierzy w obłych osłonach pancernych.

Z czasem celownik optyczny przeniesiono na lewą burtę i zamiast głowicy peryskopowej zastosowano parę kamer (zapewne jedna z nich jest wzmacniaczem światła szczątkowego) w cylindrycznych osłonach, oraz dalmierz laserowy o zasięgu do 8000 m. Podstawowym trybem pracy było wykrywanie celu za pomocą radiolokatora i śledzenie za pomocą celownika optycznego z laserowym pomiarem odległości. Możliwe było użycie tutaj radiolokatora do określonego dystansu od wyznaczonego celu oraz całkowita rezygnacja z użycia radaru. Jako tryb rezerwowy było traktowane prowadzenie ognia za pomocą celownika kolimatorowego w trybie ręcznym. O rzeczywistych możliwościach zmodernizowanego czołgu przeciwlotniczego Typ 88, trudno sądzić, gdyż pojazdy takie nigdy nie były eksportowane, a i armia chińska zapewne używała ich jedynie w celach doświadczalnych, a później wyłącznie w celach dydaktycznych w jednostkach szkolnych.

Mapa operatorów Type 69 na niebiesko z byłymi operatorami na czerwono

Pod koniec lat 80.-tych XX wieku w Chinach testowana była brytyjska wieża typu Marksman z dwiema szybkostrzelnymi armatami przeciwlotniczymi kalibru 35 mm na kadłubie czołgu średniego Typ 69, w pełni kopiując rozwiązanie brytyjskie, które ostatecznie przyjęła na uzbrojenie armia fińska. Chiński nośnik był w tej aplikacji nie gorszy niż wyprodukowany w Polsce czołg średni T-55, z których także korzystali Finowie, a więc sama konstrukcja miała wszelkie szanse na jak najbardziej poprawne działanie. Na nieszczęście dla chińskich czołgistów-przeciwlotników, mocno gwałtowne ochłodzenie politycznych i gospodarczych stosunków z Zachodem po 1989 roku przerwało militarną współpracę z firmami zachodnimi i pogrzebało ostatecznie ten program.

Ciężki transporter opancerzony

Pakistański Typ 79

Najwyraźniej, chińską odpowiedzią na rosyjski ciężki bojowy wóz piechoty T-15 na bazie gąsienicowej platformy Armata, stał się chiński prototyp bojowego wozu piechoty (bwp), który został ujawniony jesienią 2016 roku. Powtórzono rozwiązania rosyjskie, czyli kadłub czołgu został tutaj odwrócony tyłem do przodu, wskutek czego przedział napędowy i koła napędowe znalazły się teraz w przedniej części kadłuba, a przedział bojowy w tylnej. Przedział został przykryty skośną płytą pancerną, z boków zaś umieszczono wloty powietrza i rury wydechowe. Przedział bojowy podwyższono i zaopatrzono w tylne drzwi-rampę. Na stropie przedziału bojowego została zainstalowana wieża z armatą automatyczną kalibru 30 mm i wyrzutnią przeciwpancernych pocisków kierowanych typu HU-73, przejętą od kołowego bojowego wozu piechoty ZBL-09. Lufa armaty została tutaj dodatkowo usztywniona zewnętrznym stelażem, na podobieństwo zastosowanego rozwiązania w ZBD-05.

Oczywiste byłoby dokonanie tych wszystkich zmian na kadłubie czołgów chińskich Typ 96 lub Typ 98, czyli na bardziej perspektywicznych czołgach chińskiej armii, jednakże tej przebudowy dokonano na kadłubie czołgu średniego Typ 59. Dziś trudno zrozumieć tę decyzję. Na korzyść tego rozwiązania ma przemawiać fakt, że tysiące posiadanych czołgów, które technicznie są przestarzała mogą się dla chińskich inżynierów doskonale nadawać do przeróbek na wartościowe wozy bojowe. Innym plusem zastosowanej konstrukcji jest jego silnik, który nie posiada dużych rozmiarów i świetnie nadaje się do takiej przeróbki, natomiast jego pancerz zasadniczy jest już przestarzała i nie zapewnia wystarczającej ochrony nawet przez nowoczesną ręczną bronią przeciwpancerną, dlatego kadłub został dodatkowo obłożony pancerzem reaktywnym. Do dziś powstał tylko jeden egzemplarz prototypowy i nie pojawiły się od kilku lat zdjęcia kolejnych pojazdów tego typu.

Czołg średni Typ 69-II

Chińska odmiana Terminatora

Pod koniec października 2018 roku został ujawniony model prototypowy kolejnego pojazdu bojowego na bazie czołgu Typ 59D oznaczony QD-506. Jest to odpowiednik rosyjskiego BMPT Terminator, czyli rodzaju ciężkiego bojowego wozu piechoty bez przedziału desantowego. W miejsce wieży została zainstalowana dodatkowa kazamata dla kilkuosobowej załogi. Na jej stropie umieszczono zmodyfikowaną wieżę z bojowego wozu piechoty Typ 86M, uzbrojoną w armatę kalibru 30 mm oraz jeden karabin maszynowy. Z jej boków zamontowano dwa pakiety prowadnic dla przeciwpancernych pocisków kierowanych, które zostały osłonięte lekkim opancerzeniem. W tych wyrzutniach mieszczą się łącznie cztery wyrzutnie przeciwpancernych pocisków kierowanych typu 502C o zasięgu skutecznym do 4000 metrów. Z wozów można także odpalać miniaturowe pociski skrzydlate o napędzie śmigłowcowym i deklarowanym zasięgu do 10 000 metrów. Oprócz nich w pakietach są zamontowane wyrzutnie 20 sztuk niekierowanych pocisków rakietowych kalibru 90 mm lub dedykowana broń przeciwpancerna o zasięgu do 4000 metrów. Na wieży znajdują się także wyrzutnie granatów dymnych, a czujniki ostrzegające przed opromieniowaniem laserowym, zostały zamontowane na cokole wieży. W warunkach bojowych nad wieżę jest unoszony maszt z ruchomą głowicą optroniczną i zestawem czujników ostrzegawczych.

Montaż tak licznego, dodatkowego wyposażenia specjalistycznego oraz uzbrojenia znacząco przeciąża układy napędowe i łożyskowanie relatywnie lekkiej wieży i jej wybór jako bazy dla tej konstrukcji należy uznać za mocno niefortunny. Co bardzo ciekawe, na przodzie kadłuba wozu zachowane zostały oryginalne panele pancerza reaktywnego czołgu. Zaś jego burty wozu są osłonięte jedynie panelami wykonanymi z gumy, co jest standardem na chińskich czołgach już od ponad 40 lat., zaś boki dospawanej kazamaty otrzymały fartuchy pancerza listwowego. Wybór tak przestarzałego nośnika dla tego wozu, jak i powyższego może tutaj świadczyć do jego eksportowym charakterze, a potencjalnymi odbiorcami tych pojazdów miały być kraje, które dysponowały by mocno ograniczonymi budżetami. Liczono także na zainteresowanie resortu obronnego Chin, ponieważ tysiące zmagazynowanych czołgów Typ 59 i Typ 69 miałoby stanowić nośniki dla przyszłych pojazdów tego typu, jednakże większego zainteresowania nie widać jak dotąd.

Wozy pomocy technicznej

Tajska armia królewska, czołg Typ 69-II

Na bazie kadłuba i układu jezdnego czołgu średniego Typ 59 skonstruowano kilka typów pojazdów pomocy technicznej. Pierwszy tutaj był Typ 64 opracowany podobno w rekordowym tempie – projekt wozu powstał w ciągu zaledwie miesiąca, a prototyp w ciągu zaledwie 90 dni. Sam pojazd był bardzo prymitywny, dowódca wozu zajmował swoje stanowisku tuż za kierowcą, z lewej burty, a jego właz umieszczono na niewysokim cokole. Pojazd nie miał ani lemiesza, ani skrzyni ładunkowej. Dysponował natomiast wyciągarką, której zblocze były przewożono na przednim pancerzu oraz kursowym karabinem maszynowym, umieszczonym w pojemniku na prawej półce nadgąsienicowej. Wiele wskazuje na to, że wozów w takiej konfiguracji, wozów tego typu wyprodukowano bardzo niewiele, albo wręcz nie uruchomiono ich produkcji seryjnej.

Następnym wozem był Typ 73 (pojazd 651), który z grubsza odpowiadał konstrukcji radzieckiego wozu pomocy technicznej BTS-2. Na kadłubie zamiast wieży ustawiono skrzynię ładunkową, zaś po prawej stronie kierowcy umieszczono stanowisko dowódcy wozu, a na jego włazie została zamontowana obrotnica pod wielkokalibrowy karabin maszynowy kalibru 12,7 mm. W porównaniu z wozem radzieckim, istotną różnic stanowił zastosowany lemiesz-spych, przymocowany na stałe do tylnego pancerza kadłuba. Udoskonalony wariant, noszący oznaczenie Typ 73-1 pojawił się znacznie później, ponieważ dopiero na początku lat 80.-tych. Zachował on skrzynię ładunkową, ale z prawej burty zainstalowano obrotowy żurawik, a wąski lemiesz przeniesiony został na przód kadłuba pojazdu. Wszystko wskazuje na to, że wozy obu typów pozostają w służbie po dziś dzień.

Iracki Typ 69 QM w służbie nowej armii irackiej w 2007 roku

Bardziej znacznie zaawansowany technicznie, to wóz zabezpieczenia technicznego, oznaczony jako Typ 84 (pojazd 635A), nazywany w Chinach średnim pojazdem ewakuacji czołgów. Prosty żurawik został tutaj zastąpiony znacznie bardziej rozbudowanym, perforowanym, wysuwanym ramieniem, dzięki któremu maksymalna wysokość podnoszonego ładunku wzrosła do 7150 mm. Zlikwidowano skrzynię ładunkową, a po lewej stronie przedniej części kadłuba pojawiła się niewielka nadbudówka, obejmująca także podwyższone stanowisko dla kierowcy z niewielkim oknem. Na szczycie nadbudówki zostały umieszczone trzy włazy, a na jednym z nich zainstalowana jest obrotnica dla wielkokalibrowego karabinu maszynowego kalibru 12,7 mm. Lemiesz został przeniesiony na przód kadłuba wozu i znacząco zmieniono jego konstrukcję – w razie potrzeby może on być zamieniony w spych czy lemiesz torujący drogę. Co bardzo ciekawe, tylko niektóre wozy – pomiędzy pierwszą parą, a drugą parą kół bieżnych występują masywne wysięgniki, do których mogą być zapewne mocowane wsporniki, gdy zastosowany żuraw pracuje z dużym obciążeniem (do maksymalnie 10 000 kg) i przy maksymalnym wysięgu. Na bęben wciągarki jest nawinięte 130 metrów liny stalowej o średnicy 28,5 mm. Siła wciągarki to 35 000 kg.

Na prawej półce nadgąsienicowej są umieszczone cztery płaskie zbiorniki paliwa, a na lewej półce nadgąsienicowej umieszczono dwie duże skrzynie narzędziowe. Na tylnym pancerzu jest uchwyt tylko dla jednej (lewej) beczki z paliwem, gdyż w położeniu marszowym ramię dźwigu sięga poza obrys kadłuba wozu, a dokładnie w miejscu mocowania drugiej beczki. Mimo dostępności lokalnie produkowanego silnika czołgowego o większej mocy, zastosowano tutaj słabszą chińską kopię silnika czołgowego W-55 technologii radzieckiej. Zapewne było to skutkiem skopiowania radzieckiego napędu wciągarki wraz ze sprzęgłem, łączącym ją z układem napędowym.

Podstawowe dane taktyczno-techniczne: Typ 84

• Masa czołgu – 38 500 kg

• Długość wozu – 7500 mm

• Szerokość wozu – 3270 mm

• Wysokość wozu – 3000 mm

• Moc zastosowanego silnika – 427 kW (580 KM)

• Prędkość maksymalna na drodze – do 40 km/h

• Zasięg maksymalny – brak danych

• Zastosowane uzbrojenie – jeden wielkokalibrowy karabin maszynowy kalibru 12,7 mm

• Załoga wozu – pięciu żołnierzy

Iracki Typ 69 QM2 w 2003 roku

Inne pojazdy specjalistyczne

Znany jest tylko z materiałów promocyjnych chińskiego producenta, znany jako pojazd 653, który jest dźwigiem samobieżnym, skonstruowanym o kadłub i podwozie czołgu średniego Typ 59. Konstrukcja dźwigu jest bardzo podobna, jak zamontowanego w wozie Typ 84, ale jest on wyraźnie większy, posiada dłuższe ramię i został zamontowany centralnie, w miejsce wieży. Pojazd najwyraźniej nie ma innego wyposażenia inżynieryjnego. Wiadomo, że istnieje także wóz, który został zaopatrzony w potężny ruchomy lemiesz w kształcie klina, podobny do stosowanego w radzieckich wozach inżynieryjnych BAT-M, też zresztą zbudowanych w oparciu o podwozie czołgu średniego T-54. Istotna różnica między pojazdem radzieckim, a chińskim, polega na tym, że ten pierwszy miał silnik oraz kabinę typu samochodowego w przedzie kadłuba, a chiński wóz wykorzystuje nieznacznie zmodyfikowany kadłub czołgu średniego Typ 59 z silnikiem zamontowanym z tyłu kadłuba.

Czołg średni Typ 69-II, baza Piechoty Morskiej w Quantico

Kolejna wersja pojazdu specjalistycznego, powstałego na kadłubie i podwoziu czołgu Typ 59, to inżynieryjny wóz torujący GSL 130. Pojazd ten posiada kanciastą nadbudówkę, gdzie nad przedziałem bojowym, jest zaopatrzony w lekki spych, który może pełnić także funkcję trału wykopowego. Najwyraźniej nie jest on przystosowany do montażu i trału naciskowego. Głównym sposobem rozminowania przez pojazd jest użycie ładunków wydłużonych typu GBD-127, które są transportowane i odpalane z dużej komory, która stanowi integralną część nadbudówki. Natomiast silniki startowe są podwieszone pod płytą, która jest zamocowana przegubowo na stelażu nad przedziałem napędowym wozu. Przed odpaleniem górne pokrywy zasobnika ładunków wydłużonych otwierają się na boki, a płyta z silnikami rakietowymi przyjmuje położenie ukośne.

Niejasne jest przeznaczenie dwóch cylindrycznych pojemników o dużym wydłużeniu, umieszczonym z obu stron kadłuba na ruchomych, napędzanych siłownikami hydraulicznymi ramach. Być może są w nich umieszczone linki, służące do napinania/prostowania ułożonych na gruncie ładunków wydłużonych. Tak skomplikowanego rozwiązania nie drożono na pochodnych czołgów średnich produkcji radzieckiej T-54 oraz w żadnym innym kraju. Na dodatek w jego przypadku zdecydowano się na zmianę rozstawu osi kół bieżnych, najwyraźniej dla lepszego przeniesienia na grunt masy pojazdu, którego środek ciężkości przesunął się do przodu w porównaniu z czołgiem. Nie zdecydowano się ostatecznie na takie rozwiązanie konstrukcyjne, jak w przypadku innych chińskich wozów pochodnych.

Czołg średni Typ 69 zniszczony podczas trwania Operacji pustynna Burza na tzw. „Drodze Śmierci” podczas wycofywania się autostradą z zajętego przez siły irackie Kuwejtu

W 2018 roku ujawniono nowy wariant wozu GSL 130, który zewnętrznie już różni się od swojego poprzednika, brakiem smukłych, ruchomych cylindrów, umieszczonych wzdłuż burt.

Oznaczenie wozu Typ 84 otrzymał także gąsienicowy szturmowy most towarzyszący. Posiada ona dwa przęsła mostowe, ale nie rozkładają się one w stylu nożycowym, jak na mostach radzieckich czy polskich, ale przesuwają się one poziomo względem siebie, jak na niemieckich Leguanach. Długość rozłożonego mostu wynosi 18 000 mm, a jego szerokość to 3200 mm, a jego nośność jest ograniczona do 40 000 kg. Czas ustawiania mostu na przeszkodzie o maksymalnej szerokości 16 000 mm nie przekracza łącznie 5 minut. Moc zastosowane w wozie silnika wynosi 426 kW, a jego uzbrojenie stanowi karabin maszynowy kalibru 7,62 mm. Co bardzo istotne, w armii chińskiej od niedawna nie było w ogóle na wyposażeniu samobieżnych mostów towarzyszących, które instalowano by na zdecydowanie nowszych nośnikach gąsienicowych i przeznaczonych dla cięższych pojazdów. Dopiero kilka lat temu zostały ujawnione jedyne fotografie wozów na nośniku gąsienicowym zunifikowanym z czołgiem podstawowym Typ 96, które zostały zaopatrzone z identyczny most dwu sekcyjny.

Bangladesz Typ 69-IIG Mk. 2 z ERA

Zupełnie nieoczekiwanie, w 2018 roku ujawniono samobieżny most towarzyszący, noszący eksportowe oznaczenie HZQL-21, którego dwie sekcje są składane, nożycowo, jak w konstrukcjach radzieckich, czechosłowackich czy polskich. Pojazd ten wykorzystuje znacznie zmodyfikowany kadłub oraz zawieszenie z czołgu średniego Typ 59.

Bardzo tajemniczy i rzadko fotografowany pojazd, zaopatrzony w rodzaj dużej dmuchawy z płaską dyszą, skierowanej przed przód pojazdu. W chińskich źródłach można także spotkać informację, że jest to maszyna do odśnieżania dróg silnym strumieniem gorącego powietrza, ale nie można wykluczyć, że jego zadaniem miało być usuwanie ustanowionych narzutowo na gruncie lekkich min. Nie wiadomo, czy taki sprzęt został w ogóle przyjęty na uzbrojenie. Istnieje także, przynajmniej jeden prototyp wozu, który zamiast standardowej wieży czołgowej, posiada obrotową platformę, na której ustawiony jest silnik turboodrzutowy. Miałby to być pojazd gaśniczy (proszek gaśniczy miał być wydmuchiwany przez strumień gazów wylotowych z turbiny), ale po pierwsze, obudowa silnika jest dodatkowo opancerzona, a po drugie, pojazd występuje w typowych chińskim kamuflażu, a nie w barwach państwowej straży pożarnej. Pojazd ten może służyć do dekontaminacji sprzętu bojowego, podobnie, jak to się stosuje polskie wozu WUS-3, czyli zmodyfikowane terenowe samochody ciężarowe Star 266, z zainstalowanymi silnikami turboodrzutowymi SO-3, ale i do tego celu opancerzanie turbiny nie było ty potrzebne.

Czołg lekki Typ 62 – Pekińskie Muzeum Wojskowej

W 2004 roku ujawniono pojazd pożarniczy, wykorzystujący jako podwozie i kadłub zmodyfikowany czołg średni Typ 59 (z zamocowanymi burtowymi fartuchami gumowymi). Zamiast wieży zainstalowana została kanciasta nadbudówka z dużymi przednimi oknami, które można osłonić dodatkowo ażurowymi tarczami. Na stropie nadbudówki znajduje się armatka wodna, a potężny zbiornik płynu gaśniczego zainstalowanego zamiast dodatkowych beczek z paliwem na wspornikach z tyłu kadłuba (z pełnym zbiornikiem, na pewno wóz musi być mocno przeciążony z tyłu kadłuba – chyba, że posiada wzmocnienie zawieszenia w tej części kadłuba). Pojazd posiada też prostszy lemiesz, przejęty z wozu pomocy technicznej Typ 84. Zastanawia zachowanie wojskowego kamuflażu, który na pewno nie jest potrzebny tak pojazdom cywilnym, a nawet wojskowym wozom przeciwpożarowym.

Służba bojowa: Typ 59

Typ 62 z wczesnej produkcji w południowych Chinach, 1963 rok

Pierwsza wojna z udziałem Typ 59 miała miejsce w Wietnamie, gdzie Wietnam Północny wystawił co najmniej kilkaset czołgów dostarczonych bezpośrednio od chińskiego sojusznika przeciwko amerykańskim czołgom używanym przez ich południowowietnamskiego wroga, takim jak lekki czołg M41 Walker Bulldog i czołg podstawowy M48 Patton. Przeciwko czołgom amerykańskim, z którymi zmierzył się w Wietnamie, Typ 59, wraz z podobnym czołgiem T-54 pochodzenia radzieckiego (również szeroko używanym w wojnie przez Wietnam Północny), odniósł pewien sukces przeciwko wrogim czołgom. Większość strat w pancerzach poniesionych przez siły Stanów Zjednoczonych i Wietnamu Południowego dotyczyła północnowietnamskiej broni przeciwpancernej, takiej jak RPG-7, a nie czołgów i innych pojazdów pancernych Wietnamu Północnego.

Czołgi Tup 59 wykorzystano również podczas wojny indyjsko-pakistańskiej w 1971 roku, w takich starciach jak w bitwie pod Longewala i bitwie pod Chamb, gdzie pakistańskie czołgi Typ 59 walczyły z indyjskimi czołgami T-54 i T-55.

Po wojnie w Wietnamie, wojna chińsko-wietnamska z 1979 roku była kolejnym największym jak dotąd użyciem czołgów Typ 59 w nowoczesnej historii chińskiej armii. Chiny zaangażowały prawie 300 czołgów Typ 59, Typ 62 i Typ 63 oraz opancerzonych wozów bojowych (AFV) w konflikt przeciwko swojemu byłemu sojusznikowi, przy czym 48 z wymienionych powyżej zostało utraconych w wyniku wietnamskich działań przeciwpancernych. Czołgi 42. Korpusu, jako siły awangardowe odpowiedzialne za odcięcie północnego wietnamskiego miasta Cao Bằng , poniosły ciężar strat w pojazdach pancernych i zdołały przesunąć się zaledwie o 30 km w ciągu 3 dni. Słabe wyniki czołgów i AFV w tej bitwie przypisywano górzystemu i pagórkowatemu terenowi w większej części północnego Wietnamu, który z natury nie nadawał się do wojny zmechanizowanej, podobnie jak w Korei. Lekki pancerz czołgu Typ 62 (lżejszej wersji czołgu Typ 59, który służył głównie jako pojazd bojowo-rozpoznawczy) również okazał się niewystarczający, jeśli chodzi o ochronę przed małą i lekką bronią przeciwpancerną, taką jak granaty przeciwpancerne.

Podczas wojny iracko-irańskiej Iran otrzymał 300 czołgów Typ 59 od Korei Północnej i Chin. Wystawiały je zarówno regularne oddziały Artesh, jak i Korpus Strażników Rewolucji Islamskiej. Czołg T-72 okazał się znacznie lepszy od chińskiego. Z drugiej strony Irak otrzymał od Chin 1000 czołgów Typ 59. Irackie czołgi Typ 59 zostały później użyte podczas wojny w Zatoce Perskiej w 1991 roku, lecz z mizernym skutkiem.

Typ 62 w Lạng Sơn, 55. Korpus lub 42. Korpus, Wietnam Północny, wojna chińsko-wietnamska 1979 rok

Sudan używał również czołgów Typ 59 podczas drugiej wojny domowej w Sudanie. Pięć z nich zostało utraconych przez Sudańską Armię Wyzwolenia Ludu w pobliżu Yei w marcu 1997 roku.

Czołgi Typ 59 brały udział w brutalnym tłumieniu przez chiński rząd protestów na placu Tian’anmen w 1989 roku, a kolumna czołgów została zablokowana podczas incydentu z czołgiem. W 1998 roku samoloty Typ 59 Specjalnej Dywizji Prezydenckiej Zairu wzięły udział w ograniczonym ataku przeciwko rebeliantom z Sojuszu Sił Demokratycznych na rzecz Wyzwolenia Konga.

Chiński czołg lekki Typ 62

Operatorzy

Obecni operatorzy

Północnowietnamski Typ 62, ofensywa Têt, 1968 rok

• Bangladesz − 30 egzemplarzy czołgów T-54 dostarczonych przez Egipt w 1975 roku, później przebudowanych na części zapasowe dla czołgów średnich Typ 59 przy wsparciu Chin. 36 czołgów Tye 59 dostarczonych przez Chiny w latach 1980–1981. 174 egzemplarzy czołgów Type 59 i Type 59G Durjoy w służbie od 2023 roku

• Kambodża – 50 egzemplarzy czołgów Typ 59 w służbie w 2023 roku

• Czad − 14 egzemplarzy czołgów ZTZ-59G w służbie od 2023 roku

• Chiny − 600 egzemplarzy ZTZ-59/-59II/-59D w służbie od 2023 roku

• Demokratyczna Republika Konga – od 12 do 17 czołgów średnich Typ 59 w 2023 roku, ale mogą być niezdatne do użytku

• Republika Konga − około 15 egzemplarzy dostarczonych przez Chiny w 1978 roku, 15 egzemplarzy w służbie od 2023 roku

• Iran − około 300 czołgów średnich Typ 59 dostarczonych przez Chiny w latach 1982–1984. Nieznana liczba czołgów Typ 59 i konwersji Safir 74 będących w służbie w 2023 roku

• Myanmar (Birma) – Co najmniej 25 egzemplarzy czołgów średnich Typ 59D w służbie w 2023 roku

• Korea Północna − około 175 czołgów Typ 59 dostarczonych przez Chiny w latach 1973–1975. około 250 wież ZSU-57-2 dostarczonych przez Związek Radziecki w latach 1968–1977 i zamontowanych na kadłubach czołgów Typ 59 z Chin. 175 egzemplarzy czołgów Typ 59 w służbie od 2005 roku. Nieznana liczba w służbie od 2023 roku.

• Pakistan − około 200 egzemplarzy czołgów średnich Typ 59 dostarczonych przez Chiny w latach 1965–1966, około 550 egzemplarzy Typ 59 dostarczonych w latach 1967–1970, około 100 egzemplarzy Typ 59 dostarczonych jako pomoc w 1972 roku, 825 dostarczonych w latach 1978–1988. Łącnzie 1200 egzemplarzy w służbie w 2005 roku, 600 egzemplarzy ZTZ-59 w służbie od 2023 roku. Niektóre zmodernizowano, uzbrajając je w działo czołgowe kalibru 105 mm

• Sudan − 50 egzemplarzy czołgów średnich Typ 59 dostarczonych przez Chiny w 1972 roku według SIPRI przebudowano je do standardu Typ 59D w latach 2010–2015. 50 maszyn znajdowało się w służbie przed obecną wojną domową, panującą w kraju

• Tanzania − około 30 egzemplarzy czołgów Typ 59 dostarczonych przez Chiny w latach 1971–1973, według SIPRI przebudowano je na wariant Typ 59G w latach 2011–2013. 15 egzemplarzy Typ 59G w służbie w 2023 roku

• Wietnam − 350 egzemplarzy w 2023 roku

• Zambia − 20 egzemplarzy ZTZ-59 w służbie od 2023 roku

• Zimbabwe − około 20 egzemplarzy, zostały dostarczone przez Chiny w latach 1985 i 1986 roku. 30 egzemplarzy w służbie w 2006 roku, 30 egzemplarzy w służbie od 2023 roku, ale mogą być niezdatne do użytku

Czołg średni Typ 69-II

Byli operatorzy

Kambodżański Typ 62

• Albania − 721 egzemplarzy czołgów Typ 59 dostarczonych przez Chiny w latach 1966–1975. W 2005 roku w służbie znajdowały się 373 egzemplarze, w 2008 roku 40 egzemplarzy, w 2010 roku 3 wozy, w 2015 roku nie było już żądnego wozu w służbie

• Bośnia i Hercegowina – 71 egzemplarzy w 2005 roku, brak w służbie w 2015 roku

• Irak − około 1300 egzemplarzy Typ 59 dostarczonych przez Chiny w latach 1982–1987 oraz około 1500 egzemplarzy Typ 69-I i Typ 69-II dostarczonych w latach 1983–1987. Około 3000 egzemplarzy T-54, T-55, Type 59 i Type 69 przed wojną w Zatoce Perskiej. 1000 egzemplarzy T-54, T-55, T-72, Type 59 i Type 69 w służbie w 2003 roku. Wszystkie zniszczone lub zezłomowane po inwazji na Irak w 2003 roku

• Sri Lanka − około 25 egzemplarzy Typ 59 dostarczonych przez Chiny w 1991 roku. Do 2010 roku nie było żadnego egzemplarza

• Wietnam Południowy – przejęty od Armii Ludowej Wietnamu

Lekki czołg Typ 62 produkcji chińskiej w Wientianie, Laos

Służba bojowa: Typ 69/79

Chińska armia nie była zadowolona z osiągów Typ 69, ale mimo to stał się on jednym z najbardziej udanych chińskich pojazdów opancerzonych eksportowanych. Te wersje eksportowe nazywano Typ 69-II (w przeciwieństwie do krajowego Typ 69-I) i zawierały ulepszenia, których nie było w oryginalnym Typ 69-I. Ponad 2000 egzemplarzy czołgów sprzedano na całym świecie w latach 80.-tych XX wieku. Prostota, wytrzymałość i niski koszt czołgów uczyniły je atrakcyjnymi na rynku eksportowym, a Chiny sprzedały setki egzemplarzy obu stronom podczas wojny iracko-irańskiej. Wiele z tych pojazdów było później używanych przez Saddama Husseina podczas wojny w Zatoce Perskiej i wojny w Iraku w 2003 roku.

Typ 62 z Laosu (według chińskiego bloga obronnego). Prawdopodobnie po siłach NVA

W latach 80.-tych Chiny sprzedały Irakowi setki czołgów podstawowych Typ 69. Analitycy zachodni twierdzą, że podczas wojny w Zatoce Perskiej w latach 1990 i 1991 Irak zmodernizował niektóre czołgi Typ 69, wyposażając je w działo 105 mm, moździerz 60 mm i działo 125 mm z automatycznym ładowaniem. Wszystkie zostały wzmocnione przednim pancerzem przyspawanym do płyty czołowej. Wszystkie te wersje były znane jako czołgi Typ 69-QM. Podczas wojny w Zatoce Perskiej w 1991 roku donoszono, że irackie czołgi średnie Typ 69 walczyły ciężej niż elitarne jednostki Gwardii Republikańskiej wyposażone w czołgi średnie/podstawowe T-72. Jednym z możliwych wyjaśnień jest to, że Saddam nakazał swoim jednostkom Gwardii Republikańskiej zachowanie siły, podczas gdy reszta armii wyposażona w gorsze czołgi Typ 69 została wysłana na linię frontu.

Według raportów bojowych z inwazji na Irak w 2003 roku, Typ 69-QM były używane przez jednostki armii irackiej broniące Nasiriyah w marcu 2003 roku, większość z nich była używana jako bunkry artyleryjskie. Odegrały ważną rolę w zasadzkach przygotowanych na 507. Kompanię Konserwacyjną i Kompanię Charlie z 1. Batalionu, 2. Marines, zanim śmigłowce bojowe AH-1 Cobra zniszczyły irackie czołgi. Dwa wozy Typ 69 zniszczyły co najmniej cztery pojazdy z 507. Kompanii, w tym ciężarówkę staranowaną przez jeden z czołgów. Istnieje również relacja z pierwszej ręki o około czterech Typ 69 ukrytych za budynkami, które ostrzeliwały Kompanię Charlie Marines ogniem pośrednim i prawdopodobnie unieruchomiły kilka AAV. Niektóre bezużyteczne w walce Typ 59/69 zostały rozmieszczone jako wabiki lub zwykłe przeszkody terenowe.

Według doniesień czołgi Myanmar Army Typ 69 starły się także z czołgami M60A3 Royal Thai Army w 2001 roku podczas bitwy o posterunek graniczny 9631, choć nie jest jasne, czy któraś ze stron straciła jakiekolwiek pojazdy.

Kongijski Typ 62, najwyraźniej zachowujący zielone malowanie, bez oznaczeń i bez płóciennej ochrony osłony lufy działa

Operatorzy czołgów średnich Typ 69/79

Obecni operatorzy

Prototyp czołgu lekkiego WZ-131-1.

• Bangladesz − 58 egzemplarzy czołgów Typ 69 i Typ 69G w 2024 roku

• Chiny − 200 egzemplarzy Typ 79 w 2024 rpku

• Pakistan – 400 egzemplarzy w 2024 roku

• Myanmar − 100 czołgów średnich Typ 69-II w 2024 roku

• Zimbabwe − 10 egzemplarzy w 2024 roku, przydatność wątpliwa

Typ 62-I (wczesna produkcja) na początku lat 80.-tych XX wieku

Byli operatorzy

• Iran – szacuje się, że w 2011 roku było ich około 200 egzemplarzy

• Irak – Około 1500 czołgów Typ 69-I i Typ 69-II otrzymano z Chin w latach 1983–1988

• Organizacja Ludowych Mudżahedinów Iranu

• Tajlandia − 50 egzemplarzy w magazynach w 2024 roku

Mapa operatorów Typ 62 na niebiesko z byłymi operatorami na czerwono

Służba bojowa: Typ 62

Czołg lekki Typ 62 oficjalnie wszedł do produkcji i służby w chińskich siłach zbrojnych w 1963 roku. Produkcja seryjna trwała od 1963 roku do 1989 roku, kiedy to zakończono produkcję, wyprodukowano ponad 1393 egzemplarzy pojazdów. Czołg Typ 62 był głównie wykorzystywany w południowych Chinach. Najbardziej znaną jednostką, która obsługiwała czołgi lekkie typu 62, był batalion rozpoznawczy bezpośrednio przydzielony do Kwatery Głównej 43. Armii, Regionu Wojskowego Guangzhou.

Typ 62-I (późna produkcja) w latach 90.-tych XX wieku

Pierwszy raz brał udział w walkach podczas wojny w Wietnamie. Choińksa Republika Ludowa dostarczała lekkie czołgi Typ 62 do Ludowej Armii Wietnamu (PAVN) w latach 60.-tych i 70.-tych XX wieku i brała udział w kampanii Ho Chi Minha w 1975 roku. W 1979 roku ponownie brał udział w walkach z jednostkami wietnamskimi podczas wojny chińsko-wietnamskiej, kiedy to chińskie siły zbrojne użyły około 200 egzemplarzy czołgów, głównie Typ 62. Ponieśli oni poważne straty w walce z powodu słabej ochrony pancernej czołgu lekkiego, ponieważ cienki pancerz czołgu mógł zostać łatwo przebity przez ręczne wyrzutnie granatów przeciwpancernych (typu RPG-2). Pakiet modernizacyjny został opracowany dla Typ 62 wkrótce po wojnie i został oznaczony jako Typ 62-I. Na podstawie programów ulepszeń po wojnie chińsko-wietnamskiej stwierdzono, że Typ 62 jest zbyt lekko opancerzony i zbyt słabo uzbrojony, aby można go było używać jako normalnego czołgu. Z dwustu czołgów, które najechały Wietnam, około połowa została zniszczona, podkreślając brak pancerza i uzbrojenia Typ 62. Od tego czasu Typ 62 został przesunięty do zadań drugorzędnych w południowych Chinach, takich jak rozpoznanie, wsparcie ogniowe i walka z lekko opancerzonymi pojazdami wroga.

400 egzemplarzy czołgów lekkich Typ 62 zostało zmodernizowanych do standardu Typ 62-I i Typ 62G. Modernizacja do standardu Typ 62-I rozpoczęła się w 1979 roku, a do standardu Typ 62G w 2000 roku. Nie wiadomo dokładnie, ile czołgów lekkich Typ 62 zostało zmodernizowanych, ani jakie jednostki obsługują zmodernizowane wersje, ale w styczniu 2005 roku nakręcony film, który pokazał dwa czołgi lekkie Typ 62G należące do pułku artylerii, Guangzhou MR, a czołgi te służą jako kompania rozpoznawcza tego pułku. Czołg Typ 62 został wycofany ze służby w Chinach na początku 2013 roku. Czołg lekki Typ 15 jest uważany za efektywnego następcę czołgu lekkiego Typ 62.

Typ 62 podczas parady wojskowej w Kinszasie, 1985 roku

Czołg lekki Typ 62 był również szeroko eksportowany. Kraje zagraniczne, które wystawiały lub wystawiały Typ 62 to Korea Północna, Wietnam, Kambodża, Bangladesz, Tanzania, Demokratyczna Republika Konga, Republika Konga, Mali, Albania i Sudan. Istnieje wiele niejasności dotyczących północnokoreańskiego czołgu podstawowego Ch’ŏnma-ho, który jest czasami uważany za ulepszenie lekkiego czołgu Typ 62. Jest to nieprawda, ponieważ czołg podstawowy Ch’ŏnma-ho jest oparty na radzieckim czołgu podstawowym T-62. Wynika to z faktu, że często czołgi takie jak Typ 59 i Typ 62 są wymieniane jako T-59 i T-62. Prowadzi to do wielu niejasności, które z kolei prowadzą na przykład do wymienienia Albanii jako operatora czołgu podstawowego T-62 i nazwania czołgu podstawowego Ch’ŏnma-ho ulepszeniem lekkiego czołgu Typ 62. Nie jest jasne, które państwa nadal mają je w służbie, jednak na podstawie dostępnej wiedzy wydaje się, że wszyscy pierwotni użytkownicy nadal mają je w służbie lub w rezerwie, z wyjątkiem Korei Północnej, która nie miała ich w służbie do 1995 roku.

W Afryce, Typ 62 był standardowym czołgiem tanzańskich sił zbrojnych podczas wojny ugandyjsko-tanzańskiej w latach 1978–1979, obok większego modelu Typ 59. Niektóre zairskie Typ 62 zostały rozmieszczone w ostatnich dniach pierwszej wojny w Kongo, ale zostały porzucone przez załogi bez oddania ani jednego strzału. Wciąż będące w służbie nowych sił armées congolaises w 1998 roku, wiele zostało przejętych przez Rwandyjską Armię Patriotyczną i Zgromadzenie na rzecz Demokracji Kongijskiej–Goma podczas drugiej wojny w Kongo. W szczególności czołgi Typ 62 prowadzone przez byłych żołnierzy zairskich stały na czele rwandyjskiego ataku na Kinszasę.

Typ 62 G w 2005 roku (widziany w CCTV, prawdopodobnie z organicznej jednostki rozpoznawczej pułku artylerii MR Guangzhou

Operatorzy

Obecni operatorzy

• Bangladesz – 36 egzemplarzy zamówionych w 1984 roku w Chińskiej Republice Ludowej i dostarczonych w 1985 roku, 8 maszyn w służbie od 2020 roku

• Kambodża – 30 egzemplarzy, w tym 20 czołgów zamówionych w 1977 roku w Chińskiej Republice Ludowej i dostarczonych w 1978 roku

• Demokratyczna Republika Konga – 30 egzemplarzy

• Republika Konga – 14 egzemplarzy dostarczonych w 1971 roku. Obecnie w służbie znajduje się 10 maszyn.

• Sudan – 70 egzemplarzy zamówionych w 1970 roku w Chińskiej Republice Ludowej i dostarczonych w latach 1971–1973

• Tanzania – 66 egzemplarzy, w tym 30 zamówionych maszyn w 1969 roku w Chińskiej Republice Ludowej i dostarczonych w latach 1970–1972

• Wietnam – 200 egzemplarzy

• Tajlandia – 30 egzemplarzy

• Myanmar (Birma) – wariant do usuwania min, oznaczony jako GLS-13

Czołg Typ 62

Byli operatorzy

• Albania – 35 egzemplarzy otrzymanych w 1970 roku

• Chiny – wyprodukowano ponad 1500 egzemplarzy. 800 maszyn w służbie w latach 1985-2003. 400 egzemplarzy zmodernizowanych w służbie w roku 2005 roku. Wycofane ze służby na początku 2013 roku

• Mali – 18 egzemplarzy zamówionych w 1980 roku w Chińskiej Republice Ludowej i dostarczonych w 1981 roku. W 2011 roku nie było żadnych maszyn w służbie

• Myanmar (Birma) – 105 egzemplarzy czołgów Typ 62

• Korea Północna – 50 zamówionych w 1971 roku w Chińskiej Republice Ludowej i dostarczonych w latach 1971–1972. Pozostawały w służbie w latach 1985–1990. Do 1995 roku nie było żadnego wozu w służbie liniowej

• Zair – 70 egzemplarzy dostarczonych w latach 1975–1976

Bibliografia

1. Tomasz Szulc, Chińskie wersje czołgu T-54 oraz konstrukcje pochodne, Czasopismo Historia Wojsko i Technika Nr. 6/2018, ZBiAM, Warszawa

2. Tomasz Szulc, Radziecki czołg średni T-54 część 2, Wojsko i Technika – Historia Nr. Specjalny 2/2018, Wydawnictwo ZBiAM, Warszawa

3. Tomasz Szczerbicki, Pojazdy Ludowego Wojska Polskiego, Wydawnictwo VESPER Wydanie I, Poznań 2014 rok

4. Tomasz Szczerbicki, Czołgi i Samobieżne Działa Pancerne Wojska Polskiego 1919-2016, Wydawnictwo VESPER Wydanie I, Poznań 2017 rok

5. Richard Ogorkiewicz, Czołgi: 100 lat historii – Sekrety Historii, Wydawnictwo RM, Warszawa 2016 rok

6. Praca Zbiorowa, Pojazdy Pancerne od „Little Willie” do Leoparda 2A6, Wydawnictwo AKA, Głuchołazy 2012 rok

7. George Forty, Ilustrowana Encyklopedia Czołgów Całego Świata, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2006

8. https://tank-afv.com/coldwar/China/type-62.php

9. https://tank-afv.com/coldwar/China/type-69-79.php

10. https://en.wikipedia.org/wiki/Type_69_tank

11. https://tank-afv.com/coldwar/China/type-59-medium-tank.php

12. https://en.wikipedia.org/wiki/Type_59_tank

Drukuj

Udostępnij:

Powiązane wpisy:

Czołg lekki Typ 95 Ha-Go Czołg podstawowy Typ-74 Thornycroft Typ Mark IV