Czołg średni Panzerkampfwagen III

Panzerkampfwagen III Ausf. J w kierunku natarcia na Stalingrad

Pierwsze produkowane pojazdy pancerne dla Wehrmachtu – czołgi lekkie Panzerkampfwagen I i Panzerkampfwagen II, od początku były traktowane jako wozy szkoleniowe, przeznaczone w zasadzie do treningu. Pierwszym powstałym czołgiem „stricte bojowym” miał być właśnie czołg średni Panzerkampfwagen III (skrót: Pz.Kpfw. III), wóz początkowo przeznaczony dla dowódców plutonów, nazwany stąd ZW (Zugfuhrer Wagen – czołg dowódcy plutonu). Z powodu znacznych opóźnień w prowadzonych prac projektowych czołgi Panzerkampfwagen III znalazły się w odpowiedniej ilości dopiero podczas toczących się walk na Bałkanach w kwietni 1941 roku oraz podczas ataku na Związek Radziecki w czerwcu 1941 roku. Czołgi tego typu stanowiły podstawowe wyposażenie sił Panzerwaffe w operacjach zaczepnych na terytorium Związku Radzieckiego w latach 1941-1943. Był to podstawowy wóz niemieckich sił ekspedycyjnych Afrika Korps w latach 1941-1942 roku, walczących na terytorium Afryki Północnej. Po prowadzeniu na wyposażenie Panzerwaffe ulepszonych czołgów Panzerkampfwagen IV oraz cięższych czołgów „Tiger” oraz „Panther”, czołgi Panzerkampfwagen III były teraz stopniowy wycofywane z pierwszej linii.

W 1933 roku WaPruf 6 polecił rozpoczęcie wszelkich prac projektowych nad czołgiem o masie 15 000 kg. Prototypy nowego typu czołgu miały zostać wykonane w zakładach Friedrich Krupp AG, Rheinmetall-Borsig (Berlin), MAN i Daimler-Benz. Czołg powstał, jak już wspomniałem, pod oznaczeniem ZW 0 (Zugfuhrer Wagen 0 wóz dowódcy plutonu pancernego). Planowane początkowo miało składać się z armaty przeciwpancernej kalibru 37 mm (choć początkowo planowano wprowadzenie armaty kalibru 50 mm) i dwóch karabinów maszynowych (Maschinen Gewehr MG 34).

Panzerkampfwagen III Ausf. A

Panzerkampfwagen (Panzer) III Ausf. A

Prototyp czołgu Panzerkampfwagen III został zbudowany w 1936 roku, w zakładach Daimler-Benz AG Berlin-Marienfelde. Prototyp czołgu, wraz z powstałymi konkurencyjnymi maszynami, opracowanymi przez inne niemiecki Zakłady Henschel i MAN, został poddany wszechstronnym próbom poligonowym na poligonach w Kummersdorfie i Ulm. Próby i testy trwały od jesieni 1936 roku do końca 1937 roku. Jednakże już na początku 1937 roku Główny Urząd Uzbrojenia Armii (Herreswaffenamt), zleciał firmie Daimler-Benz AG wykonanie pierwszej serii produkcyjnej tzw. 0-serie Zakłady Krupp przedstawiły prototyp czołgu MKA, który nie został jednak wprowadzony do produkcji seryjnej.

Do maja 1937 roku wprowadzono pięć czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. A Sd. Kfz. 141, 1/ZW, a do końca 1937 roku zostało wykonanych dalszych dziesięć czołgów, które posiadąły numery fabryczne: 60101-60110. Prawdopodobnie tylko osiem z tych czołgów zostało uzbrojonych. Pancerz czołowy i boczny wozów serii Ausf. A posiadał o grubości 14,5 mm, pancerz górny miał grubość 10 mm, a dno kadłuba 5 mm. Opancerzenie w zasadzie chroniło tylko przed ogniem z broni małokalibrowej oraz odłamkami artyleryjskimi. Masa bojowa czołgu sięgała 15 400 kg. Uzbrojenie czołgu składąło się z zmodyfikowanej armaty przeciwpancernej 3,7 cm PaK 36 L/45 (kaliber 37 mm). Armata była zamontowana w ręcznie obracanej wieży, konstrukcji firmy Rheinmetall. W pionie armata przemieszczała się w zakresie od -10 stopni do +20 stopni.. Uzbrojenie dodatkowe składało się z trzech karabinów maszynowych Rheinmetall-Borsig MG 34 kalibru 7,92 mm umieszczonych po prawej stronie wieży (dwa karabiny maszynowe) oraz jeden z przodu kadłuba wozu Panzerkampfwagen III Ausf. A. Zapas przewożonej amunicji kalibru 37 mm składał się z 120 sztuk naboi scalonych (przeciwpancernych o odłamkowych), zaś przewożony zapas amunicji karabinowej wynosił 4425 naboi. W skład załogi wchodziło pięciu ludzi, dowódca, celowniczy, ładowniczy, mechanik-kierowca i strzelec-radiotelegrafista.

Panzer III Ausf. A, jeden z pierwszych dostarczonych w 1937 roku. Ten egzemplarz brał udział w kampanii polskiej we wrześniu. Wczesne wersje zostały przerobione na czołgi dowodzenia lub, ponieważ lżejsze modele miały przewagę liczebną, na Zugfuhrerwagen lub dowódców plutonów

Z przodu kadłuba czołgu, po obu stronach skrzyni przekładniowej zajmowali miejsca: mechanik-kierowca po lewej stronie i strzelec-radiotelegrafista po prawej stronie. Kierowca czołgu obserwował teren przed sobą za pomocą dwóch szczelin obserwacyjnych – jedna znajdowała się na płycie czołowej kadłuba, a druga na płycie bocznej. Radiotelegrafista czołgu, był jednocześnie strzelcem kadłubowego karabinu maszynowego MG 34. Karabin posiadał zamontowany celownik KgZF 2. Czołg był wyposażony w czołgową radiostację FuG 5.

Natomiast w wieży czołgu zajmowali swoje miejsca: dowódca, celowniczy i ładowniczy. Dowódca czołgu prowadził obserwację terenu za pomocą ośmiu szczelin obserwacyjnych umieszczonych w wieżyczce, którą zabudowano na wierzchu tylnej części wieży. Wieżyczka ta posiadała dwudzielny właz wejściowy. Celowniczy używał głównego celownika TZF 5a. Miejsce celowniczego znajdowało się po lewej stronie wieży, zaś ładowniczego po prawej stronie. W bocznych ścianach wieży czołgu znajdowały się dwa jednoczęściowe włazy wejściowe celowniczego i ładowniczego. Czołgi Panzerkampfwagen III serii Ausf. A-D napędzane były silnikami dwunasto-cylindrowymi, górnozaworowymi silnikami gaźnikowymi, chłodzonych cieczą o układzie V (kąt rozwarcia bloków cylindrów wynosił 60 stopni – typu Maybach HL 108TR o mocy maksymalnej 184 kW (250 KM), przy 3000 obr./min. I pojemności skokowej 10838 cm³. Silnik był umieszczonym w specjalnym, zamkniętym przedziale z tyłu kadłuba czołgu. W przedziale silnikowym znajdowały się dwa zbiorniki paliwa o łącznej pojemności 300 dm³.

Choć nie został przyjęty do służby, Leichttraktor dostarczył Niemcom cennego doświadczenia w budowie i użytkowaniu tego typu pojazdów

Napęd wozu był przenoszony za pomocą pięciobiegowej mechanicznej, zsynchronizowanej skrzyni biegów typu Zahnradfabrik ZF SFG 75 oraz planetarnych mechanizmów skrętu i przekładni bocznych. Silnik był połączony z skrzynią przekładniową (biegów) za pomocą wału Cardana, który przebiegał pod podłogą przedziału bojowego czołgu. Prędkość maksymalna czołgu wynosiła 32 km/h w drodze, zaś zasięg na drodze sięgał do 115 km, zaś w terenie do 95 km.

Zawieszenie czołgu średniego Panzerkampfwagen III Ausf. A składało się z pięciu podwójnych kół nośnych (jezdnych) z bandażami gumowymi. Każda para kół nośnych, poprzez wahacz, amortyzowana była za pomocą sprężyn stalowych. Z przodu kadłuba były umieszczone dwa odlewane koła napędowe z ośmioma otworami ulgowymi, służącymi do zmniejszenia ich masy. Tyłu kadłuba były umieszczone natomiast dwa koła z mechanizmami napinającymi. Od góry gąsienice typu Kgs 6100/360/120 (szerokość gąsienicy wynosiła 360 mm), była podtrzymywana i prowadzona przez dwa podwójne kółka z bandażami gumowymi. Długość oporowa gąsienicy wynosiła 3400 mm, podziałka gąsienicy wynosiła 120 mm.

Ta drewniana makieta pokazuje, jak pierwotnie przewidywano wóz ZW

Czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. A były używane w 1., 2. i 3. Dywizji Pancernej (pierwszych sformowanych). Zimą 1937-1938 roku czołgi tego typu brały udział w wielkich manewrach zimowych niemieckiej armii, a w 1938 roku brał udział w udanym (chociaż dla 2. Dywizji Pancernej średnio udane), następnie w zajęciu czeskich Sudetów, a w następnym roku w zajęciu pozostałej cześci Czech i Moraw oraz inwazji zbrojnej na terytorium II Rzeczypospolitej. Ostatecznie w lutym 1940 roku czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. A zostały ostatecznie wycofane z jednostek bojowych. Najistotniejszym powodem tej decyzji było zbyt słabe opancerzenie wozu oraz występujące coraz częściej defekty zawieszenia czołgu.

Podstawowe dane taktyczno-techniczne: Ausf. A

• Wymiary konstrukcji:

  – długość; 5690 mm

  – szerokość; 2810 mm

  – wysokość; 2335 mm

• Masa całkowita: 15 400 kg

• Nacisk na grunt: 0,63 kg/cm2

• Zasięg wozu:

  – na drodze; do 165 km

  – w terenie; do 95 km

• Prędkość maksymalna na drodze: 32 km/h

• Promień skrętu: 585 cm

• Pokonywanie przeszkód terenowych:

  – ściany; o wysokości 600 mm

  – wniesienia; do 30 stopni

  – brody; o głębokości 800 mm

  – rowy; o szerokości do 2700 mm

• Średnie zużycie paliwa na drodze: do 280 dm3 na 100 km

Wczesny wariant Panzer III Ausf. C, Polska, wrzesień 1939 roku

Panzerkampfwagen III Ausf. B

W 1937 roku w zakładach Daimler-Benz zostało wyprodukowanych 15 czołgów średnich Panzerkampfwagen III Ausf. B – Sd. Kfz. 141, 2/ZW o numerach fabrycznych 60201-60215. Zawieszenie czołgu Panzerkampfwagen III Ausf. B zostało teraz całkowicie przekonstruowane. Nowe zawieszenie składało się teraz z ośmiu par podwójnych kół nośnych z bandażami gumowymi. Koła zblokowane były teraz parami na wózkach nośnych, które były same resorowane za pomocą dwóch półeliptycznych resorów piórowych. Ponadto podwozie było amortyzowane amortyzatorami firmy Fitchel & Sachs. Konstrukcja kół napędowych i napinających pozostała niezmieniona. Górny bieg gąsienicy była podtrzymywana teraz trzema podwójnymi kółkami z bandażami gumowymi. Długość oporowa gąsienicy wynosiła 3200 mm, podziałka gąsienicy wynosiła 120 mm. Konstrukcja nowego typu zastosowanego zawieszenia pozwoliła na zwiększenie prędkości maksymalnej, która teraz wynosiła 35 km/h, przy jednocześnie zwiększonej masie bojowej do 15 900 kg. W wieży czołgu średnim Panzerkampfwagen III Ausf. B została zainstalowana taka sama wieżyczka dowódcy czołgu, jak w wersji Ausf. A.

Projekt wieży Kruppa dla Panzer III otrzymał szereg zmian konstrukcyjnych. Najbardziej rzucającą się w oczy była przeprojektowana osłona działa

Zmieniona została konstrukcja otworów wentylacyjnych układu silnika i układy wydechowy. Na tylnym pancerzu kadłuba został zamocowany zestaw pięciu świec dymnych, umieszczonych w specjalnym „koszyczku”. Zastosowano też inną osłonę szczeliny obserwacyjnej dla kierowcy wozu. Po prawej stronie kadłuba zamontowany został nowy chwyt dla kadłubowego karabinu maszynowego MG 34.

Czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. B oraz Ausf. C posiadały inny typ włazów, które umieszczono na wierzchu przodu kadłuba, a służący do obsługi układu kierowniczego. Nowy typ włazów był teraz okrągły i był zamocowany zawisami. Natomiast w czołgach Panzerkampfwagen III serii Ausf. A i Ausf. D włazy były kwadratowe i mocowane za pomocą śrub do pancerza. Nieco bardziej do tyłu zostało przesunięte mocowanie anteny prętowej radiostacji FuG 5.

To nieudana wieża Rheinmetall. Miał bardziej zaokrągloną konstrukcję, a boczne włazy wieży otwierały się do tyłu. Jarzmo działa również znacząco różniło się od wersji produkcyjnej Kruppa

Czołgi w wersji Panzerkampfwagen III Ausf. B zostały przekazane do niemieckich dywizji pancernych w 1937 roku. W latach 1937-1938 pięć podwozi czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. B (Sd. Kfz. 141) – 2/ZW, posłużyło do budowy pierwszej, eksperymentalnej serii dział szturmowych Sturmgeschutz III 0-serie (Null-Erie). W lutym 1940 roku wszystkie posiadane czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. B zostały wycofane z jednostek liniowych i skierowane następnie do Szkoły Wojska Pancernych i NSKK.

Panzerkampfwagen III Ausf. C

Widok z przodu Panzer III Ausf.A. Tutaj widać dwie przykręcone płyty pancerne, umieszczone w dolnej części pancerza kadłuba, wraz z dwoma górnymi drzwiami włazu. Zarówno główne przednie, jak i boczne wzierniki kierowcy są otwarte. Ledwo widoczne tuż nad oknem kierowcy z przodu są dwa małe otwory na peryskop lornetkowy KFF

Od połowy 1937 roku do stycznia 1938 roku Zakłady Daimler-Benz wyprodukowały łącznie 15 czołgów kolejnej wersji produkcyjnej – Panzerkampfwagen III Ausf. C Sd. Kfz. 141 – 3a/ZW, o numerach fabrycznych: 60301-60315. Czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. C tylko nieznacznie się różniły od czołgów serii Ausf. B. Zawieszenie czołgów serii Ausf. C składało się z ośmiu podwójnych par kół nośnych, wyposażonych w bandaże gumowe. Koła zblokowane były w wózki, które resorowane były za pomocą trzech półeliptycznych resorów piórowych. Pierwsza i ostatnia para kół nośnych była dodatkowo resorowana dwoma krótkimi resorami, zamocowanymi równolegle do podłoża. Druga i trzecia para była dodatkowo resorowana przez jeden dłuższy półeliptyczny resor piórowy. Ponadto w czołgach Panzerkampfwagen III Ausf. C został nieco zmieniony układ wydechowy, zmodyfikowane zostały mechanizmy skrętu oraz zastosowano nowy typ zaczepu holowniczego. Masa bojowa czołgu wynosiła 16 000 kg. Prędkość maksymalna nie ulegała zmianie. Czołgi wersji Panzerkampfwagen III Ausf. C były udział w Kampanii Polskiej w 1939 roku. W lutym 1940 roku czołgi tego typu zostały ostatecznie wycofane z służby w jednostkach liniowych.

Panzerkampfwagen III Ausf. D

Kopuła dowódcy Panzer III Ausf.A miała większe, dwuczęściowe drzwi włazu, które na tym zdjęciu są otwarte. Każdy z boków wieży miał otwory obserwacyjne i jednoczęściowe drzwi włazu. Drzwi włazowe pełniły także funkcję otworów wentylacyjnych

Od stycznia 1938 roku Zakłady Daimler-Benz AG rozpoczęły produkcję czołgów średnich Panzerkampfwagen III Ausf. D – Sd. Kfz. 141, 3b/ZW. Do czerwca 1938 roku zdołano wyprodukować tylko 30 i 28 (we dwóch patiach produkcyjnych) czołgów tej wersji , posiadających następujące numery fabryczne: 60221-60255 i 60316-60340. Zawieszenie czołgów średni Pz. Kpwf. III Ausf. D w swojej konstrukcji było bardzo podobne do tego zastosowanego w wersji Ausf. C. Niewielka modyfikacja polegała na zastosowaniu kątowym pierwszego i ostatniego półeliptycznego resora piórowego. W wersji czołgu Panzerkampfwagen III Ausf. C były ustawione równolegle do podłoża. Zmieniono także konstrukcję tylnej części kadłuba i płyty silnikowej., w której zamontowany był dodatkowy właz do obsługi silnika bez żaluzji wentylacyjnych. Zmieniony został także boczny wlot powietrza do komory silnikowej oraz przednie zaczepy holownicze. Uległy zmianie miejsca mocowania tylnych zaczepów holowniczych. Czołgi w wersji Ausf. D miały powiększone zbiorniki paliwa do 600 dm³. Pozwoliło to na zwiększenie zasięgu wozu ze 165 km do 230 km po bitej drodze, zaś zasięg w terenie wynosił do 130 km. Został zmodyfikowany układ wydechowy i zabudowano nowy typ skrzyni biegów – sześciobiegową skrzynię typu ZF SSG 76.

Pogrubiony został pancerz kadłuba i wieży czołgu z 14,5 mm do 30 mm. Pociągnięto to za sobą wzrost masy pojazdu do 19 800 kg. Zabudowano także nowy typ wieżyczki dowódcy z pancerzem o grubości 30 mm i pięcioma szczelinami obserwacyjnymi. Zmieniono konstrukcję kół napędowych i napinających. Jednakże istnieją dowody oraz zdjęcia, które pokazują, że czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. D miały nadal opancerzenie sięgające tylko 14,5 mm. Były to wozy posiadajace najprawdopodobniej numery 60221-60225. Czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. D brały udział w Kampanii Polskiej we wrześniu i październiku 1939 roku. Następnie cześć z tym maszyn została wycofana w lutym 1940 roku, a kilka z tych czołgów zostało następnie wcielone oddziału pancernego Panzer-Abteilung z.b. V. 40, który brał udział we walkach na terytorium Danii oraz Norwegii w kwietniu oraz maju 1940 roku.

Dwa pojazdy na dole zdjęcia to Panzer III Ausf.A, a pojazd z przodu to wersja Ausf.B. Ausf.A można rozpoznać po dwóch większych wlotach powietrza do silnika z tyłu komory silnika. Przód Ausf.B miał inną konstrukcję

Podstawowe dane taktyczno-techniczne: Ausf. D

• Wymiary konstrukcji:

  – długość; 6000 mm

  – szerokość; 2870 mm

  – wysokość; 2450 mm

• Masa całkowita: 19 800 kg

• Nacisk na grunt: 0,95 kg/cm2

• Zasięg wozu:

  – na drodze; do 165 km

  – w terenie; do 95 km

• Prędkość maksymalna na drodze: do 35 km/h

• Promień skrętu: 585 cm

• Pokonywanie przeszkód terenowych:

  – ściany; do 600 mm

  – wniesienia; do 30 stopni

  – brody; do 800 mm

  – rowy; do 2300 mm

• Średnie zużycie paliwa na drodze: do 280 dm3 na 100 km

Wczesny Panzer III Ausf. D, 11. Dywizja Pancerna, Polska, wrzesień 1939. D miał dodatkową ochronę i nowy, przerobiony system zawieszenia

Panzerkampfwagen III Ausf. E

Pierwszą „wielkoseryjną” wersją czołgu średniego Panzerkampfwagen III były pojazdy , które oznaczono w odmianie Ausf. E – Sd. Kfz. 141 4/ZW. Czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. E były produkowane seryjnie od października 1938 roku do października 1939 roku.

Nowa wersja czołgu średnie Panzerkampfwagen III posiadała teraz zmienione całe podwozie. Wersja Ausf. E posiadała łącznie sześć par podwójnych kół nocnych, które zostały zawieszone na wałkach skrętnych. Drążki przechodziły przez całą szerokość kadłuba czołgu. Z tego powodu kolejne pary kół znajdowały się w ostępie co 127 mm od poprzedniej pary kół. Inaczej mówiąc pierwsze koło nośne (jezdne) umieszczone po prawej miało oś przesuniętą o 127 mm do przodu, w stosunku do osi drążka skrętnego – koła nośnego (jezdnego), które znajduje się po lewej stronie kadłuba czołgu. Pierwsza i ostatnia para kół, była dodatkowo amortyzowana za pomocą resorów sprężynowych.

Czołg ten posiadał całkowicie nowy typ kół napinających z mechanizmem oraz kółek podtrzymujących. Opancerzenie czołgu zostało teraz pogrubione do 30 mm (pancerz czołowy). Czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. E były teraz napędzane silnikami typu Maybach HL 120TR o mocy 221 kW (300 KM) i posiadały zsynchronizowaną skrzynię biegów Variorex SRG 328-145 z dziesięcioma biegami do jazdy do przodu (dwa biegi zsynchronizowane) i cztery biegi do jazdy do tyłu (biegi wsteczne).

Pomimo pewnych rozważań nad użyciem dwuosobowych wież, ostatecznie wszystkie Panzer III miałyby pięcioosobową załogę. Zapewniło to niemieckim jednostkom pancernym znaczną przewagę taktyczną, ponieważ każdy członek załogi musiał skupić się tylko na jednym zadaniu

Zostało wprowadzone zmodyfikowane jarzmo kadłubowego karabinu maszynowego MG 34 (o kształcie kwadratowym) – Kugelblende 30, a boczne włazy w wieży zaopatrzono teraz w dwudzielne włazy (w poprzednich model montowane był jeden duży właz po każdej stronie). Na tylnym pancerzu był mocowany pojemnik ze świecami dymnymi. Na bokach wanny kadłuba, znajdowały się włazy ewakuacyjne. Z boku kadłuba (z jego przodu) znajdowała się szczelina obserwacyjna strzelca-radiotelegrafisty czołgu. Zostały zmodyfikowane także pokrywy włazów inspekcyjnych do silnika czołgu, a na samej płycie silnika były teraz zainstalowane zaczepy do mocowania liny holowniczej i haki do podnoszenia całego czołgu.

Czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. E były uzbrojone w armatę przeciwpancerną 3,7 cm KwK L/46,5, kalibru 37 mm. W latach 1940-1941 cześć czołgów średnich Panzerkampfwagen III Ausf. E zostało w wieży wyposażone w nowy typ jarzma oraz nowe uzbrojenie w postaci armaty przeciwpancernej 5 cm KwK 38 L/42, kalibru 50 mm.

Berlin, parada wojskowa 2018 rok

Zostało wyprodukowanych 96 czołgów o numerach seryjnych podwozia 60401-61000 (bez podwozi o numerach seryjnych 50501-60545). W późniejszym okresie wojny, czołgi średnie Panzerkamfpwagen III Ausf. E, które przetrwały działania wojenne, zostało przebudowanych na czołgi obserwacyjne dla jednostek artylerii – Panzerbeobachtungwagen i wozy pogotowia technicznego – Bergepanzer III.

Podstawowe dane taktyczno-techniczne: Ausf. E

Panzer III Ausf. D, ostatnia i największa seria przedprodukcyjna. Były to stanowiska testowe dla seryjnie produkowanego Ausf. E. Ten służył w Norwegii, niedaleko Lillehamer od czerwca 1940 roku. W operacjach zwyczajem był kamuflaż w kolorze ochry, nakładany bezpośrednio na zwykłe barwy feldgrau

• Wymiary konstrukcji:

• – długość; 5380 mm

• – szerokość; 2910 mm

• – wysokość; 2435 mm

• Masa całkowita: 19 500 kg

• Nacisk na grunt: 0,99 kg/cm2

• Zasięg wozu:

• – na drodze; do 165 km

• – w terenie; do 95 km

• Prędkość maksymalna na drodze: do 40 km/h

• Promień skrętu: 585 cm

• Pokonywanie przeszkód terenowych:

• – ściany; do 600 mm

• – wniesienia; do 30 stopni

• – brody; do 800 mm

• – rowy; do 2300 mm

• Średnie zużycie paliwa na drodze: do 187 dm3 do 100 km

Panzer III Ausf.B

Panzerkampfwagen III Ausf. F

Czołgi średnie Panzerkampfwagen III w wersji Ausf. F (numery seryjne podwozi: 61001-65000) – Sd. Kfz. 141, 5/ZW były nieznacznie zmodyfikowaną wersją czołgu wersji Ausf. E.

Widoczne są tutaj dwa okrągłe włazy dostępowe

Czołgi te posiadały pancerne osłony wlotów powietrza chłodzącego układ kierowniczy i hamulce pojazdu, dwudzielne włazy inspekcyjne do mechanizmu kierowniczego. Podstawa wozu była osłonięta specjalną osłoną pancerną, która w przypadku ostrzału przeciwnika, miała chronić wóz przed zaklinowaniem się pierścienia oporowego wieży, między łożyskami. Na błotnikach były zamontowane dodatkowe światła pozycyjne, a trzy światła szlakowe typu Notek zostały zamocowane z przodu kadłuba (dwa) i na lewym błotniku czołgu.

Czołgi tej wersji były uzbrojone w armatę przeciwpancerną kalibru 37 mm, posiadały tzw. wewnętrzne jarzmo armaty, zaś 100 czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. F, zostało uzbrojonych w nową armatę kalibru 50 mm, wyposażonych w wierzy w tzw. jarzmo zewnętrzne. Na płycie silnikowej, podobnie jak w wersji Ausf. E, zamocowane były haki do podnoszenia całego czołgu. Wozy Panzerkampfwagen III Ausf. F posiadały ulepszony układ hamulcowy został wyposażony w serwo.

Panzer III Ausf.E. Była to pierwsza faktyczna seria produkcyjna, przeprojektowana do produkcji masowej, zbudowana przez Daimler-Benz, Henschel i MAN od października 1939 roku. Wyprodukowano tylko 96 egzemplarzy, ale jego cechy przetrwały aż do ostatniej wersji. Miał skrócony kadłub, zupełnie nowe niezależne zawieszenie na drążkach skrętnych (firmy Porsche), sześć kół jezdnych i trzy rolki powrotne, zwiększony pancerz do 30 mm, luki ratunkowe w bocznym kadłubie, nowe dwuczęściowe włazy w wieży, dodany otwór wizyjny i lepszy wizjer. Aby poradzić sobie z dodatkową masą, nowy Maybach V12 HL 120TR z 10-biegową skrzynią biegów Maybach Variorex zapewnił nowej wersji moc 300 KM. Masa całkowita znacznie przekraczała pierwotnie przydzielone 15 ton, ale ogólna skuteczność była lepsza i wiele części zostało przeprojektowanych do produkcji masowej

W okresie, trwającym od końca października 1939 roku do lipca 1940 roku zakłady FAMO, MAN, Daimler-Benz, Alkett i Henschel wyprodukowały łącznie 435 czołgów w tej wersji. W latach 1942-1943 cześć z czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. F została przezbrojona w przeciwpancerne armaty czołgowe 5 cm KwK L/60 (kaliber 50 mm). Natomiast pierwsze czołgi, jakie posiadały zamontowane armaty czołgowe 5 cm KwK 39 L/42 zostały zbudowane w czerwcu 1940 roku. W aktywnej służbie czołgi te znajdowały się do połowy 1944 roku, a jeden z ostatnich tego typu czołgów, który należał do składu niemieckiej 116. Dywizji Pancernej został zniszczony w działaniach na terytorium Normandii w czerwcu 1944 roku.

Panzerkampfwagen III Ausf. G

Widoczne jest mocowanie przeciwlotniczego karabinu maszynowego, tuż za lewym oknem kierowcy (które na zdjęciu jest otwarte)

Produkcja kolejnej wersji czołgu średniego Panzerkampfwagen III Ausf. G – Sd. Kfz. 141, 6/ZW, rozpoczęła się na przełomie kwietnia i maja 1940 roku. Zakończyła się w lutym 1941 roku, po wyprodukowaniu łącznie 600 czołgów o numerach seryjnych podwozi: 65001-65950 (niektóre dane mówią, że do 66000).

Początkowo w styczniu 1939 roku zostało zamówionych aż 1250 egzemplarzy seryjnych czołgów średnich Panzerkampfwagen III, lecz po przeprowadzeniu aneksji bardzo dobrych czechosłowackich czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t), których produkcja wzrosła z początkiem 1940 roku, liczba czołgów Panzerkampfwagen III została zredukowana do 800 seryjnych egzemplarzy.

Panzer III Ausf.B otrzymał nieco ulepszoną kopułę dowódcy. Najbardziej oczywistą różnicą w porównaniu do Ausf.A było zastosowanie znacznie uproszczonych drzwi lukowych. Wiązki patyków z boku kadłuba czołgu miały pomóc czołgowi w przeprawie przez błotnisty teren

Czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. G posiadały pogrubiony pancerz tylnego kadłuba z 21 mm do 30 mm, przez co została zmieniona osłona rozrusznika bezwładnościowego. Czołg posiadał opancerzoną osłonę szczeliny obserwacyjnej kierowcy wozu, tzw. Fahresehklappe 30. Na wierzchu wieży czołgu umieszczony był osłonięty wentylator elektryczny.

Czołgi początkowo miały być uzbrojone w armaty czołgowe kalibru 37 mm, lecz większość z wyprodukowanych wozów opuściła fabryki, wyposażone w tzw. jarzmo zewnętrzne i armaty czołgowe 5 cm KwK 39 L/42, kalibru 50 mm. Zmienione zostało położenie części zapasowych do wozu oraz zasobników, umieszczonych na błotnikach czołgów.

Czołg Panzer IIII Ausf. F był bliskim rodzeństwem wersji Ausf. E i pozostał prawie niezmieniony. Wyprodukowało go aż pięciu producentów, w tym Daimler-Benz, Alkett, MAN, Henschel i FAMO. Miał zmodyfikowane wloty powietrza i nieco ulepszony silnik Maybach 120 TRM. Modyfikacje zewnętrzne obejmowały generator dymu zamontowany z tyłu, sterowany z wieży, a czasami schowek z tyłu wieży, co stało się znakiem rozpoznawczym późniejszych wersji. Wreszcie nowe działo typu 50 mm KwK 38 L/42, zdolny sobie poradzić z większością francuskich czołgów średnich i brytyjskich, został w pośpiechu zamontowany na stu Ausf.F, aby był gotowy do zachodniej kampanii

Czołgi średnie Panzerkampfwagen III w wersji Ausf. G na wierzchu wieży posiadał jeden niewielki otwór na ręczną rakietnicę sygnalizacyjną. Z tyłu wieży bardzo często był doczepiany dodatkowy zasobnik tzw. „Rommel Kiste”.

Czołgi pochodzące z późniejszych serii produkcyjnych posiadały nowy tym montowanej wieżyczki dla dowódcy wozu, identyczny, jak typ, który został przyjęty w czołgu średnim Panzerkampfwagen IV (określanym początkowo jako ciężki). Była wyposażona w pięć peryskopów. Gąsienice wozu posiadały szerokość 400 mm. Została zmieniona także konstrukcja kół napędowych i napinających samego czołgi.

Inne modyfikacje, jakie przeprowadzono na tej wersji, dotyczyły m.in.: mocowania uchylnej końcówki błotników czołgu (otwory, służące do chowania w błotniku światła szlakowego typu Notek i światła pozycyjnego).

Uszkodzony Panzer III Ausf.B podczas kampanii polskiej w 1939 roku

Czołgi tego typu były budowane w tzw. standardzie tropikalnym, które nosiły oznaczenie Panzerkampfwagen III Ausf. G (Trop). Czołgi w wersji tropikalnej posiadały wydajniejszy układ chłodzenia silnika i innego typu filtry powietrza. Na wyposażenie niemieckich oddziałów pancernych, pierwsze czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. G zaczęły trafiać pod koniec trwania Kampanii Francuskiej. We wrześniu 1944 roku Panzerwaffe posiadało jeszcze na swoim wyposażeniu (według istniejącej dokumentacji) jeszcze 54 czołgi średnie tego typu.

Panzerkampfwagen III Ausf. H

Jeden z pojazdów hybrydowych Panzer III Ausf.D/B, który stacjonował w Norwegii od 1941 roku do końca wojny

Jesienią 1940 roku, gdzie w październiku Zakłady MAN, Alket, Henschel, Wegmann, MNH i MIAG, rozpoczęły produkcję seryjną nowej wersji czołgu, oznaczonej jako Pz. Kpfz. III Ausf. H (numery seryjne podwozi: 66001-68000) – Sd. Kfz. 141, 7/ZW. Do kwietnia 1941 roku zostało zbudowanych 310 (niektóre dane mówią o odbiorze 408 pojazdów), z 759 czołgów zamówionych w styczniu 1940 roku.

Najważniejszą zmianą było wprowadzenie jednoczęściowego pancerza tylnego wieży do 50mm. Przednia płyta pancerna posiadała grubość 30 mm – nie została w żadne sposób wzmocniona. Pancerza czołowego typu applique, który też został pogrubiony o dodatkową płytę pancerną o grubości 30 mm/ Czołgi tej wersji posiadały zmienione koła napędowe oraz napinające z systemem. Koła napędowe posiadały zamiast wcześniej stosowanych ośmiu okrągłych utworów ulgowych, teraz zastosowano sześć otworów w kształcie litery „D”.

Wreszcie nowe działo typu 50 mm KwK 38 L/42, zdolny sobie poradzić z większością francuskich czołgów średnich i brytyjskich, został w pośpiechu zamontowany na stu egzemplarzach Panzer III Ausf.F, aby był gotowy do zachodniej kampanii, takiego jak ten model

Ze związkiem, że masa samego wozu wzrosła i zastosowaniem nowych gąsienic o szerokości 400 mm, zmodyfikowano same podwozie mocując na kołach podtrzymujących i jezdnych specjalne prowadnice biegu gąsienicy, zwiększając średnicę kół nośnych o 40 mm. W celu wyeliminowania zbyt dużego nawisu górnego biegu gąsienicy, przednie koło podtrzymujące zostało przesunięte mocno do przodu, także, że w czołgach Panzerkampfwagen II Ausf. H znajdowało się niemal na boku amortyzatora sprężynowego typu Luwax. Z przodu kadłuba czołgu mocowany był śrubami dodatkowy pancerz. Modyfikacji został poddany też tylny pancerz czołgu zmieniony kształt lotów powietrza do silnika i chłodnic umieszczonych na wierzchu przedziału silnikowego. Został poprawiony mechanizm napinający gąsienice wozu.

Dalszymi modyfikacjami były m.in.: zmiana położenia reflektora na błotniku, haków holowniczych wozu, kształtu włazów. Zasobnik ze świecami dymnymi umieszczonymi z tyłu kadłuba, został teraz przeniesiony na nawis tylnej płyty nad silnikowej. U podstawy wieży zamocowany był kątownik chroniący gniazdo łożyska wieży przed ostrzałem. Bardzo podobny kątownik znajdował się w wcześniejszych wersjach czołgu Panzerkampfwagen III Ausf. F-G.

Panzer III Ausf.C

Zastosowana została zsynchronizowana skrzynia biegów typu Maybach SSG 77 (sześć biegów do przodu i jeden bieg wsteczny), która zastąpiła skrzynię biegów Variorex. Ponadto została zmieniona konstrukcja wieży tak, że załoga wieży obracała się tak samo jak wieża.

Dowódca czołgu oraz celowniczy i ładowniczy posiadali pojedyncze włazy na bokach i na wierzchu wieży (wieżyczka dowódcy).

Panzer III Ausf.C miał te same kwadratowe osłony pancerne umieszczone z przodu kadłuba, co pojazd Ausf.A

Po raz pierwszy czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. H weszły do boju podczas trwania Operacji „Barbarossa”. W latach 1942-1943 czołgi tego typu były przezbrajane w armaty przeciwpancerne (czołgowej wersji) 5 cm KwK 39 L/60, w kalibrze 50 mm.

Panzerkampfwagen III Ausf. K

Pierwsze gotowe egzemplarze wysłano do Francji, aby zobaczyć ostatnie dni walk czerwca 1940 r., takie jak ten model Panzer III Ausf. G skrystalizował wiele ulepszeń wyciągniętych z kampanii w Polsce. Wybudowano je w latach 1940-1941. Za późno na kampanię zachodnią, stanęli na czele niemieckiej ofensywy na Bałkanach (Balkanfeldzug), w Jugosławii i Grecji w kwietniu-maju 1941. Jest to wczesny egzemplarz Ausf.G z 10. Dywizji Pancernej, bez kosza wieży oraz z oryginalnym działem 37 mm KwK 38. W starciu z lekkimi czołgami FT i Hotchkiss H35 armii jugosłowiańskiej nie stanowiło to przeszkody

Na początku 1942 roku po doświadczeniach wyniesionych po walkach z sowieckimi T-34 i KW-1 Niemcy zaczęli pracę mające wzmocnić Panzerkampfwagen III. Postanowiono go uzbroić w armatę czołgową 7,5 cm KwK 40 L/43 (Kaliber 75 mm). Jednak po wyprodukowaniu 50 egzemplarzy porzucono dalsze prace, a wszystkie czołgi przerobiono do wersji Panzerkampfwagen III Ausf. J.

Panzerkampfwagen III Ausf. J

Panzer III Ausf.C miał zupełnie nową konstrukcję wieży, która zapewniała dowódcy znacznie lepszą ochronę. Pancerz wieży miał grubość 30 mm w porównaniu do maksymalnego pancerza pojazdu wynoszącego 16 mm

Kolejną wersją czołgu średniego Panzerkampfwagen III była wersja Ausf. J – Sd. Kfz. 141, 8/ZW. Czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. J były produkowane seryjnie od marca 1941 roku do końca lipca 1942 roku.

Nowa wersja czołgu posiadała jednolity pancerz czołowy kadłuba o grubości 50 mm, z nowym typem jarzma na kadłubowy karabin maszynowy MG 34, typu Kugelblende 50 (takim jakim został wcześniej zamontowany w czołgach średnich Panzerkampfwagen IV Ausf. F1). Została zmodyfikowana szczelina obserwacyjna kierowcy. Zastosowany został wizjer typu Fahrersehnklappe 50 oraz dwuobiektowy peryskop typu KFF 2. Przedni karabin maszynowy MG 34 otrzymał standardowe jarzmo Kugelblende 50. Tylny pancerz kadłuba również był jednolitą płytą o grubości 50 mm, boczny zaś 30 mm. Opancerzenie przednie wieży czołgu nadal posiadało grubość 30 mm, natomiast samo jarz działa otrzymało wzmocnienie; płytę pancerną o grubości 20 mm.

Do testów nowego 8-kołowego zawieszenia o zupełnie innej konstrukcji wykorzystano Panzer III Ausf.C. To również okazałoby się niewystarczające, co doprowadziłoby do powstania wersji Ausf.D

Zastosowano filtry powietrza typu Delbag, które były montowane na ścianie przegrody przeciwpożarowej wewnątrz przedziału bojowego i połączone z gaźnikami czołgu za pomocą długiego giętkiego przewodu gumowego, zastąpiono następnie przez cztery filtry montowane bezpośrednio nad gaźnikami.

Wprowadzenie do standardowego użytku gąsienic o szerokości 400 mm, pociągało za sobą, jak w poprzednich modelach zmianę w konstrukcji kół napędowych i napinających. Czołgi późniejszych wersji produkcyjnych Ausf. J posiadały jeszcze dodatkową 20 mm płytę pancerną, montowaną na czołowym pancerzu kadłuba wozu. Czołgi późniejszych serii produkcyjnych posiadały także pojedyncze włazy inspekcyjne do silnika, modyfikacji uległa także boczna szczelina obserwacyjna w boku kadłuba, nieco zwiększająca pole widzenia dla kierowcy wozu. Podobne modyfikacje wprowadzono także dla szczelin obserwacyjnych w bokach wieży.

Kiedy w marcu 1941 roku pierwsze siły niemieckie przybyły do ​​Afryki, były wyposażone w Panzer II i Panzer III, z których większość stanowiły Ausf. F i uzbrojone Ausf. G. Ponieważ przed kampanią tunezyjską było niewiele zamienników, Rommel mógł liczyć jedynie na ograniczone zapasy Ausf. G i Ausf. J podczas całej kampanii afrykańskiej, od 1941 roku do początku 1943 roku

W wersji czołgu średniego Panzerkampfwagen III Ausf. J zastosowano nowe typy drążków skrętnych o średnicy 55 mm (sześć pierwszych drążków) oraz o średnicy 52 mm (pozostałe sześć drążków skrętnych). Czołgi wcześniejszych wersji czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. G-H-J (Ausf. J – pierwsze modele), drążki skrętne o średnicy 55 mm (cztery pierwsze), o średnicy 44 mm (środkowe) oraz o średnicy 55 mm (cztery ostatnie).

W czołgach Panzerkampfwagen III Ausf. J-N zastosowano spawane osłony wlotów powietrza do chłodzenia układu kierowniczego, zamiast wcześniej stosowanego osłon w pełni odlewanych – jakie zastosowano w czołgach Ausf. E-H. Zabudowano jednocześnie włazy do układu kierowniczego. Czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. J-N posiadały zainstalowany system sterowania układem hamulcowym.

Ten Panzer III Ausf.C otrzymał wiele trafień z polskiego działa przeciwpancernego kal. 37 mm. Wiele Panzer III uszkodzonych w Polsce zostało odzyskanych i naprawionych, po czym zwykle przekazywano je jednostkom szkoleniowym

Uzbrojenie czołgu stanowiła na początku armata czołgowa 5 cm KwK 39 L/42 (kaliber 50 mm), a w późniejszym okresie została zastosowana armata 5 cm KwK 39 L/60 (kaliber 50 mm). Nowy typ armaty czołgowej, jako podstawowe uzbrojenie do czołgów Panzerkampfwagen III, został wprowadzony w grudniu 1941 roku.

Czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. J posiadały numery seryjne podwozi; 68001-69100 oraz 72001-74100. Czołgi tej wersji były budowane z obydwoma typami armat czołgowych, z czego pierwsze 1549 czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. J posiadały armaty czołgowe o długości L/42, natomiast kolejne 1067 wozów armatę L/60, o dłuższej lufie. Później w produkcji znalazły się czołgi Panzerkampfwagen III nowszych wersji: Ausf. L, M i N.

Panzer III Ausf.D

Podstawowe dane taktyczno-techniczne: Ausf. J

• Wymiary konstrukcji:

• – długość; 5560 mm

• – szerokość; 2950 mm

• – wysokość; 2500 mm

• Masa całkowita: 21 500 kg

• Nacisk na grunt: 0,94 kg/cm2

• Zasięg wozu:

• – na drodze; do 145 km

• – w terenie; do 95 km

• Prędkość maksymalna na drodze: do 40 km/h

• Promień skrętu: 585 cm

• Pokonywanie przeszkód terenowych:

• – ściany; do 600 mm

• – wniesienia; do 30 stopni

• – brody; do 800 mm

• – rowy; do 2200 mm

• Średnie zużycie paliwa na drodze: do 182 dm3 na 100 km

Przed kampanią rosyjską prawie wszystkie pojazdy zostały doposażone w nowe, wydajniejsze działo KwK 38 L/42 50 mm. Tutaj jeden z uzbrojonych Panzer III Ausf. G z korpusu Armii Centralnej, utknął przed Moskwą w grudniu 1941 roku. Zwróć uwagę na przejściową, zmywalną białą farbę. Późna produkcja Panzer III Ausf. G otrzymała ulepszoną kopułę dowódcy i nowe, powiększone gąsienice, lepiej dostosowane do frontu wschodniego

Panzerkampfwagen III Ausf. L

Powstanie nowej wersji produkcyjnej czołgu Panzerkampfwagen III Ausf. L wiąże się z niepowodzeniem prowadzonych prac nad zamontowaniem na podwoziu czołgu średniego Panzerkampfwagen III Ausf. J, standardowej wieży pochodzącego z czołgu średniego Panzerkampfwagen IV Ausf. G. Po tych niepowodzeniach Heereswaffenamt postanowił zlecić budowę nowej serii produkcyjnej czołgów Panzerkampfwagen III, które już miały być od początku uzbrojone w armaty czołgowe 5 cm KwK 39 L/60 kalibru 50 mm.

Befehlspanzer Panzer III Ausf.G/H, model przejściowy, wyposażony w nowy zestaw kół napędowych i napinających, nowe gąsienice i kilka elementów przystosowanych do warunków tropikalnych. Wszystkie Befehlspanzery przed Ausf. K były wyposażone w atrapy broni i potężne radia.

W okresie trwającym od czerwca do grudnia 1942 roku zostało wyprodukowanych 703 czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. L (numery seryjne podwozi; 74101-75500). W porównaniu z poprzednimi wersjami czołgów, pojazdy w wersji Ausf. L posiadały zmodyfikowane jarzmo armaty (pogrubiony pancerz), które jednocześnie stanowiło swoistą przeciwwagę dla samej armaty czołgowej 5 cm KwK 39 L/60 w kalibrze 50 mm. Płyta czołowa pancerza wieży także została wzmocniona płytą pancerną o grubości 20 mm. Szczeliny obserwacyjne kierowcy czołgu i jarzmo kadłubowego karabinu maszynowego MG 34 znajdowały się w wycięciach przechodzących przez dodatkowy pancerz. Inne modyfikacje dotyczące dotyczyły nowego mechanizmu napinającego gąsienice, umieszczenie pojemnika ze świecami dymnymi na załamaniu tylnego pancerza, modyfikacji rozmieszczenia świateł szlakowych typu Notek, rozmieszczenie narzędzi na błotnikach czołgu. Zlikwidowany został otwór obserwacyjny dla ładowniczego wozu, który był umieszczony w dodatkowym opancerzeniu jarzma armaty. Na wierzchu opancerzenia dodatkowego jarzma armaty został umieszczony mały otwór inspekcyjny do mechanizmów oporopowrotnika armaty. Zdemontowana została pancerna osłona postawy wieży, która tez była zamontowana (zaspawana) na górnym wierzchu płyty pancernej kadłuba wozu. Zlikwidowane zostały szczeliny obserwacyjne znajdujące się na bokach wieży czołgu. Jeden czołg Panzerkampfwagen III Ausf. J został oddelegowany na poligon w Kummersdorfie, gdzie testowany był z zainstalowanym w wieży działem bezodrzutowym KwK 07/25.

Dla dywizji pancernych podlegających niemieckiemu Deutsche Afrika Korps były budowane czołgi w tzw. odmianie tropikalnej – Troppen (Tp.). Czołgi w tej odmianie posiadały przeniesione wloty powietrza do silnika z pancerza silnikowego do wnętrza przedziału bojowego, zmodyfikowane zostały filtry oleju oraz pojedynczy właz do przedziału silnikowego. W porównaniu z wersjami podstawowymi, czołgi wersji Ausf. L posiadały powiększone wloty powietrza do chłodnic, które zostały wyposażone w odpowiednie filtry. Zamocowane zostały również metalowe prowadnice strug powietrza, które kierowały nagrzane powietrze z komory silnikowej ku górze.

Panzer III Ausf.D miał przeprojektowaną komorę silnika z pochylonym tyłem. Dodatkowo po obu stronach komory silnika umieszczono pionowe otwory na kratki powietrza chłodzącego

Czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. L zostały bojowo użyte głównie jako uzupełnienie dla poniesionych strat w jednostkach pancernych. W większej ilości wozy tego typu trafiły do nowych pułków świeżo formowanych dywizji pancernych Waffen-SS: 1. Dywizji Pancernej „Leinstandarte SS Adolf Hitler”, 2. Dywizji Pancernej „Das Reich”, 3. Dywizji Pancernej „Totenkopf” oraz Dywizji pancernej „Grossdeutschland”.

Z łącznie zamówionych 1000 egzemplarzy czołgu średniego Panzerkampfwagen III Ausf. L, zostało zbudowanych tylko 653 czołgi, a reszta wozów została następnie przebudowana na nową wersję Ausf. N, która różniła się tym, że w wieży została zamontowana krótkolufowa armata czołgowa 7,5 cm KwK 37 (wcześniej stosowana na czołgach średnich Panzerkampfwagen IV Ausf. A-F1).

Dobry widok na zawieszenie Panzer III Ausf.D. Co ciekawe, załoga tego pojazdu (prawdopodobnie podczas szkolenia) przypadkowo przejechała mniejszy pojazd Panzer I. Należy zauważyć, że po stronie nadbudówki trójkątne metalowe pręty są w rzeczywistości przeciwlotniczym obrotowym uchwytem (Fliegerauslegearm) umieszczanym w okresie przedwojennym w wielu niemieckich czołgach, ale który później wyszedł z użycia

Podstawowe dane taktyczno-techniczne: Ausf. L

• Wymiary konstrukcji:

  – długość; 6412 mm

  – szerokość; 2950 mm

  – wysokość; 2500 mm

• Masa całkowita: 21 900 kg

• Nacisk na grunt: 0,93 kg/cm2

• Zasięg wozu:

  – na drodze; do 155 km

  – w terenie; do 90 km

• Prędkość maksymalna na drodze: 40 km/h

• Promień skrętu: 585 cm

• Pokonywanie przeszkód terenowych:

  – ściany; do 600 mm

  – wniesienia; do 30 stopni

  – brody; do 800 mm

  – rowy; do 2000 mm

• Średnie zużycie paliwa na drodze: do 182 dm3 na 100 km

Panzer III Ausf. H, rozwinięty model Ausf. G, wyprodukowany tylko w 308 egzemplarzach, prawie wszystkie wyposażone w dodatkowe płyty pancerne przykręcone do przedniej i tylnej części. Front rosyjski, Grupa Armii Północ, operacja Barbarossa, wrzesień 1941 rok. Pierwotnie zamontowano także działo 37 mm KwK 36. Później wyposażono je w 50 mm L/42, a niektóre nawet w 1942 roku wyposażono w długą lufę kalibru 50 mm KwK 39 L/60 o dużej prędkości. To działo dało serii bardzo potrzebną siłę uderzenia przeciwko radzieckim czołgom

Panzerkampfwagen III Ausf. M

Finalną wersją czołgu średniego Panzerkampfwagen III, które były uzbrojone w armatę czołgową 5 cm KwK 39 L/60 (kaliber 50 mm), były czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. M – Sd. Kfz. 141/1, 10/ZW.

Inny widok zawieszenia Ausf.D, przedstawiający dwa (blisko koła napinającego i koła napędowego) zespoły resorów piórowych kątowych

Czołgi w wersji Ausf. M stanowił rozwinięcie wersji Ausf. L. Początkowo Niemiecki Zarząd Wa Pruf 6 zamówił początkowo 1000 egzemplarzy nowego czołgu Ausf. M, lecz wskutek przewagi ogniowej radzieckich czołgów średnich T-34, nad czołgami Panzerkampfwagen III, które były uzbrojone w armaty czołgowe kalibru 50 mm (radziecki T-34 posiadał armatę czołgową F-34 kalibru 76,2 mm), zredukowano pierwotne zamówienie, tak że ostatecznie zostało zbudowanych 250 modeli tej wersji. Z dzisiejszego punktu widzenia był to błąd, ponieważ przewaga ogniowa czołgów T-34 nad Panzerkampfwagen III Ausf. M była umowna, ale często nie decydująca. Cześć wozów została następnie przekonwertowana do wersji samobieżnego miotacza ognia Panzerkampfwagen III Flamm, cześć wozów została następnie przebudowana do wersji Ausf. N, a większość podwozi została przeznaczona do budowy samobieżnych dział szturmowych Sturmgeschutz III.

Czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. M następujące numery fabryczne w przedziale 76101-77800. Pojazdy tej wersji były produkowane w okresie od października 1942 roku do lutego 1943 roku.

Prawdopodobnie wszystkie dostępne czołgi Panzer III Ausf.D zostały przeznaczone na kampanię polską. Część z nich (jak ta na zdjęciu) została uszkodzona w walce. Wczesny Panzer III miał działo kal. 3,7 cm, które mogło skutecznie zniszczyć każdy polski pojazd opancerzony. Problemem był słaby pancerz i zawodne zawieszenie

W stosunku do wcześniejszych wersji Ausf. L, czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. M miały wprowadzone niewielkie modyfikacje. Na bokach wieży zamontowane zostały dwie potrójne wyrzutnie granatów dymnych NbK, kalibru 92 mm. Został zamontowany przeciwciężar armaty czołgowej 5 cm KwK 39 L/60, z boku wanny kadłuba zostały zlikwidowane boczne włazy ewakuacyjne. Pozwoliło to teraz na zwiększenie przewożonego zapasu amunicja artyleryjskiej kalibru 50 mm z 84 naboi scalonych do 98 sztuk. Układ wydechowy czołgu został zmodyfikowany w taki sposób, że teraz można było bez specjalnego przygotowania pokonywać przeszkody wodne o głębokości do 1300 mm (1,3 metra). Poprzednie wersje mogły maksymalnie pokonywać przeszkody wodne wpław do głębokości 800 mm (0,8 metra). System odprowadzania spalin był podobny do tego zastosowanego w czołgu Tauchpanzer III, którzy był przygotowany do pokonywania przeszkód wodnych po dnie do głębokości 4000 mm. Spaliny były odprowadzane do zbiornika pośredniego, będącego jednocześnie tłumikiem, wyposażonym w jeden zawór zwrotny. Ponadto sam czołg posiadał ruchome osłony wylotów powietrza do silnika odcinającego ewentualny dopływ do komory silnikowej czołgu podczas pokonywania przeszkody wodnej. Powietrze do komory silnika odprowadzane było przez przedział bojowy czołgu i wentylator umieszczony w wieży pojazdu. Uległo zmianie położenie reflektorów, które zostały umieszczone z przodu kadłuba, na błotnikach czołgu.

Panzer III Ausf. J był prawdziwym krokiem naprzód ze względu na nowy, nieco większy i przeprojektowany kadłub, ze zwiększonym pancerzem do 50 mm z przodu, a wariant J1 otrzymał 50 mm KwK 38 L/42 działo tego typu od samego początku, z nową jarzmem. Karabin maszynowy w kadłubie otrzymał kulowe mocowanie, a wizjer również był nowy. Ten wczesny Ausf.J (482 egzemplarzy zbudowany w 1941 roku) walczył w 5. Dywizji Pancernej w Kubaniu na Ukrainie w marcu 1942 roku. Krótka lufa 50 mm została zastąpiona wersją z długą lufą. Do 1943 roku przeżyła tylko garstka. Chociaż prawie wszystkie Panzer III zostały zmodernizowane za pomocą działa L42, ta średnia lufa nigdy nie dawała satysfakcji w porównaniu z doskonałym pancerzem rosyjskiego czołgu ciężkiego KW-1 i grubym, pochyłym pancerzem czołgu średniego T-34

Inne z wprowadzonych zmian dotyczyło zmiany kształtu haków holowniczych, świateł szlakowych typu Notek, montowanie przy wieżyczce dowódcy specjalnego uchwytu dla przeciwlotniczego karabinu maszynowego (Fliegerbeschussgerat) dla karabinu maszynowego MG 34/MG 42. Czołgu średnie Panzerkampfwagen III Ausf. M posiadały seryjnie już zamontowane uchwyty do montowania dodatkowych ekranów z płyt pancernych o grubości 5 mm po bokach kadłuba i boki oraz tył wieży, czy li tzw. pancerz Schurzen. Zostały za to zlikwidowane mocowania końcówek błotników na uchylnych zawiasach. Cena jednego czołgu Panzerkampfwagen III Ausf. M bez zamontowanego uzbrojenia, wynosiła 96 183 RM,-.

Czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. M stanowiły teraz przede wszystkim uzupełnienie sprzętu pancernego dla jednostek pancernych i Grenadierów Pancernych. Czołgi tego typu były używane m.in.: w 15. Pułku Pancernym 11. Dywizji Pancernej, 23. Dywizji Pancernej czy 16. Dywizji Grenadierów Pancernych, na przykład: 49 czołgów w wersji Panzerkampfwagen III Ausf. M otrzymała odtwarzana na Sycylii 15. Dywizja Grenadierów Pancernych, czyli zniszczona na przełomie kwietnia i maja 1943 roku na terytorium Tunezji (Afryka Północna) 15. Dywizja Pancerna. Wozy tego typu znajdowały się też na wyposażeniu niemieckie Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Goring”.

Ta wersja dowodzenia oparta na Panzer III Ausf.D została zdobyta przez aliantów pod koniec wojny w 1945 roku

W dniu 4 kwietnia 1942 roku Adolf Hitler wydał polecenie zbadania możliwej drogi przezbrojenia czołgów średnich Panzerkampfwagen III Ausf. M w armaty przeciwpancerne 5 cm PaK 38 (kaliber 50 mm). W celu przeprowadzania badań został wyznaczony jeden czołg. Jednakże wszystkie badania wykazały, że zainstalowanie nowego typu uzbrojenia jest zbyt wymagające dla tego typu wieży czołgu.

Podstawowe dane taktyczno-techniczne: Ausf. M

Panzer III Ausf.E

• Wymiary konstrukcji:

• – długość; 6412 mm

• – szerokość; 2970 mm

• – wysokość; 2500 mm

• Masa całkowita: 21 950 mm

• Nacisk na grunt: 0,93 kg/cm2

• Zasięg wozu:

• – na drodze; do 155 km

• – w terenie; do 90 km

• Prędkość maksymalna na drodze: do 40 km/h

• Promień skrętu: 585 cm

• Pokonywanie przeszkód terenowych:

• – ściany; do 600 mm

• – wniesienia; do 30 stopni

• – brody; do 800 mm

• – rowy; do 2000 mm

• Średnie zużycie paliwa na drodze: do 180 dm3 na 100 km

Dwa czołgi niemieckie, które trafiły po 1945 roku na norweską służbę

Panzerkampfwagen III Ausf. N

Front Wschodni, czołg średni Panzer III Ausf. J Wprowadzenie nowej broni wynikało z woli Hitlera po upadku Francji, lecz broń ta była dostępna w niewielkich ilościach, dlatego Waffenamt odłożył jej użycie o prawie półtora roku. Nieżyjący już J przybył w samą porę dla wyczerpanych niemieckich dywizji pancernych, które straciły już większość swojej skuteczności bojowej. Pistolet zużywał także dłuższą amunicję, zmniejszając w ten sposób jej magazynowanie z 90 sztuk do 84 sztuk. Większość służyła do 1944 roku

Ostatnią wersją produkcyjną czołgu średniego Panzerkampfwagen III były czołgi, które zostały oznaczone jako Ausf. N – Sd. Kfz. 141/2, 11/ZW (numery fabryczne podwozi; 73851-77800). Czołgi tej wersji posiadały kadłuby i wieże, które pochodziły w większości z wcześniej wyprodukowanych czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. L-M. Odpowiednio wykorzystano 447 i 213 podwozi oraz wież obu wersji. Jedyną poważną zmianą w konstrukcji wieży było zamontowanie nowego jarzma z armatą czołgową 7,5 cm KwK 37 L/24 kalibru 75 mm pochodzącej z czołgów Panzerkampfwagen IV Ausf. A-F-1. Zapas przewożonej amunicji działowej wynosił 64 naboje.

Panzerkampfwagen III Ausf. N posiadały zmodyfikowane jarzmo działa, właz wieżyczki dowódcy był jednoczęściowy. Niektóre z czołgów posiadały wzmocnione opancerzenie jarzma głównego uzbrojenia, zmieniony sposób mocowania oporopowrotnika armaty KwK 37, wieżyczkę dowódcy przejęta z czołgów średnich Panzerkampfwagen IV Ausf. G (późne wersje produkcyjne) oraz wersje Ausf. J z opancerzeniem o grubości 100 mm, zlikwidowany został otwór obserwacyjny po prawej stronie armaty, istniały także poważne różnice w rozwiązaniu sposobu zamocowania przednich włazów umożliwiających dostęp do mechanizmów kierowania.

Pomimo ogólnego błędnego przekonania o dobrze rozwiniętym niemieckim przemyśle wojennym, na rok przed wojną faktycznie miał on trudności z dotrzymaniem wyznaczonego przez armię limitu produkcyjnego. Tak było również w przypadku Panzer III Ausf.E, którego 96 zamówionych egzemplarzy należało ukończyć do września 1938 roku. Ostatni pojazd został faktycznie ukończony do końca 1939 roku.

Czołgi późniejszych wersji produkcyjnych posiadały jednoczęściowe boczne włazy wejściowe w wieży.

Produkcja czołgów tej wersji została rozpoczęta w czerwcu 1942 roku i trwała łącznie do sierpnia 1943 roku. Ogółem wyprodukowano łącznie 663 czołgów, kolejne 37 czołgów przebudowano do standardu Ausf. N, podczas przeprowadzania generalnych remontów innych wersji czołgów Panzerkampfwagen III.

W tym pojeździe otwierane są włazy z kadłuba przedniego modelu

Czołgi tego typu (niekiedy było określane jako) Sturmpanzer III. Stanowiły m.in.: uzbrojenie uzupełniających batalionów czołgów ciężkich Panzerkampfwagen VI „Tiger”. Przeznaczone były w takich jednostkach do prowadzenia rozpoznania oraz osłony jednostek „Tygrysów” przed jednostkami piechoty przeciwnika. W bardzo niewielkich ilościach same czołgi tej wersji trafiły także na wyposażenie m.in.: 20. Dywizji Pancernej, 23. Dywizji Pancernej, 3. Dywizja Pancerna SS „Totenkopf”. Kilka czołgów tej wersji (siedem) otrzymała Rumunia, zaś kolejne 10 sztuk otrzymała armia Słowacji. Słowackie czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. N były używane bojowo w walkach przeciwko Niemcom, podczas trwania w drugiej połowie 1944 roku Słowackiego Powstania Narodowego (SNP).

Panzerkampfwagen III mit Schachtellaufwerk

Późny wariant Ausf. J w Rosji, Grupa Armii Południe, 1. Dywizja Pancerna, rejon Stalingradu, grudzień 1942 roku

Pod koniec 1940 roku w Zakładach Daimler-Benz AD powstały dwa prototypy czołgów Panzerkampfwagen III w nowy typ podwozia z kołami jezdnymi o dużej średnicy. W 1941 roku w związku ze przeprowadzaną standaryzacją sprzętu pancernego, przeprowadzano bardzo intensywne testy tych modeli prototypowych. W latach 1943-1944 prototypy te, były używane jako spychacze, służące do odgruzowywania ulic coraz bardziej niszczonych niemieckich miast i miasteczek. Czołgi te posiadały standardowy kadłub i wieżę czołgu średniego Panzerkampfwagen III Ausf. G. Masa samego pojazdu wynosiła około 22 000 kg.

Panzerbefehlswagen III Ausf. D1

Nadbudowa przednia była często używana do przechowywania ogniw torów kosmicznych. Początkowo były one mocowane w luźnej konfiguracji w kształcie łuku

Od czerwca 1938 roku do lutego 1943 roku w zakładach Daimler-Benz AG (Berlin-Marienfelde) dokonano pewnych modyfikacji czołgów Panzerkampfwagen III zostały przystosowane do potrzeb dowodzenia na polu bitwy jednostkami pancernymi. Tak zmodyfikowane czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. D, E, H, J i M. Czołgi, określone jako Panzerbefehlswagen III Ausf. D1, 3c/ZW – zostały wyprodukowane w trzech odmianach Sd. Kfz. 266, 267 oraz 268, różniących się wyposażeniem radiowym.

Czołgi dowodzenia Panzerbefehlswagen III Ausf. D1 zewnętrznie zasadniczo nie różnił się pod czołgu średniego Panzerkampfwagen III Ausf. D. Jedynie wieża była na stale umocowana do kadłuba wozu (przykręcona na pomocą kątowników i śrubami), a armata czołgowa kalibru 37 mm została zdemontowana i zastąpiona drewniano-metalową atrapą.

Panzer III Ausf.F

Został zlikwidowany kadłubowy karabin maszynowy MG 34 i został zainstalowany nowy wizjer kierowcy, wyposażony w osłonę („daszek”) przeciwdeszczową. Po obu stronach kadłuba zabudowano dodatkowe szczeliny obserwacyjne i otwory strzeleckie. Na górnej płycie przedziału silnikowego została zainstalowana antena ramowa, a z prawej strony kadłuba anteny prętowej o długości 1400 mm lub 2000 mm. Uzbrojenie czołgu stanowił tylko jeden karabin maszynowy Rheinmetall-Borsig MG 34, wyposażony w celownik typu KgZF 2, zainstalowany w wieży czołgu. Karabin maszynowy obsługiwany był przez przydzielonego żołnierza wojsk łączności wchodzącego w skład załogi czołgi. Zapas przewożonej amunicji wynosił 1500 naboi karabinowych.

Wewnątrz wieży po lewej stronie zainstalowany był w składany stolik na mapy sztabowe, dowódca obserwował przedpole za pomocą pięciu szczelin obserwacyjnych oraz dwuobiektywowy peryskop zainstalowany w wieżyczce dowódcy czołgu.

Ocalałe Panzer III Ausf. J z Tunezji zostały szybko skierowane do obrony Sycylii, podobnie jak ten z 15. Dywizji Grenadierów Pancernych, używany w sektorze zachodnim wyspy

Wszystkie czołgi dowodzenia Pz. BfWg. III Ausf. D1 posiadały pancerz o grubości 30 mm. Masa bojowa czołgu dowodzenia wynosiła 19 300 kg. Załoga składała się z pięciu członków załogi: dowódca, oficer łączności, kierowca i dwóch radiotelegrafistów.

Czołgi dowodzenia Panzerbefehlswagen III Ausf. D1 posiadały mocno zróżnicowane wyposażenie radiowe, w zależności od użytego szczebla dowodzenia w dywizji pancernej. Czołgi w wersji Sd. Kfz. 266 używano radiostację typu FuG 13 lub FuG 6, wozy typu Sd. Kfz. 267 posiadały montowane typu FuG 13 lub FuG 6 i FuG 8, zaś wersje Sd. Kfz. 268 radiostację typu FuG 13, Fug 6, FuG 7 i FuG 8.

Panzer III Ausf.E, który wizualnie był prawie identyczny z późniejszym Ausf.F, z wyjątkiem kilku drobnych szczegółów

Okresie od czerwca 1938 roku do marca 1939 roku zakłady Daimler-Benz wyprodukowały na pewno 30 egzemplarzy Panzerbefehlswagen III Ausf. D1 o numerach fabrycznych podwozi: 60341-60370. Czołgi dowodzenia weszły na wyposażenie dowództw pułków pancernych dywizji pancernych, niekiedy na wyposażeniu korpusów pancernych (Grup Pancernych). W dniu 1 września 1939 roku armia niemiecka dysponowała 38 czołgami Panzerbefehlswagen III Ausf. D1 oraz Ausf. E. Od połowy 1940 roku czołgi tego typu były wykorzystywane w szkolnictwie wojskowym i tym samym wycofywane z pierwszej linii.

Panzerbefehlswagen III Ausf. E

Panzer III Ausf.F otrzymał dwa opancerzone otwory wentylacyjne dla hamulców sterowych, ale funkcja ta nie zawsze była dostępna we wszystkich pojazdach

Kolejna seria produkcyjna licząca 45 sztuk czołgów dowodzenia, o numerach fabrycznych podwozi 60501-60545, powstała w oparciu o zmodyfikowane czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. E.

Czołgi były budowane w okresie od lipca 1939 roku do lutego 1940 roku. Armata została zastąpiona drewniano-metalową makietą, a jedyne uzbrojenie czołgu stanowił jeden karabin maszynowy MG 34, montowany centralnie w wieżyczce, w standardowym jarzmie. Czołgi Pz. BfWg. III Ausf. E miały dodatkowe kadłubowe szczeliny obserwacyjne, otwory strzelnicze w wieży czołgu i w miejscu zamontowania kadłubowego karabinu maszynowego , na płycie silnika była zamocowana antena ramowa radiostacji typu FuG 8. Antena była wsparta na drewnianych wspornikach.

W październiku 1941 roku zdecydowano się zastosować standardowy Panzer III Ausf.J do umieszczenia w nim nowego, mniejszego radia, nie rezygnując przy tym z głównego działa i siły ognia, ale poświęcając jeden magazyn amunicji. 300 czołgów dowodzenia Panzerbefehlswagen Ausf. K mit 5cm KwK L/42 zostało przerobionych i stopniowo wprowadzanych na front w 1943 roku. Ponieważ działo L60 używane przez Ausf. L i M miało znacznie lepszą prędkość wylotową, 50 tych uzbrojonych typów miały zostać wybrane do tego samego zadania i wyposażone w nowe zestawy radiowe dalekiego, średniego i krótkiego zasięgu. Zbudowany na zamówienie Ausf. K przybył na przełomie 1942 i 1943 roku. Większość została przekazana dywizjom pancernym SS walczącym na froncie wschodnim, tak jak ten egzemplarz powyżej

Podobne jak w przypadku czołgu typu Panzerbefehlswagen III Ausf. E, różniły się w poszczególnych wersjach swoim wyposażeniem radiowym: Sd. Kfz. 266 – FuG 6 lub FuG 13, Sd. Kfz. 267 – FuG 6 lub FuG 13 i FuG 8, Sd. Kfz. 268 – FuG 6 lub FuG 13 oraz FuG 7 i FuG 8.

Panzerbefehlswagen III Ausf. H

Niemiecki silnik czołgowy Maybach HL 120

Zakłady Daimler-Benz AG w okresie od listopada 1940 roku do września 1941 roku zostało przebudowanych łącznie 145 czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. H na wozy dowodzenia (numery fabryczne kadłuba: 70001-70145). Od grudnia 1941 roku do stycznia 1942 roku wykonano partię 30 czołgów dowodzenia (numery seryjne podwozi: 70146-70175).

Najważniejszą różnicą w budowie było zastosowanie dodatkowego pancerza przykręcanego śrubami do pancerza czołowego kadłuba. Czołgi dowodzenia ostatniej serii były produkowane w oparciu o podwozia czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. J, a nie wersji Ausf. H. Podobnie jak wcześniejsze serie czołgów Panzerbefehlswagen III Ausf. E, czołgi w wersji Panzerbefehlswagen III Ausf. H (2 serie grosse Panzer Befehlswagen) miały makietę uzbrojenia głównego i antenę ramową oraz dodatkowe szczeliny obserwacyjne z boku kadłuba. Czołgi budowane były w trzech odmianach różniących się wyposażeniem radiowym: Sd. Kfz. 266, Sd. Kfz. 267 i Sd. Kfz. 268.

Pierwsze koło jezdne tego Panzer III Ausf.F miało większą gumową felgę o średnicy 95 mm

Czołgi pierwszej serii produkcyjnej trafiły na wyposażenie niemieckich dywizji pancernych walczących w Związku Radzieckim, natomiast 30 czołgów drugiej serii weszło do uzbrojenia 25. Dywizji Pancernej, 2. Dywizji Pancernej SS „Das Reich” i Dywizji Grenadierów Pancenrych „GrossDeutschland”. W czerwcu 1942 roku w linii znajdowało się 75 egzemplarzy czołgów Panzerbefehlswagen III Ausf. H. Na wozy dowodzenia przebudowano też bardzo niewielką liczbę wozów Panzerkampfwagen III Ausf. F i G.

Opancerzenie czołgów Panzerkampfwagen III

Pojazd Panzer III Ausf. L TP z wczesnej produkcji (1942), model przejściowy wyposażony w wieżę Ausf.J, standardową długą lufę 50 mm  KwK 38 L60 i specjalistyczny sprzęt do działań wojennych na pustyni (stąd nazwa TP, „Tropisch”), zasadniczo dodatkowe filtry powietrza i nowy współczynnik chłodzenia. Stawiając czoła głównie lekkim Stuartom, Crusaderom i pojazdom półgąsienicowym, późne Panzer III rządziły tunezyjskim polem bitwy pomimo słabszej liczebności. Ich jedynym wartościowym przeciwnikiem był M3 Lee/Grant , który został zdeklasowany przez Ausf. L

1. Ausf. A-D:

Kadłub;

• pancerz czołowy – 14,5 mm

• pancerz przedni – 14,5 mm

• pancerz boczny – 14,5 mm

• pancerz tylny – 14,5 mm

• dno kadłuba – 5 mm

• strop kadłuba – 10 mm

Wieża:

• przód – 14,5 mm

• boku – 14,5 mm

• tył – 14,5 mm

• jarzmo działa – 14,5 mm

2. Ausf. E-H:

Oryginalna konfiguracja z armatą 3,7 cm

Kadłub;

• pancerz czołowy – 30 mm

• pancerz przedni – 30 mm

• pancerz boczny – 30 mm

• pancerz tylny – 21 mm (wersje Ausf. G-H 30 mm)

• dno kadłuba –16 mm

• strop kadłuba – 17 mm

Wieża:

• przód – 30 mm

• boku – 30 mm

• tył – 30 mm

• jarzmo działa – 30 mm (wersja Ausf. H – 37 mm)

3. Ausf. J:

Późniejsza ulepszona wersja z dodatkową ochroną przednią i nowym działem kal. 5 cm

Kadłub;

• pancerz czołowy – 50 mm

• pancerz przedni – 50 mm

• pancerz boczny – 30 mm

• pancerz tylny – 50 mm

• dno kadłuba – 16 mm

• strop kadłuba – 17 mm

Wieża:

• przód – 30 mm

• boku – 30 m m

• tył – 30 mm

• jarzmo działa – 50 mm

4. Ausf. L:

Prototyp oparty na Ausf. L, w fikcyjnej barwie, z hamulcem wylotowym nadal zamontowanym w KwK 39. KwK 39 był w zasadzie Pak 38 bez hamulca wylotowego i zmodyfikowanym tak, aby można go było zamontować w wieży Panzer III. Zwróć uwagę na panele ochronne wokół wieży, przeznaczone do zwalczania karabinów przeciwpancernych rosyjskiej piechoty.

Kadłub;

• pancerz czołowy – 50 mm + 20 mm

• pancerz przedni – 50 mm

• pancerz boczny – 30 mm

• pancerz tylny – 50 mm

• dno kadłuba – 18 mm

• strop kadłuba – 16 mm

Wieża:

• przód – 57 mm

• boku – 30 m m

• tył – 30 mm

• jarzmo działa – 50 mm + 20 mm

5. Ausf. M-N:

Zastosowane podwozia pochodzące od czołgów Panzerkampfwagen III

Kadłub;

• pancerz czołowy – 50 mm + 20 mm

• pancerz przedni – 50 mm

• pancerz boczny – 30 mm

• pancerz tylny – 50 mm

• dno kadłuba – 18 mm

• strop kadłuba – 16 mm

Wieża:

• przód – 57 mm

• boku – 30 m m

• tył – 30 mm

• jarzmo działa – 50 mm + 20 mm

Panzerbefehlswagen III mit 5 cm KwK 39 L/42

Afryka Północna – 1941 rok, na pierwszym planie czołg średni Panzerkampfwagen III Ausf. H

Rozwój ilościowy niemieckich dywizji pancernych oraz powstających brygad, sprawił, że stało się koniecznością do zaprojektowania i wykonania serię czołgów dowodzenia posiadających radiostacje dalekiego zasięgu FuG 5 oraz FuG 7 i FuG 8. Od sierpnia do listopada 1942 roku niemieckie zakłady Daimler-Benz przebudowały 81 czołgów. Od maja do września 1943 roku dokonano kolejnej modyfikacji 104 czołgi. Do przebudowy wykorzystywano seryjne czołgi, z których usuwano cześć amunicji działowej i zabudowano radiostację.

Czołgi dowodzenia były identyczne z czołgami Panzerkampfwagen III Ausf. J. Modyfikacje sprowadzały się do wymontowania kadłubowego karabinu8 maszynowego, ograniczenie amunicji działowej (75 naboi kalibru 50 mm) i zamontowania peryskopu typu TSF-1.

Wczesna produkcja Ausf .M z 3. Pułku Pancernego, 2. Dywizji Pancernej pod Kurskiem, lipiec 1943 rok. Zwróć uwagę na pancerz rozmieszczony w wieży. Ausf.M stanowił ulepszenie w stosunku do poprzedniego J, z dodatkowym pancerzem przednim i jarzmowym nadbudówki o 20 mm (0,79 cala) oraz wydechem do brodzenia, który umożliwiał głębsze przeprawy przez rzekę, opracowanym już w Tauchpanzer III. Broń jednak była ta sama. Mieli także trzy wyrzutnie dymu NbK kal. 90 mm (3,54 cala) zamontowane po obu stronach wieży. W sumie zamówiono 1000 egzemplarzy, ale ukończono tylko 250 wozów. Pozostałe zostały albo przerobione na wersję Ausf.N, StuGi, Flammpanzery, albo po prostu zdemontowane

Nowe czołgi dowodzenia trafiły głównie do nowo przezbrajanych jednostek pancernych, głównie pododdziałów Waffen-SS. Czołgi posiadały numery podwozi 72001-74100.

Panzerbefehlswagen III mit 5 cm KwK 39 L/60

Afryka Północna, 1941 rok

W październiku 1941 roku złożone zostało zamówienie na wykonanie czwartej serii czołgów dowodzenia. W okresie trwającym od grudnia 1942 roku do lutego 1943 roku, zakłady Daimler-Benz AG dokonały modyfikacji 50 czołgów (numery seryjne podwozi: 70201-70250), które pochodziły z serii produkcyjnej czołgów średnich Panzerkampfwagen III Ausf. M.

Czołgi dowodzenia tej serii posiadały małe jarzma (tzw. Schmal), wyposażone w działa 5 cm KwK 39 L/60. Czołg na swoim wyposażeniu posiadał dodatkowe szczeliny obserwacyjne, antenę typu gwiazda, zamiast wcześniej stosowanej wysokiej anteny prętowej, z przodu wieży, istniała jedna dodatkowa szczelina obserwacyjna (identyczną, jak na stanowisku kierowcy), krótkie jarzmo armaty, wymontowany sprzężony z armatą karabin maszynowy MG 34. Z boku wieży były umieszczone wyrzutnie granatów dymnych. Zostało wykorzystanych kilka ważnych elementów czołgu średniego Panzerkampfwagen IV Ausf. F, m.in. rączki nad włazami wejściowymi, zasobnik na wieży (tzw. Rommel Kiste), koszyczek obok wieżyczki dowódcy służący do mocowania meldunków. Antena montowana była na specjalnym zaczepie umieszczonym na wierzchu płyty silnikowej.

Flammpanzer III we Południowych Włoszech, 1943 rok

Czołgi tego typu były produkowane w dwóch odmianach: Sd. Kfz. 267 oraz Sd. Kfz. 268. Uzbrojenie czołgu stanowiła armata czołgowa 5 cm KwK 39 L/60 kalibru 50 mm, z przewożonym zapasem 65 naboi.

Panzerkampfwagen III „Flamm”

Późno zbudowany Ausf.M, z pancerzem rozmieszczonym w wieżach i osłonami bocznymi (Schürzen). Stały się one wspólne dla wszystkich Panzer III i Panzer IV do 1943 roku w odpowiedzi na karabiny przeciwpancerne używane przez Rosjan i aliantów. Były one również wyposażone w obrotowe mocowanie wokół kopuły dowódcy, na dodatkowy karabin maszynowy przeciwlotniczy Maschinengewehr 34

W październiku 1942 roku Zarząd Uzbrojenia podjął decyzję o produkcji czołgów średnich Panzerkampfwagen III, które były uzbrojone w miotacze płomieni. Producent tej wersji czołgu Panzerkampfwagen III – Zakłady MIAG w Braunschweig-Neupetrietor (Brunszwik) przekazały firmie Wegmann AG w Kassel-Rothenditmold 100 czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. M. Czołgi tego typu były pozbawiane uzbrojenia. Wegmann miał dokonywać przezbrojenia maszyny w miotacz ognia. Wcześniej dokonała przebudowy czołgów lekkich Panzerkampfwagen II oraz zdobycznych francuskich czołgów „ciężkich” Char B-1 Bis.

W miejsce wcześniej stosowanej armaty czołgowej 5 cm KwK 39 L/60 zamontowano metalową rurę o długości 1500 mm, która osłaniała główną dyszę o średnicy 14 mm, miotacza płomieni. Ciśnienie pracy miotacza płomieni wynosiło 15 MPa. Ciśnienie wytwarzała sprężarka poruszana dwusuwowym silnikiem gaźnikowym DKW o mocy 2,2 kW (3,2 KM) i pojemności skokowej 110 cm2. Przed odpaleniem zbiornik z mieszanką było ogrzewany przez 5 min za pomocą niewielkiej łaźni wodnej. Sama woda była z kolei podgrzewana przez uruchomiony silnik czołgu. Dwa zbiorniki mieszanki zapalającej o łącznej pojemności 1000 dm3, które umiejscowiono w miejscu zasobników amunicyjnych wewnątrz kadłuba czołgu. Zużycie mieszanki zapalającej wynosiło do 8 dm3/min, co miało umożliwi oddanie około 125 jednosekundowych strzałów lub o połowę mniejszą ilość dwusekundowych strzałów z miotacza płomieni. Zasięg skuteczny miotacza płomieni był uzależniony od kierunku i siły wiatru, maksymalnie wynosiła 60 metrów, zaś w praktyce średnio 50-55 metrów. Sam miotacz mógł odchylać się w pionie od -8 stopni do +20 stopniu, a w poziomie mógł się obracać z samą wieżą o 360 stopni. Dodatkowym uzbrojeniem czołgu Panzerkampfwagen III Flamm – Sd. Kfz. 141/3 były dwa dodatkowe karabiny maszynowe Rheinmetall-Borsig MG 34 kalibru 7,92 mm z celownikami KgZF 2. Standardowy zapas amunicji karabinowej wynosił 3750 sztuk naboi. Większość z przerabianych czołgów posiadały montowaną za pomocą śrub dodatkową płytę pancerną o grubości 30 mm. Zwiększało to masę samej konstrukcji do 23 150 kg. Sama załoga wozu składała się z trzech żołnierzy: dowódcy, który jednocześnie był strzelcem miotacza płomieni i sprzężonego z nim karabinu maszynowego, strzelca kadłubowego karabinu maszynowego-radiotelegrafisty oraz mechanika-kierowcy. Prędkość maksymalna wynosiła 40 km/h, zaś zasię po drodze sięgał do 155 km. W okresie od lutego do kwietnia 1943 roku zakłady Wegmann przebudowały w ten sposób 100 czołgów, które posiadały następujące numery fabryczne podwozi: 77609-77708. Czołgi tego typu używane były głównie na froncie wschodnim.

Zniszczony czołg niemiecki Panzerkampfwagen III w Afryce Północnej

Artillerie Panzerbeobachtungswagen III

W okresie trwającym od lutego 1943 roku do kwietnia 1944 roku została dokonana przebudowa 262 czołgów (60401-78000) Panzerkampfwagen III różnych wersji na czołgi obserwacyjne artylerii – Artillerie Panzerbeobachtungswagen III; Sd. Kfz. 143, które były następnie przydzielane do jednostek artylerii samobieżnej.

Panzerkampfwagen III Ausf. M – Związek Radziecki, 1943 rok

Czołgi przebudowywane były z wersji Ausf. E-G posiadały dodatkowe opancerzenie o grubości 30 mm, które łączone były do przedniego pancerza wieży, z którego został wymontowany przedni karabin maszynowy. Otwór po jarzmie od MG 34 został zaślepiony. Czołg otrzymał całkowicie nowego typu jarzmo z imitacją armaty czołgowej, która umieszczona była po prawej stronie wieży czołgu. Uzbrojenie w wieży, stanowił ustawiony centralnie karabin maszynowy MG 34. Czołg posiadał zamontowane radiostacje typu FuG 8 i FuG 4. W wieży zamontowany był peryskop obserwacyjny typu TBF 2.

Tauchpanzer III

Wczesny pojazd produkcyjny Sturmpanzer III (Ausf.N). Na wersji Ausf. L podejmowano już poprzednie próby adaptacji wieży Panzer IV i jego broń, ale nie udało im się. Później Daimler-Benzowi udało się wyposażyć wieżę Panzer III w nową osłonę, mieszczącą krótką lufę 75 mm (2,95 cala), już w dużej mierze wyprodukowaną dla wczesnych wersji Panzer IV . Wczesna wersja miała wiele różnic w porównaniu do późnych

W czasie trwania przygotowań do inwazji morskiej na Wielką Brytanię, czyli operacji „Seelove” („Lew Morski”), z ochotników, pochodzących 2. Pułku Pancernego 1. Dywizji Pancernej, został sformowany Batalion „A”, który stacjonował na poligonie w Putloss w Szlezwiku-Kolsztynie (Schleswig-Holstein). Niebawem został także sformowany podobny batalion, który oznaczono jako Batalion „B” i Batalion „C”. Z batalionów tworzących nowy 18. Pułk Pancerny, który wyposażono w czołgi pływające. Lekkie czołgi Panzerkampfwagen II, które miały montowane pontony, umożliwiające pływanie na powierzchni wody, zaś cięższe wozy Panzerkampfwagen III i IV miały poruszać się po dnie morskim, bezpośrednio na plaże.

Od czerwca do października 1940 roku 1940 roku zostało przebudowanych łącznie 168 czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. F, G i H oraz kilka wozów Panzerbefehlswagen III Ausf. E.

Tauchpanzer III

Czołg posiadał dodatkowe gumowe i brezentowe uszczelnienia wszystkich włazów wejściowych do wozu. Używano od wewnątrz także specjalnej bitumicznej masy uszczelniającej. Szczelina obserwacyjna kierowcy była dodatkowo przykryta metalową pudełkową osłoną. Włazy wieży także były uszczelnione. Wloty powietrza do silnika zostały także uszczelnione i zamknięte. Wokół wieżyczki dowódcy znajdowała się dodatkowa osłona gumowa. W bardzo podobny sposób zostało uszczelnione jarzmo głównego uzbrojenia (armaty czołgowej i karabinu maszynowego). Podstawa wieży była zabezpieczona gumową obręczą, która była wypełniona powietrzem, która bardzo dokładnie zabezpieczała ten element wozy przed dostaniem się tam wody. Stosowano ponadto tam brezentowe uszczelnienia.

Dopływ powietrza do czołgu zapewniał wąż gumowy o długości 18 metrów i średnicy przewodu 20 cm. Wąż rozpięty był na metalowym maszcie, do którego dołączony był pływak utrzymujący wąż na powierzchni wody. Do pływaka dołączony także koniec rozwijanej anteny radiowej. Dodatkowa pomp wodna usuwała wodę, która ewentualnie dostała by się do wnętrza pojazdu. Podczas trwania jazdy czołgu pod powierzchnią wody – silnik czołgu był chłodzony wodą morską. Załogi czołgów posiadały dodatkowo indywidualne aparaty ratownicze umożliwiające opuszczanie czołgu. Były to urządzenia wzorowane na aparatach, które stosowane były na okrętach podwodnych.

Tauchpanzer III podczas testów

Czołgi tego typu były dowożone w pobliże brzegu na barkach, które posiadały uchylny dziób, umożliwiające wjazd czołgu na dno morskie. Czołgi Tauchpanzer III poruszały się po dnie i były kierowane za pomocą żyrokompasu. Kierunek czołgu mógł być korygowane przez załogę barki desantowej, która uprzednio przewoziła sam czołg.

W 1941 roku czołgi w wersji Tauchpanzer III były przydzielone do nowo utworzonej 18. Brygady Pancernej, która później przekształcona została w 18. Dywizję Pancerną oraz 6. Pułku Pancernego 3. Dywizji Pancernej. Obie jednostki stacjonowały wówczas na poligonie w Milovicach, w Protektoracie Czech i Moraw.

Późny Panzer III Ausf. N miał wiele nowych funkcji, takich jak ponowne wprowadzenie pancerza kosmicznego (boczne osłony lub Schürzen), jednoczęściowy właz w kopule dowódcy i włazy w bocznych wieżach, a także otrzymał fabrycznie Zimmerit. Ausf. N służył jako pojazd bliskiej ochrony batalionów Tygrysów (sPzAbt/sSSPzAbt) oraz pełnił rolę bliskiego wsparcia w dywizjach grenadierów pancernych

W pierwszej połowie 1941 roku został opracowany nowy zestaw, który miał umożliwiać pokonywanie przeszkód rzecznych do głębokości do 10 metrów. Samo urządzenie składało się z gumowych uszczelnień elementów zewnętrznych czołgu oraz 3,5 metrowy stalowej rury, która była mocowana w specjalnym gnieździe na wierzchu wieżyczki dowódcy czołgu. . Powietrze dopływało do komory silnika poprzez przedział bojowy, zaś spaliny były usuwane na zewnątrz za pomocą specjalnego tłumika z zaworem zwrotnym, który nie pozwalał na pełną cyrkulację spali i tym samym zalanie wodą samego silnika, która doprowadziła by do jego zgaśnięcia.

W początkowej fazie trwania Operacji „Barbarossa” czołgi Tauchpanzer III forsowały wpław po dnie Bug (głównie wozy 18. Dywizji Pancernej). W okresie późniejszym czołgi tego typu były używane jako standardowe czołgi średnie Panzerkampfwagen III. Czołgi Tauchpanzer III planowano, że zostaną użyte podczas operacji inwazji na Brytyjską Maltę na Morzu Śródziemnym.

Afryka Północna, połowa 1942 roku

Bergepanzer III

Na początku 1944 roku rozpoczęto przebudowę czołgów Panzerkampfwagen III, na wozy pogotowia technicznego. 7 kwietnia 1944 roku Adolf Hitler wydał bezpośredni rozkaz nakazujący przebudowie wycofanych ze służby czołgów średnich Panzerkampfwagen III na bezwieżowe czołgi techniczne (pogotowia technicznego) tzw. Bergewagen. Pojazdy, które przeznaczone były głównie dla jednostek artylerii szturmowej, uzbrojone w wozy Sturmgeschutz III.

Panzerkampfwagen III Ausf. M, front wschodni, 1943 rok

Pierwszy prototyp wozu Bergepanzer III był testowany w marcu 1944 roku na poligonie w Kumersdorfie. Zamówiona została seria 240 pojazdów/ Pojazd o numerze podwozia 74104 był wyposażony w wyciągarkę typu Bergeanker Sd. Anh. 40. Sama wyciągarka składała się z: mechanizmu blokowanego mocowanego po obu stronach Bergepanzera III oraz „zębów”, które służyły do kotwiczenia (unieruchamiania) pojazdu w czasie trwania wyciągania uszkodzonego czołgu lub działa samobieżnego (skonstruowanych głównie na tym samym podwoziu). Wyciągarka, pracująca na pierwszym biegu silnika, zdolna była wydobyć pojazd o masie 10 000 – 15 000 kg. Podczas jazdy, sama wyciągarka była przewożona na specjalnej dwukołowej (jednoosiowej) przyczepie, ciągniętą przez Bergepanzera III.

Pojazd Bergepanzer III wyposażony był ponadto w dźwig, o udźwigu 1000 kg i dużą drewnianą skrzynię ładunkową, która została zabudowana w miejscu zdjętej wieży czołgu. Jedyne uzbrojenie wozu Bergepanzer III stanowił jeden karabin maszynowy MG 34 kalibru 7,92 mm. Znalazłem nie do końca potwierdzane informacje, mówiące, że były to dwa karabiny maszynowe MG 34.

Ten czołg wydobyty koło Korczyna z rzeki Łosiennicy w dniu 10. 10. 1992 r. Jest to Panzerkampfwagen III Ausf. K czyli czołg dowodzenia, świadczą o tym wizjery boczne na kadłubie oraz dodatkowe anteny. Niemcy wyprodukowali 52 sztuk. Wieża pochodziła od czołgu Panzerkampfwagen IV. Jedyny taki czołg jest w pokazany w Polsce

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Warszawa, Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej

Ogółem zostało przebudowanych w ten sposób 176 podwozi – najwięcej w okresie maja 1944 roku, bo było to aż 43 egzemplarze. Ostatnie trzy pojazdy zdążono ukończyć pod koniec marca 1945 roku.

Pojazdy Bergepanzery III były przydzielane przede wszystkim do jednostek dział szturmowych, które na swoim wyposażeniu posiadały wozy Sturmgeschutz (StuG) III oraz StuG IV (na podwoziu czołgu średniego Panzerkampfwagen IV) i dla niektórych batalionów pancernych. Przykładowo w lutym 1945 roku w 1. Dywizji Pancernej SS „Leinstandarte SS Adolf Hitler”, na wyposażeniu, której znajdowało się łącznie pięć pojazdów typu Bergepanzer III.

Panzerkampfwagen III Ausf. N

Pionierpanzerwagen auf Fahrgestell Panzerkampfwagen III

W 1943 roku bardzo niewielka ilość czołgów średnich Panzerkampfwagen III Ausf. L i M została przebudowana na opancerzone wozy saperskie. Zdemontowano wieżę, a po bokach kadłuba podwozia zamocowane były dwa małe mostki saperskie, na powierzchni kadłuba był przewożony sprzęt saperski.

Rok 1943, Front Wschodni

Munitionpanzer uaf Fahrgestell Panzerkampfwagen III

Począwszy od maja 1943 roku niewielką ilość czołgów średnich Panzerkampfwagen III starszych wersji Ausf. E-G, zostało przebudowanych na transportery amunicyjne. Wieże zdjęte podczas przeprowadzenia przebudowy, wykorzystywane były jako stałe elementy fortyfikacji, m.in.: na Wale Atlantyckim i na Linii Gotów we Północnych Włoszech. Według danych z maja 1944 roku zostało wykorzystywanych w ten sposób 110 wież z armatami typu 5 cm KwK 38 L/42 i 5 cm KwK 39 L/60 (kalibrów 50 mm).

 

Panzerkampfwagen III Ausf. L. Produkcja czerwiec 1942 , MAN , Niemcy Uzbrojony w działo KwK39 5cm L/60 i dwa karabiny maszynowe MG34 7.92mm.

Marcin Wątroba

Flakpanzer III

W 1945 roku rozpoczęto pierwsze prace nad uzbrojeniem podwozi wycofywanych z pierwszej linii czołgów średnich Panzerkampfwagen III III w standardowe wieże, wyposażone w działka przeciwlotnicze, pochodzące z czołgów przeciwlotniczych „Wirbelwind” lub „Ostwind”, zabudowanych na podwoziach czołgów średnich Panzerkampfwagen IV. Zamówionych zostało pierwszych 90 egzemplarzy czołgów przeciwlotniczych, które miały posłużyć jako osłona przez lotnictwem dla jednostek dział szturmowych., lecz z powodu zakończenia działań wojennych – produkcja nie została podjęta.

Półwysep Apeniński, 1943 rok

Panzerkampfwagen III Ausf. R als Schienen-Rettenfahren BR.1

20 października 1943 roku na poligonie w Arys (Orzysz) został zaprezentowany Hitlerowi czołg średni Panzerkampfwagen III Ausf. N, który wcześniej został przebudowany z wersji Ausf. L. Pojazd ten był przystosowany do poruszania się po szynach kolejowych.

Panzerkampfwagen III Ausf. L

Projekt ten został opracowany przez firmę Sauer z Wiednia. Czołg standardowo uzbrojony w armatę czołgową 7,5 cm KwK 37 (kaliber 75 mm) i dwa karabiny maszynowe MG 34. Prędkość maksymalna podczas jazdy po szynach wynosiła około 100 km/h.

Pod koniec 1942 roku i na początku 1943 roku zostały wykonane dwa prototypy (nie które dane mówią o trzech prototypach). Czołgi miały być wykorzystywane do patrolowania linii kolejowych na zapleczu frontu oraz w składzie niemieckich pociągów pancernych.

Marcin Wątroba

Po przeprowadzeniu jesienią 1943 roku prób poligonowych ostatecznie zrezygnowano z podjęcia produkcji seryjnej.

Schlepper III

Beobachtungspanzer III, Związek Radziecki 1943 rok

Pewna ilość podwozi gąsienicowych czołgów średnich Panzerkampfwagen III (głównie wcześniejszych wersji produkcyjnych), były używane jako ciągniki artyleryjskie (po zdjęciu wieży).

Minenraumpanzer III

Walki w Związku Radzieckim

W oparciu o podwozie czołgu średniego Panzerkampfwagen III został opracowany specjalny pojazd, który był przeznaczony do detonowania min. Minenraumpanzer III miał system amortyzacji podwozia, które pozwalało na tłumienie wstrząsów, które były spowodowane wybuchami min. Ponadto pojazd miał także specjalny trał umieszczony przed kadłubem wozu. Pojazd nie był budowany seryjnie.

VK 2001 (DB)

Panzerkampfwagen III Ausf. F – Związek Radziecki

W dniu 25 maja 1938 roku niemieckie Zakłady Daimler-Benz otrzymały zamówienie na budowę serii nowych czołgów klasy „20 ton”, który w przyszłości miał zastąpić w służbie czołgi średnie Panzerkampfwagen III.

Zimą 1939/1940 roku został ukończony prototyp, który oznaczono jako VK 2001 (DB) – ZW 40. Sam pojazd był napędzany silnikiem wysokoprężnym (Diesla) Daimler-Benz MB 809, o mocy 294 kW (400 KM). Jako alternatywne źródło napędu przewidywany był silnik gaźnikowy Maybach HL 190 o podobnej mocy. W 1941 roku ostatecznie wszelkie prace zostały zaniechane, koncentrując się nad cięższymi pojazdami, które mogły walczyć z radzieckimi czołgami średnimi T-34 oraz czołgami ciężkimi KW.

Prezentowany czołg został zbudowany w 1941 roku jako wersję Ausf. H. Na przełomie 1943, a 1944 roku przebudowano go do standardu Ausf. N, gdzie otrzymał on nową wieżę z zamontowaną krótkolufową armatą kalibru 7,5 cm KwK 37 L/24. Do zakończenia II Wojny Światowej służył w szeregach 211. Batalionie Pancernym, walczących początkowo na terytorium Finlandii, a następnie Północnej Norwegii. Następnie po zakończeniu działań wojennych, wóz został przejęty przez armię norweską i po kilku latach wóz służył jako nieruchome stanowisko ogniowe przy lotnisku Bardufoss, gdzie został zabetonowany jako pancerny bunkier. Pojazd w stosunkowo kiepskim stanie został w 2013 roku, przyjęty jako dar Królestwa Norwegii, gdzie stało się to też dzięki staraniom podsekretarza stanu Bogusława Winida. Remont wozu do obecnego stanu, jeszcze wozu niejezdnego, pracowali nad nim specjaliści z Wojskowych Zakładów Motoryzacyjnych w Poznaniu, dalej – z zakładu Artura Zysa, z którego ostatnio wyjechały restaurowane niszczyciel czołgów M36 Jackson i samochód pancerny Fox, i z zespołu Waldemara Banaszyńskiego spod Wolsztyna.

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Poznań, Muzeum Broni Pancernej

Produkcja seryjna

Czołgi średnie Panzerkampfwagen III były wytwarzane przez różnych producentów. Początkowo podstawowym dostawcą były zakłady Daimler-Benz (Berlin-Marienfelde), które były jednym z producentów czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. A-D. Czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. E były produkowane w Zakładach Daimler-Benz (Berlin-Marienfelde Werk 40) i Henschel & Sohn AG w Kassel (Werk III Kassel-Mittelfeld) oraz MAN (Maschinenfabrik Augsburg-Nurnberg) w Norynberdze (Nurnberg). Czołgi w kolejnej wersji – Ausf. F były takzę produkowane przez zakłady Alkett (Altmarkische Kettenwerk GmbH) – Berlin-Spandau (montaż), Berlin-Tegel, Berlin-Borsigwalde (Werk I) i Berlin-Falkensee (budowa kadłubów) oraz Zakąłdy FAMO we Wrocławiu (Breslau) – tylko wersja F. Czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. G był wytwarzany także w Zakładach Wegmann Waggonfabrik Co. w Kassel i MNH (Maschinenfabrik Niedersachsen-Hannover) w Hanowerze (Hannover). Produkcja czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. H odbywała się w zakładach MAN, MNH, Alkett, Henschel, Wegmann i MIAG (Muhelenbau und Industrie AG – Amme Werk) w Brunszwiku (Braunschweig). Kolejne wersje Panzerkampfwagen III Ausf. J i L były produkowane w zakładach Daimler-Benz. Panzerkampfwagen III Ausf. M produkowały zakłady Wegmann, MAN, MIAG i MNH, a wersje Ausf. N: zakąłdy Henschel, MIAG, MAN, MNH i Wegmann. Przebudowy pojazdów na czołgi dowodzenia dokonywały zakąłdy Daimler-Benz, zaś czołgi, które wyposażano w miotacze płomieni powstawały w zakładach Wegmann. W 1942 roku 502 czołgi średnie Panzerkampfwagen III zostały zmontowane z dostarczonych podzespołów w zakładach BMM (Bohmish-Mahrische Maschinenfabrik), ulokowanej w Pradze.

Elementy do czołgów średnich Panzerkampfwagen III produkowały m.in.: Zakłady Skoda (Praga), Brandenburger Eisenwerke GmbH (Brandenburg), Deutsche Edelstahlwerke AG (Krefeld), Bankowahutte (Dąbrowa Górnicza), Ferrum Werk AG (Katowice), Ostschleisen Eisenhuttenwerke Osthutte GmbH (Sosnowiec), Oberhutten Vereinigte Oberschleisen Huttenwerke AG (Gliwice), Maschinen und Werkzeugfabrik AG (Gdańsk-Nowy Port). Wersje specjalistyczne, były wyposażane w sprzęt produkowany m.in.: w Zakładach Gustav Appel Maschinenfabrik (Berlin-Spandau), Evens & Pistor (Helsa), F. Schichau AG (Elbląg), Wumag, Maggon und Maschinenbau AG (Gorlitz).

Liczba wyprodukowanych pojazdów – lata 1937-1943

Rok 1937 – wyprodukowano 38 egzemplarzy

Rok 1938 – wyprodukowano 32 egzemplarze

Rok 1939 – wyprodukowano 206 egzemplarzy

Rok 1940 – wyprodukowano 858 egzemplarzy

Rok 1941 – wyprodukowano 1713 egzemplarzy

Rok 1942 – wyprodukowano 2501 egzemplarzy

Rok 1943 – wyprodukowano 235 egzemplarzy

Łączna liczba: 5583 egzemplarze.

Panzerkampfwagen III Ausf. J

Czołg średni Panzerkampfwagen III posiadął ząłogę pięcio-osobową (wersje Ausf. A-N) lub trzy-osobową (Flamm i Bergepanzer III). Z przodu kadłuba po lewej stronie skrzyni przekładniowej znajdowało się stanowisko mechanika-kierowcy, zaś po prawej stronie stanowisko strzelca-radiotelegrafisty, które jednocześnie obsługiwał kadłubowy karabin maszynowy MG 34. Pozostali członkowie załogi zajmowali swoje stanowiska w wieży czołgu. Z lewej strony od armaty swoje stanowisko zajmował celowniczy wozu, za armatą siedział dowódca czołgu, zaś po prawej stronie ładowniczy. W przypadku, gdy na czołgach średnich Panzerkampfwagen III Ausf. L-N były jeszcze dodatkowo uzbrajane w przeciwlotniczy karabin maszynowy MG 34, mocowany był na specjalnym uchwycie na wieży czołgu, strzelcem tej broni był dowódca czołgu.

Sam pojazd był podzielony na trzy zasadnicze przedziały: przedział kierowania, ulokowany z przodu, przedział bojowy, który obejmował centralną cześć wraz z zamontowaną wieżą i przedział silnikowy w tylnej części kadłuba.

Trypolis, 1941 rok

Kadłub

Kadłub czołgu, o długości 5182 mm, szerokości 1880 mm, jak już wspomniano można było podzielić na trzy przedziały: kierowania z przodu, bojowy centralnie i z tyłu silnikowy.

Kadłub był zbudowany z płyt ze stali chromowoniklowej utwardzanej powierzchniowo za pomocą nawęglania. Grubość pancerza była zróżnicowana w zależności od faktu – jakie podzespoły pojazdu miał on osłaniać i w zasadzie wynosiła ona od 5 do 50 mm. Płyty pancerne były łączne za pomocą spawania.

Po obu stronach kadłuba wozu, nad drugim i trzecim kołem nośnym (jezdnymi) – w czołgach Panzerkampfwagen III w wersjach Ausf. E-L, znajdowały się charakterystyczne włazy ewakuacyjne. Producentami stosowanych bo czołgów Panzerkampfwagen III były zakłądy: huty w Hannover-Linden, Bohum, Chorzowie, Katowicach, Essen i w Dortmundzie.

Panzerkampfwagen III Ausf. H

Wieża

Czołg posiadał montowaną sześciokątną wieżę, która została umieszczona symetrycznie na osi kadłuba pojazdu. Wieża była spawana z płyt pancernych (stal chromowoniklowa). Jej konstrukcja była bardzo podobna do tej, która była zastosowana w czołgu średnim Panzerkampfwagen IB, tylko nieco mniejsza.

Obrót wierzy w poziomie odbywał się ręcznie za pomocą dwóch manipulatorów, które były umieszczone na stanowisku celowniczego uzbrojenia. Na wierzchu wieży znajdowała się wieżyczka obserwacyjna dowódcy, która była wyposażona w osiem szczelin obserwacyjnych (wersje czołgu Ausf. A-C) lub pięć peryskopów (wersje Ausf. D-N). Z przodu wieży i po bokach wieży znajdowały się dodatkowe szczeliny obserwacyjne ładowniczego i celowniczego. Dodatkowo w tylnej ścianie wieży znajdowały się dwa otwory strzeleckie, przez które można było prowadzić ogień z broni ręcznej (np. pistoletów maszynowych MP 38/MP 40). Podniesieniem i obniżeniem armaty oraz sprzężonej z nią karabinu maszynowego MG 34 zajmował się celowniczy ręcznym manipulatorem. Armata mogła się w pionie przemieszczać w zakresie od -10 stopni do + 20 stopni (wersje czołgu Ausf. A-M) oraz w wersji Ausf. N i Flammpanzer III następowało to w zakresie od -8 stopni do +20 stopni. Podstawa wieży posiadała średnicę 1520 mm, zaś sama wieża była osadzana na ułożyskowanym gnieździe o średnicy 1680 mm.

Jednostka napędowa

Czołgi średnie Panzerkampfwagen III były napędzane silnikami rzędowymi, gaźnikowymi, chłodzonymi cieczą typu Maybach HL 108 TR (wersje Ausf. A-D, Panzerbefehlswagen Ausf. D1), typu Maybach HL 120 TR (Ausf. E, Panzerbefehlswagen Ausf. E) lub typu Maybach HL 120 TRM (pozostałe wprowadzone wersje produkcyjne).

Silniki Maybacha były produkowane w zakładach Maybach Motorenwerken GmbH w Friedrichshafen oraz na podstawie licencji w różnych zakładach na terytorium III Rzeszy i Protektoratu Czech i Moraw.

Silniki Maybacha były jednostkami dwunasto-cylindrowymi, rzędowymi (kąt rozwarcia bloków silnika wynosił 60 stopni), dwugaźnikowe (dwa gaźniki typu ZX Solex 40 JFF II), górnozaworowe (jeden zawór na każdy cylinder), chłodzone cieczą.

Dane taktyczno-techniczne silników z rodziny HL 120 (w nawiasie podawane dane dla silników HL 108) były następujące: średnica cylindra wynosiła 105 mm (100 mm), skok tłoka 115 mm, pojemność skokowa 11 867 cm3 (10 838 cm3). Tłoki żeliwne produkcji zakładów Mahle w Stuttgarcie. Luz tłoka 0,12-0,16 mm, stopień sprężania 6,2-6,5:1 (6,5:1). Maksymalne osiągane obroty wynosiły 3000 obr./min., zalecane 2600 obr./min., silniki po remontach głównych 2200-2400 obr/min. Moc silnika HL 108 TR wynosiła 184 kW (250 KM), zaś silników HL 120 TR i HL 120 TRM wynosiła 221 kW (300 KM) przy 3000 obr./min. I odpowiednio na uporządkowania przy 2600 obr./min. Moc wynosiła 169 kW (230 KM) i 195 kW (265 KM). Moment obrotowy silnika wynosił 80 mkg przy 2150 obr./min.

Silnik chłodzony cieczą, posiadał dwie chłodnice typu samochodowego o łącznej powierzchni 2,6 m2. Cyrkulację powietrza w komorze silnikowej wymuszały dwa wentylatory typu Zyklon, umieszczone za silnikiem, w tylnej części przedziału (czołgi serii Ausf. E-N). Na wierzchu płyty silnikowej były umieszczone włazy-wzierniki do obsługi silnika, chłodnic i wentylatorów. Zastosowane włazy posiadały różne rozmiary i kształty, w zależności od wersji produkcyjnej modelu czołgu. Po bokach, po obu stronach przedziału silnikowego znajdowały się dwa prostokątne wloty i wyloty powietrza do przedziału silnika. Istniała możliwość nałożenia na nie osłony [przeciwdeszczowej. Podobny wlot i wylot był usytuowany na tylnej ścianie przedziału silnikowego. Konstrukcja tylnej ściany przedziału silnikowego ulegała częstym modyfikacją.

Stosowane paliwo – benzyna etylizowana OZ 74, o liczbie oktanowej 74, znajdowała się w dwóch zbiornikach o łącznej pojemności 300 dm3 (wersje Ausf. A-D) lub jednym dużym zbiorniku paliwa o pojemności 320 dm3 (w wersjach Ausf. E-H). Dopływ paliwa zapewniały dwie mechaniczne pompy ślimakowe typu Solex EP 100 (wersje Ausf. A-D) lub dwie pompy mechaniczne EP 100 (wersje Ausf. E-F) lub dwie pompy EP 100 oraz pompa elektryczna (wersje Ausf. G-N). Średnie zużycie paliwa wynosiło 280 dm3 na 100 km (wersje Ausf. A-D), 187 dm3 na 100 km (wersje Ausf. E-N). Po dotarciu silnika, jej olej był wymieniany co 2000 km przebiegu.

Panzer III Ausf. D podczas kampanii w Polsce

Przeniesienie mocy do skrzyni przekładniowej za pomocą wału Cardana i sprzęgła. Do skrzyni przekładniowej w czołgach w wersji Ausf. A-C stosowane było sprzęgło wielotarczowe oraz skrzynię przekładniową (biegów) typu ZF SFG 75 (pięciobiegowa i jeden bieg wsteczny), bez preselekcji, w wersji Ausf. D stosowane było sprzęgło główne wielotarczowe i skrzynię przekładniową typu ZF SFG 76 (sześciobiegowa i jeden bieg wsteczny) bez preselekcji. Czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. E-F posiadały sprzęgło główne hydrauliczne oraz skrzynię biegów typu Maybach SGR 328145 Variorex (sześciobiegowa i jeden bieg wsteczny). W czołgach w wersji Ausf. G zastosowane było sprzęgło hydrauliczne z preselekcją oraz skrzynię biegów typu Maybach SCR 328145 Variorex. Pozostałe wersje czołgu Panzerkampfwagen III Ausf. H-N posiadały trójtarczowe sprzęgło Fichtel & Sachs La 120 HDA oraz zsynchronizowaną skrzynię biegów ZF SSG 77 WrA 705 Amphon (sześciobiegowa i jeden bieg wsteczny). Biegi były wybierane za pomocą dźwigni (lewara) umieszczonej po prawej stronie stanowiska kierowcy.

Kierowanie czołgiem odbywało się za pomocą dźwigni i pedałów umieszczonych przy stanowisku mechanika-kierowcy. W skład układu kierowniczego wchodziły dwie sterowane hydraulicznie sprzęgła boczne typu Daimler-Benz-Wilson. Kręt czołgu odbywał się za pomocą tzw. mechanizmu skrętu składającego się ze sprzęgieł bocznych i hamulców bębnowych. Dalej moment obrotowy był przekładany do mechanicznych przekładni bocznych i do kół napędowych.

Układ hamulcowy firmy Daimler-Benz mechaniczny (wersje Ausf. A-D i Ausf. J-N) lub hydrauliczny z serwomechanizmem (wersje Ausf. E-G). Przekładnia odbloczkowa i przełożeniu 1:4.

Afryka Północna, 1941 roku

Podwozie

Podwozie czołgu średniego Panzerkampfwagen III Ausf. A składało się z pięciu par średniej wielkości podwójnych kół nośnych (jezdnych), z bandażem gumowym. Każde z kół nośnych było amortyzowane przez resor sprężynowy. Pierwsza i ostatnia para kół nośnych po każdej stronie kadłuba była dodatkowo resorowana przez hydropneumatyczny tłumik drgań. Od góry gąsienica była prowadzona przez dwie pary kół podtrzymujących (rolek zwrotnych), wyposażone w bandaż gumowy. Odlewane koła napędowe były umieszczone z przodu kadłuba, a koła napinające, wraz z odpowiednim mechanizmem, umieszczone były z tyłu kadłuba.

W czołgach Panzerkampfwagen III Ausf. B-D zastosowano inną konstrukcję układu jezdnego. Podwozie czołgu składało się z ośmiu podwójnych kół nośnych z bandażami gumowymi. Koła łączone były parami w wózki, które były resorowane za pomocą piórowych półresorów eliptycznych. Dodatkowo każda para kół (Ausf. B) oraz tylko pierwsza i ostatnia para kół (Ausf. C-D) była dodatkowo amortyzowana przez hydropneumatyczny tłumik drgań. Koła napędowe z przodu, a napinające z tyłu kadłuba czołgu. W czołgach Panzerkampfwagen III Ausf. C-D nieznacznie zmodernizowano konstrukcję kół napędowych i napinających.

Gąsienice posiadały szerokość 300 mm i była ona podtrzymywana trzema podwójnymi kołami podtrzymującymi. Długość oporowa gąsienicy wynosiła 3200 mm, zaś rozstaw gąsienic wynosił 2490 mm.

Front Wschodni – zima przełomu 1941/1942 roku

Od 1930 roku niemiecki profesor Ferdinand Porsche prowadził prace nad nowym typem zawieszenia na drążkach skrętnych. Pierwsze prace nie były zbyt udane, lecz po wprowadzeniu dużych poprawek zakłady Daimler-Benz opracowały bardzo udany model tego typu zawieszenia. Wszystkie prowadzone prace odbywały się przy poparciu Wa Pruf 6 (Departament Techniczny Wojsk Pancernych). Koordynatorem prowadzonych prac był inżynier Erich Kneikamp. Nowy typ zawieszenia został wykorzystany po raz pierwszy w konstrukcji podwozia czołgu średnim Panzerkampfwagen III Ausf. E. Owo zawieszenie składało się z ośmiu podwójnych kół nośnych, o wymiarach 520 x 95 mm – 297 mm, z bandażem gumowym produkcji firmy Continental i Buna. Każda para kół nośnych poprzez wahacz była resorowana przez drążki skrętne (12 sztuk – 6 drążków o średnicy 55 mm, 6 kolejnych o średnicy 52 mm, długość drążka 1995 mm) – wersja Ausf. J. W wersji czołgów Ausf. E-H posiadał cztery pierwsze (od czoła kadłuba) drążki o średnicy 55 mm, cztery środkowe 44 mm, a cztery ostatnie znów 55 mm. W wersji czołgu Ausf. L-N – odpowiednio trzy pierwsze posiadały średnicę 55 mm, pozostałe 55 mm. Drążki skrętne były łączone parami, dlatego też koła nośne były umieszczone po lewej stronie kadłuba były nieco cofnięte w stosunku do kół umieszczonych po prawej stronie kadłuba o 127 mm. Pierwsza i ostatnia para kół nośnych (jezdnych) po każdej stronie kadłuba była dodatkowo amortyzowana poprzez amortyzatory hydrauliczne.

Z przodu kadłuba znajdowały się dwa odlewane koła napędowe o średnicy 860 mm, z ośmioma otworami ulgowymi, służącymi do zmniejszenia ciężaru konstrukcji (wersje Ausf. E-G) z tyłu umieszczone były dwa koła napinające z mechanizmem napinającym. W czołgach serii Ausf. H-N zmodyfikowano konstrukcję kół napinających i napędowych. Od góry gąsienica była podtrzymywana przez trzy podwójne koła napinające o wymiarach 310 x 70 x 205 mm z bandażem gumowym firmy Continental.

Gąsienica posiadała szerokość w starszych wersjach Ausf. F-G 360 mm lub w pozostałych wersjach o szerokości 400 mm. Była to gąsienica drobnoogniwkowa, jednosworzniowa, jednogrzebieniowa. Gąsienice były odlewane ze stali manganowej. Producentem gąsienic były zakłady Mooburger Trackenwerke w Hamburgu-Altonie. Taśma gąsienicy posiadała 93 ogniwa, które mogły być wyposażone w specjalne wkłądki (tzw. zęby) antypoślizgowe. W okresie jesienno-zimowym mogły być zakładane szersze gąsienice o szerokości 550 mm tzw. Ostkette. Dlugość oporowa gąsienicy wynosiła 2860 mm, rozstaw środków gąsienic wynosił 2510 mm, podziałka 120 mm, szerokość gąsienicy 360-400 mm w zależności od wersji czołgu.

Czołg niemiecki Pz.Kpfw. III Ausf. G przy zniszczonym w pojedynku średnim czołgu radzieckim T-28

Instalacja elektryczna

W czołgach średnich Panzerkampfwagen III zastosowana została instalacja elektryczna jednoprzewodowa o napięciu znamionowym 12 V, zasilana z prądnicy typu Bosch GQL 300/12-900R36 o mocy 300 W (w wozach Ausf. A-D i Ausf. G) lub Bosch GTLN 700/12-1500 o mocy 700 W (wersje Ausf. E-F) lub prądnice typu Bosch GTLN 600/12-1500 o mocy 600 W (wersje Ausf. H-N i Flampppanzer III). Źródłem prądu były także dwa akumulatory ołowiowe firmy Robert Bosch & Co. z Berlina o napięciu 12 V i pojemności 105 A/h.

Rozruch silnika odbywał się za pomocą rozrusznika bezwładnościowego poruszanego korbą lub za pomocą dwóch rozruszników elektrycznych typu Bosch BNG 4/24 CRS17B + AL/ZMD?R10 (wersje Ausf. A-D), typu Bosch BNG 4/24 ARS 129 + AL/ZMD/R9 (wersje Ausf. E-N i Flammpanzer III). Rozruszniki elektryczne były używane tylko w warunkach bojowych. Zapłon elektryczny. Kolejność zapłonu w cylindrach: 1-8-5-10-3-7-6-11-2-9-4-12 w wersjach Ausd. A-D oraz 1-12-5-8-3-10-6-7-2-11-4-9 w wersjach Ausf. E-N oraz w wozach Flammpanzer III. Stosowane były świece zapłonowe typu Bosch W 22511.

Instalacja elektryczna służyła do podświetlenia celowników i przyrządów kontrolnych, zasilania sygnału dźwiękowego, reflektorów, świateł pozycyjnych i hamulcowych, radiostacji, elektryczny spust działa oraz napędu wentylatora w wozach wersji Ausf. G-N.

Przegląd techniczny niemieckiego czołgu Pz.Kpfw. III Ausf. H na froncie wschodnim. Żołnierze zdejmują pasy gąsienic

Uzbrojenie wozu

Czołg średni Panzerkampfwagen III w wersji Ausf. A-E był uzbrojony w armatę czołgową 3,7 cm KwK 36 L/46,5 (długość lufy 1654,8 mm) w kalibrze 37 mm, skonstruowana przez zakłady Rheinmetall-Borsig w Dusseldorfie. Armata posiadała 16 prawoskrętnych bruzd i była wyposażona w celownik typu TZF-5a.

Stosowane były naboje przeciwpancerne, z pełnokalibrowymi pociskami PzGr o masie 0,685 kg i prędkości początkowej wynoszącej 745-820 m/s (w zależności od podawanych danych). Stosowane o wiele rzadziej były naboje z pociskami podkalibrowymi PzGr 40 o masie 0,368 kg i prędkości początkowej 990-1020 m/s. Ponadto używane były naboje z pociskami burzącymi Sprenggranate 18 o masie 6,16 kg i Sprenggranate 40 o masie 6,66 kg i prędkości wylotowej 720-745 m/s (w zależności od danych). Standardowy zapas zapas amunicji wynosił 150 naboi (wersja Ausf. A), 121 naboi (Ausf. B-D) lub 131 naboi kalibru kalibru 37 mm (Ausf. E-G). Cena jednostkowa armaty wynosiła 5730,-RM.

Uzbrojenie dodatkowe Ausf. A-F stanowiły dwa karabiny maszynowe Rheinmetall-Borsig Maschinengewehr 34 w przednim dolnym stanowisku strzeleckim obsługiwany przez strzelca-radiotelegrafistę. Zapas przewożonej amunicji karabinowej wynosił 4425 naboi 7,92 x 57 mm.

Przeprawa wojskowa niemieckich przez Don. Kolumna czołgów Pz.Kpfw. III Ausf. J z 24. Dywizji Pancernej wjeżdża na most pontonowy

Od sierpnia 1940 roku do 1942 roku większość czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. E przezbrojono w armatę czołgową 5 cm KwK 38 L/42, 100 czołgów wersji Ausf. F posiadało zamontowaną armatę KwK 38 L/42, zaś 50 pierwszych czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. G armatę KwK 35 L/45 kalibru 37 mm. Pozostałe czołgi wersji Ausf. G (550 sztuk), wersja Ausf. H (308 sztuk) oraz 1549 pojazdów wersji Ausf. J miało zamontowaną armatę w wersji 5 cm KwK 38 L/42 kalibru 50 mm – długość lufy 2103 mm, konstrukcji zakładów Rheinmetall-Borsig AG wyposażoną w celownik TZF Sd.

Armaty były seryjne produkowane przez zakłady Franz Garny we Frankfurcie nam Menem oraz Karges Hammer z Brandenburga.

Czołgi Ausf. J późniejszych serii produkcyjnych oraz wozy Ausf. K, L i M, które były uzbrojone w długolufową armatę 5 cm KwK 39 L/60 (2998 mm) kalibru 50 mm.

Podstawowym typem stosowanej amunicji były pociski przeciwpancerne PzGr 39 o masie 2,06 kg i prędkości początkowej ok. 740 m/s oraz naboi z pociskami podkalibrowymi PzGr. 40 o prędkości wylotowej 1060 m/s, burzące Sprenggranate 38 o masie 1,823 kg i prędkości wylotowej 590 m/s.

Silnik benzynowy Maybach HL120 TRM V-12 (po prawej) i skrzynia biegów Maybach Variorex SRG 328 145 z preselekcjonowaniem (po lewej), z 10 biegami do przodu i 1 do tyłu (10+1). Przekładnia ta była montowana w czołgach Panzer III Ausf. Tylko E, F i G. Powtarzające się problemy z tą złożoną mechanicznie skrzynią biegów do jesieni 1939 roku doprowadziły do ​​jej wymiany na ręczną synchroniczną skrzynię biegów 6+1 Zahnradfabrik (ZF) „Aphon” SSG 77 we wszystkich późniejszych Panzer III, Ausf. H do N, chociaż problemy produkcyjne Variorexu zostały rozwiązane na początku 1941 roku

Dodatkowym uzbrojeniem były dwa karabiny maszynowe Maschinengewehr 34 umieszczone w wieży (sprzężony z działem) i w przednim stanowisku strzeleckim. Ten ostatni karabin maszynowy lub umieszczony w jarzmie Kubelblende 30 w wersji Ausf. E-H lub Kubelblende 50 50 Aus.f J-N.

1067 czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. J, 654 pojazdy Ausf. L oraz 250 czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. M zostały uzbrojone w długolufowe armatę 5 cm KwK 39 L/60 kalibru 50 mm z zastosowanym celownikiem TZF 5e o długości 2998 mm. Do armaty tej stosowano pociski przeciwpancerne PzGr. 39 o masie 2,068 kg i prędkości początkowej 835-850 m/s, przeciwpancerne z pociskami podkalibrowymi PzGr. 40 o masie 0,925 kg ok. 1120 m/s oraz burzące Sprenggranate o masie 1,823 kg i prędkości początkowej 590 m/s.

Czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. N były uzbrojone w krótkolufową armatę 7,5 cm KwK 37 L/24 – lufa o długości 1766,5 mm, z celownikiem TZF 5b kalibru 75 mm, produkcji zakładów Wittenauer Maschinenfabrik AG (WIMAG) Berlin-Borsigwalde. Armata strzelała następującymi typami pocisków: K.Gr.Rot Pz.; nabojem z pociskiem przeciwpancernym o masie 6,80 kg i prędkości początkowej 385 m/s – Gr 38 H1/A; przeciwpancerny o masie 4,40 kg i prędkości początkowej 450 m/s – Gr. 38 H1/B – przeciwpancerny o masie 4,57 kg i prędkości początkowej 450 m/s – Gr. 38 H1/C; przeciwpancerny o masie 4,80 kg i prędkości początkowej 440 m/s – Ng. Gr.; dymny o masie 6,21 kg i prędkości początkowej 455 m/s.

Kadłub wersji Ausf. E, natomiast wieża pochodzi z wozu Ausf. D

Zapas przewożonej amunicji: wersja Ausf. F – 131 naboi kalibru 37 mm, wersje Ausf. G, H i J 99 pocisków kalibru 50 mm, Ausf. J (KwK 39 L/60) kalibru 50 mm, Ausf. L i M 92 naboje kalibru 50 mm, Ausf. N 56 naboi (czołgi przebudowane z wersji Ausf. L) lub 62 naboje kalibru 75 mm (czołgi przebudowane z wersji Ausf. M).

Dodatkowym uzbrojeniem czołgów średnich Panzerkampfwagen III Ausf. G-N były dwa karabiny maszynowe MG 34 kalibru 7,.92 mm, jednego umieszczonego wraz z działem w wieży, drugi umieszczony w kadłubowym stanowisku strzeleckim. Zapas amunicji karabinowej wahał się w zależności od wersji 4950 sztuk Ausf. L, 4500 naboi Ausf. F, 3750 sztuk Ausf. M i N, natomiast w wersji Ausf. G, K i J – 2700 sztuk. Wersja Panzerkampfwagen III Flammpanzer posiadał zapas amunicji karabinowej wynoszącej 3750 naboi.

Czołgi dowodzenia Panzerbefehlswagen III miały inne uzbrojenie. I tak Pz.Bf.Wg. III Ausf. D1 posiadał uzbrojenie składające się z jednego karabinu maszynowego MG 34 umieszczonego w wieży czołgu z zapasem amunicji karabinowej 1500 naboi. Czołg posiadał drewnianą makietę działa. Identyczne uzbrojenie miały Pz.Bf.Wg. III Ausf. E i H, ten ostatni z zapasem amunicji karabinowej 2250 naboi.. Także w pojedynczy karabin maszynowy MG 34 był uzbrojony Panzerbeobachtungswagen III.

Z kolei uzbrojone czołgi dowodzenia Panzerbefehlswagen mit 5 cm KwK 38 L/42 lub 5cm KwK 39 L/60 posiadały standardowe uzbrojenie, lecz ze zmniejszoną ilości amunicji działowej w wersji krótszej do 75 sztuk, w wersji dłuższej do 65 naboi. Natomiast amunicja karabinowa posiadała pojedynczego MG 34 z zapasem 1500 sztuk amunicji karabinowej.

Uzbrojenie czołgów ewakuacyjnych Bergewagen III to dwa Maschinengewehr 34 z zapasem amunicji karabinowej 2250 naboi.

Czołgi ponadto były uzbrojone w świece dymne umieszczone na tylnym pancerzu czołgi czołgu lub sześć wyrzutni pocisków dymnych NbK 39 kalibru 90 mm, zamocowanych na bokach wierzy w wersji czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. M i niektórych wersji Ausf. N.

W skład uzbrojenia osobistego załogi wozu wchodziła broń osobista: pistolety samopowtarzalne P 08, P 38 lub P 35(p) kalibru 9 mm oraz jeden pistolet maszynowy MP 38 lub nowsze MP 40 kalibru 9 mm. Zapas amunicji pistoletowej wynosił 198 naboi 9 x 19 mm.

Czołgi posiadały montowaną na wieży rakietnicę typu LP lub LP 42 (Walther) kalibru 27 mm z kompletem rakiet sygnalizacyjnych i świetlnych.

Wyposażenie optyczne

W czołgach Panzerkampfwagen III Ausf. A-F zastosowane zostały celowniki optyczne typu TZF 5a, wyskalowane w zakresie 0-2000 metrów dla amunicji przeciwpancernej i odłamkowej. Czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. G-J z działem 5 cm KwK 38 L/42 oraz czołgi Panzerbefehkswagen III z armatą czołgową KwK 38 L/42 kalibru 50 mm posiadały celowniki TZF 5d wyskalowane w zakresie od 0 do 3000 metrów dla pocisków przeciwpancernych i odłamkowo-burzących. W czołgach średnich Panzerkampfwagen III Ausf. J z działem czołgowym 5 cm KwK 39 L/60 w wozach Ausf. J, K i M zastosowano celowniki optyczne TZF 5e, wyskalowane w zakresie 0-3000 metrów (pociski przeciwpancerne), 0-1500 metrów (pociski odłamkowe). Natomiast w czołgach Panzerkampfwagen III Ausf. N, gdzie zastosowane zostały celowniki TZF 5b, wyskalowane w zakresie 0-2000 metrów dla amunicji przeciwpancernej i odłamkowo-burzącej. Wszystkie zastosowane celowniki 2,4 krotne powiększenie. Maksymalny kąt widzenia wynosił 25 stopni. Strzelec-radiotelegrafista posiadał do swojej dyspozycji celownik typu KgZF 2 o powiększeniu 1,75 krotnym powiększeniu i polu widzenia 18 stopni, który był wyskalowany w zakresie 0-1200 metrów. W czołgach wersji Ausf. A-D kierowca dysponował dwuobiektywowym peryskopem KFF 1, natomiast w wersjach Ausf. E-M peryskopem typu KFF 2. Ponadto kierowca obserwował przedpole za pomocą wizjera osłoniętego wkładką ze szkłem pancernym tzw. Fahrersehklappe 30 w czołgach Pz/. Kpfw. III Ausf. G-H, natomiast w wersji Ausf. J-N – Fafrersehlklappe 50. Czołgi Panzerbeobachtungswagen III Sd. Kfz. 143 posiadały obrotowy peryskop obserwacyjny typu TBF 2, który dawał dwukrotne powiększenie i posiadał pole widzenia 20 stopni. Peryskop ten obracał się w zakresie 360 stopni. Ponadto w pancerzu kadłuba czołgu oraz wieży znajdowały się szczeliny obserwacyjne. Dowódca czołgu posiadał w wieżyczce obserwacyjnej osiem szczelin obserwacyjnych (czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. A-D) lub pięć osłoniętych peryskopów (czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. E-N).

Wyposażenie radiowe

Standardowe wyposażenie radiowe czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. A-N, Flammpanzer III i Bergewagen III składało się z radiostacji nadawczo-odbiorczej FuG 5, która skłądała się z 10 watowego nadajnika typu „c” i odbiornika typu „c1”. Radiostacja pracowała na falach ultrakrótkich w paśmie 27 200 – 33 300 kHz. Radiostacja zasilania była z akumulatora 12 V wyposażonego w oddzielny transformator dla nadajnika i odbiornika radiostacji.

Dwumetrowa antena prętowa była montowana z prawej strony kadłuba czołgu. Radiostacja FuG 5 była umocowana nad skrzynią przekładniową z lewej strony stanowiska strzelca-radiotelegrafisty. Zasięg radiostacji w ruchu (fonia) wynosił do 5 km, zaś w czasie trwania jazdy (klucz) do 9 km. Radiostacja FuG 5 zapewniała łączność pomiędzy pododdziałami pancernymi czołgów.

Flammpanzer III, front wschodni, 1943 rok

Czołgi dowodzenia Panzerbefehlswagen III miały zróżnicowane wyposażenie radiowe. Wozy oznaczone jako Sd. Kfz. 266 posiadały montowaną radiostację FuG 13 lub FuG 6, składającą się z 20 watowego nadajnika typu „c” i dwóch odbiorników typu „e”. Radiostacja pracowała na falach ultrakrótkich o częstotliwości 27 200 – 33 300 kHz. Radiostacja FuG 13 zapewniała łączność pomiędzy batalionami. Sd. Kfz. 267 – radiostacja FuG 13, FuG 6 i FuG 8. Radiostacja FuG 6 składała się z 20 matowego nadajnika typu „c” i odbiornika typu „c1” (później typu „e”). Radiostacja FuG 8 składała się z 30 watowego nadajnika typu „a”, pracującego na falach średnich o częstotliwości 1130-3000 kHz oraz odbiornika typu „b” (później typu „c”), pracujących na częstotliwościach na falach średnich 835-3000 Hz. Pojazdy Sd. Kfz. 267 zapewniały łączność ze sztabem dywizji. Czołgi Sd. Kfz. 268 posiadały radiostację FuG 13, FuG 6, FuG 8 i FuG 7. Radiostacja FuG 7 składąła się z nadajnika typu „d” oraz odbiornika typu „d1”. Radiostacja ta pracowała na falach ultrakrótkich o częstotliwości 42,1 – 47,8 MHz. Pojazdy wersji Sd. Kfz. 268 zapewniały łączność z oddziałami lotnictwa. Czołgi Panzerbefehlswagen III Sd. Kfz. 143 były wyposażone w radiostacje FuG 8 i FuG 4. Radiostacja FuG 8 miała zamontowaną antenę ramową albo gwiazdową mocowaną na górnej płycie przedziału silnikowego lub dziewięciometrową antenę mocowaną wewnątrz czołgu i wymuszaną z wieży poprzez specjalny otwór.

Wyposażenie dodatkowego

Wyposażenie dodatkowe składało się z narzędzi saperskich (siekiera, młot, łom, łopata, nożyce do cięcia drutu kolczastego) mocowanych na błotnika czołgu. W poszczególnych wersjach się zmieniało miejsce mocowania dodatkowych narzędzi.

Każdy czołg Panzerkampfwagen III posiadał gaśnicę pianową Ausf. A-H posiadały gaśnicę typu CB 57, wersje Ausf. J-N miały nowy typ gaśnicy CB/Z). Gaśnica była przewożona na lewym błotniku obok przedziału silnikowego. Przy gaśnicy zamocowany był lewar. Na prawym błotniku czołgu przewożony był wycior działa. Korba do rozruchu ręcznego była przymocowana na tylnej ścianie przedziału silnikowego – wersja Ausf. A-D lub na prawym błotniku wersji Ausf. E-N.

Flammpanzer III, Półwysep Apeniński

Na jednym lub obu błotnikach były przewożone zapasowe koła nośne. Zapasowa antena zamocowana była wewnątrz drewnianego futerału na błotniku. Drobne części zapasowe i akcesoria oraz narzędzia przewożone były w metalowym zasobniku umieszczonym na lewym błotniku czołgu. Większe części zapasowe, takie jak pompa paliwowa, przewożono w zasobniku Kasten, który był umieszczony z tyłu wieży czołgu (wersja Ausf. G-N).

Ponadto w skład wyposażenia dodatkowego wchodziły liny holownicze w czołgach wersji Ausf. G-L dwie sztuki. Przewożone były na górnej płycie przedziału silnikowego, kanistry z paliwem i wodą (głównie Afryka i Południowe Włochy), wiadra, pokrowce, płachty brezentowe.

W czołgach średnich Panzerkampfwagen III późniejszych wersji zapasowe koła nośne były mocowane do zaczepów na tylnej płycie silnikowej. W tym miejscu niekiedy montowany był duży skrzyniowy zasobnik. W Afryce Północnej czołgi średni Panzerkampfwagen III z przodu na wierzchu wieży miały zamocowane zaczepy do mocowania dodatkowych kanistrów z wodą i paliwem.

Zastosowanie bojowe

Flammpanzer III

Po raz pierwszy operacyjnie, ale jeszcze nie bojowe podczas zajmowania czeskich Sudetów jesienią 1938 roku. Niewielka ilość czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. A oraz wersja Ausf. B, które zostały przydzielonego 1. i 2. Dywizji Pancernej. Prawdopodobnie także podczas zajmowania terytorium Czech i Moraw w marcu 1939 roku brały udział czołgi Panzerkampfwagen III. Pierwszym poważniejszym sprawdzianem bojowym nowego typu czołgu średniego była dopiero wojna z II Rzeczypospolita.

W chwili rozpoczęcia Operacji „Weiss” Panzerwaffe posiadały tylko kilkadziesiąt czołgów średnich Panzerkampfwagen III wszystkich wersji. Źródła niemieckie podają różne ilości: najczęściej powtarzają się ilości: 86 lub 98 czołgów oraz około 20-25 czołgów dowodzenia tzw. Panzerbefehlswagen III Ausf. D1. Czołgi średnie Panzerkampfwagen III były zgrupowane w jednostce Panzer Lehr Battalion (pancerny batalion instruktorski) przydzielony do 3. Dywizji Pancernej walczącej w składzie XIX Korpusu Pancernego dowodzonego przez generała majora Heinza Guderiana oraz w składzie 1. Dywizji Pancernej. 3. Dywizja Pancerna walczyła w Grupie Armii „Północ”. Natomiast 1. Dywizja Pancerna była przydzielona do Grupy Armii „Południe”. Brak jest bliższych informacji lub lub relacji bezpośrednich świadków na temat ich bojowego użycia na terytorium Polski. Pod względem uzbrojenia czołgi te można porównać do polskich wozów lekkich 7TP oraz czechosłowackich wozów, a teraz obecnie znajdujących się w służbie niemieckiej – LT vz. 35 (Panzerkampfwagen 35(T)) oraz LT vz. 38 (Panzerkampfwagen 38(t)). Natomiast niemiecka „trójka” posiadała innego typu zawieszenie. Podczas trwania Kampanii Polskiej w 1939 roku armia niemiecka na pewno utraciła 8 czołgów Panzerkampfwagen III. Straty nie wydają się wysokie, jednak nie jest znana liczba uszkodzonych wozów, które po remontach znalazły się ponownie we służbie. Jednak należy pamiętać, że liczba samych wozów użytych w kampanii nie była imponująca.

Warto tutaj dodać, że podczas wspólnej defilady wojskowej jednostek niemieckich i radzieckich w Brześciu nad Bugiem, czołgi Panzerkampfwagen III spotkały się z dużym zainteresowaniem ze strony radzieckiego „sojusznika”. Śladem tego zdarzenia są rysunki techniczne i dokumentacja, która pod koniec 1939 roku w Charkowskiej Fabryce Traktorów (ChTZ).

Panzerbefehlswagen III, walki na terytorium Jugosławii, kwiecień 1941 roku

W maju 1940 roku, w chwili rozpoczęcia niemieckiego natarcia na kraje Zachodniej Europy, jednostki Panzerwaffe na swoim stanie posiadały już 381 czołgów Panzerkampfwagen III w wersjach Ausf. A-E i pewną ilość wozów dowodzenia (około 40-60 sztuk – dane się często różnią). Czołgi Pz. Kofw. III były przydzielane do poszczególnych dywizji pancernych. Większość czołgów było w uzbrojone w działa (czołgi dowodzenia posiadały drewnianą atrapę działa), znalazły się na głównych kierunkach przełamania. W 1. i 2. Pułku Pancernym 1. Dywizji Pancernych było łącznie na stanie 98 czołgów typu Panzerkampfwagen III i IV. Tych ostatnich tam było 36 egzemplarze, więc 62 czołgi były w wersji Panzerkampfwagen III. Ponadto w tej dywizji miało się znajdować łącznie 15 czołgów dowodzenia Panzerbefehlswagen III. W 2. Dywizji Pancernej były to czołgi Panzerkampfwagen III w liczbie 54 egzemplarze. W 3. i 4. Dywizji Pancernej znajdowało się już tylko po kilkanaście czołgów dowodzenia i mniejsza ilość wersji bojowej Panzerkampfwagen III.

Czołgi Panzerkampfwagen III okazały się dość dobrym orężem pancernym, szczególnie, gdy walczyły z równorzędnymi francuskimi Renault R35, R39, R40 lub wozy Hotchkiss H35 oraz H39.. Jednak niemieckie „trójki” z powodu swojego uzbrojenia miały już znacznie trudniejszą przeprawę z lepiej uzbrojonymi i opancerzonymi pojazdami, takimi jak Char B1 bis, Char D2 i najlepszymi Somua S-35. Czołgi niemieckie były słabiej opancerzone i uzbrojone, niż wzmiankowane czołgi francuskie, posiadające także 47 mm działa w wieżach lub niekiedy dodatkowo 75 mm działa piechoty w kazamacie (Char B1 bis). Wozy niemieckie jednak miały tutaj pewną przewagę – dysponowały często większą prędkością i mobilnością w terenie, często w porównaniu z dość powolnymi konstrukcjami francuskimi.

Tutaj na uwagę zasługują działania czołgów Panzerkampfwagen III z 35. Pułku Pancernego 4. Dywizji Pancernej pod Maastricht w Holandii oraz pod Gembloux w walce z francuskimi 2. i 3. DLM (Division Legere Mechanique – dywizje zmotoryzowane). W Crehen czołgi niemieckie zniszczyły 11 francuskich H39 z 2. Pułku Kirasjerów. Panzerkampfwagen III z 4. Dywizji Pancernej jako pierwsze forsowały Sambrę pod Montignies.

Panzerbefehlswagen III, początek operacji Barbarossa

Wczesnym rankiem 10 maja 1940 roku niemieckie Panzerkampfwagen III Ausf. E z 31. Pułku Pancernego 5. Dywizji Pancernej wdarły się do belgijskiej St. Vith. Podczas walk i formowania Mozy w jednym spalonym wozie Pz.Bf.Wg. III Ausf. D1 poległ kapitan Horst Steffen z 25. pułku Pancernego z 7. Dywizji Pancernej. Czołgi Panzerkampfwagen III przeprawiono przez Mozę na promach, ponieważ posiadane tam przez oddziały inżynieryjne mosty pontonowe typu B o nośności 8000 kg. Podczas przemarszu przez Ardeny czołgi Panzerkampfwagen III były często używane do usuwania zawałów na drogach wykonanych przez wojska belgijskie.

Do miasta Boullion pierwszy wkroczył Pz.Bf.Wg. III Ausf. D1 dowódcy 1. Pułku Pancernego 1. Dywizji Pancernej pułkownika Johannesa Nedwiga. 14 maja 1940 roku „Stukasy” zniszczyły kilka czołgów Panzerkampfwagen III podczas pomyłkowego bombardowania kolumny pancernej z 1. Dywizji Pancernej pod Chemery 15 km na południe od Sedanu. Poległo wówczas kilka oficerów 2. Pułku Pancernego m.in.: podporucznik Harmut von Fritschen, porucznik Josef von Furstenberg. W Montcernet czołgi Panzerkampfwagen III stoczyły nocną walkę z czołgami francuskimi z 49. Batalionu Pancernego. Atakujące francuskie czołgi dowodzone przez generała Charlesa de Gaulle, rozproszyły wtedy czołówki z 10. Dywizji Pancernej.

W drugiej fazie kampanii najważniejszymi walkami była akcja przerwania blokady Dunkierki, w której brały udział też czołgi Panzerkampfwagen III, dalsze działanie 7. Dywizji Pancernej, której 25. Pułk Pancerny brał udział w przełamaniu frontu pod Marnie, Aisne i Sommą, ostatecznie dotarły 10 czerwca 1940 roku na wybrzeże Atlantyku.

Panzerbefehlswagen III, Ukraina (Związek Radziecki), wrzesień-październik 1941 roku

Dla niemieckich czołgów średnich Panzerkampfwagen III przystosowanych do poruszania się po dnie morskim, rzecznym, przewidziano je do inwazji, mającej się odbyć na Wyspy Brytyjskiej, gdzie miały brać udział w pierwszej fazie lądowania na wybrzeżu Południowej Anglii. Wozy te miały w pierwszej fazie torować lżejszym wozom typu Panzerkampfwagen II, które po przeróbkach zostały dostosowane do pływania.. Czołgi pływające i pokonujące drogę po dnie zostały przydzielonego do specjalnie sformowanej 18. Brygadzie Pancernej, która sam później da początek walczącej na froncie wschodnim 18. Dywizji Pancernej.

Doświadczenia jakie zostały wyniesione z Kampanii Francuskiej 1940 roku wykazywały bardzo pilną potrzebę wzmocnienia opancerzenia wozu, zwłaszcza z jego przodu oraz wzmocnienie siły ognia, poprzez dodatnie potężniejszej armaty, o większym, 50 mm kalibrze, zamiast dotychczas stosowanych dział w kalibrze 37 mm.

W kwietniu 1941 roku czołgi średnie Panzerkampfwagen III, m.in.: 2,. 5., 8. i 11. Dywizji Pancernej brały udział w Kampanii Bałkańskiej. Najtrudniejszym przeciwnikiem dla niemieckich „trójek” nie były jednak nieprzyjacielskie czołgi, których liczba nie była w Jugosławii oraz Grecji niezbyt imponująca. Podobnie było z bronią przeciwpancerną, lecz najtrudniejszym przeciwnikiem były trudne warunki terenowe i brak odpowiednio dobrych dróg. Zdarzało się, że dość ciężkie czołgi średnie Panzerkampfwagen III często mogły poruszać się tylko po nasypach kolejowych. Większość poniesionych strat było spowodowane poważnymi usterkami technicznymi zawieszenia wozów. Kilka czołgów Panzerkampfwagen III zostało utraconych nad przepaściami podczas działań w Grecji i walk z przeciwnikiem. Dopiero oddziały brytyjskie, nowozelandzkie, australijskie posiadały broń pancerną oraz przeciwpancerną zdolną do walki z niemieckimi pojazdami pancernymi.

Generalmajor von Bismarck, Afryka Północna, czołg Panzerbefehlswagen III

Czołgi Panzerkampfwagen III trafiły na wyposażenie niemieckich oddziałów skierowanych do Afryki Północnej, początkowo na wyposażeniu 5. Dywizji Lekkiej, którą następnie przeformowano na 21. Dywizję Pancerną oraz 15. Dywizję Pancerną. Początkowo 70-80 pojazdów znajdowało się na wyposażeniu 5. Pułku Pancernego 5. Dywizji Lekkiej. Dwa miesiące później dołączyły do niego wozy z 8. Pułku Pancernego 15. Dywizji Pancernej. Niemiecki Korpus Afrykańskie – Deutsche Afrika Korps skutecznie działając odrzucił liczniejsze siły niemieckie, a czołgi Panzerkampfwagen III przewyższały wówczas niemal wszystkie czołgi brytyjskie, nie licząc najciężej opancerzonych czołgów piechoty A12 „Matilda”.

Pierwsze poważniejsze starcie między siłami niemieckimi, a Brytyjczykami miało miejsce pod Mersa Brega. Podczas walk o Tobruk w kwietniu 1941 roku. Panzerkampfwagen III tworzyły często trzon ugrupowania przełamującego. Trudnym przeciwnikiem były dobrze okopane brytyjskie czołgi i działa przeciwpancerne z 1. i 7. Pułku Czołgów (RTR). Niemcy podczas natarcia podjętego 13 kwietnia 1941 roku stracili kilka czołgów Panzerkampfwagen III. Gdy w dniu 30 kwietnia 1941 roku – czyli w chwili podjęcia decydującego natarcia na Tobruk. 2. Batalion 5. Pułku Pancernego dysponował 36 czołgami Panzerkampfwagen III Ausf. E, F i G (Trop), to po trzech dniach toczących się walk. 2 maja na stanie było już tylko 12 wozów. Później jednak udało się wyremontować dalsze 4 wozów.

Dwa tygodnie później niemieckie czołgi wzięły udział w udanym powstrzymaniu czołgów średnich Panzerkampfwagen III, kiedy odegrały czołową rolę w odparciu alianckiej ofensywy podczas trwania tzw. Operacji „Brevity”. Bardzo podobnie było podczas kolejnej alianckiej operacji „Battleaxe”, gdzie uwidoczniła się znacznie lepsza niemiecka taktyka w polu od strony brytyjskiej. Niemieckie czołgi średnie, zwłaszcza z 15. Dywizji Pancernej oddziałów Deutsche Afrika Korps skutecznie wraz z 88 mm działami przeciwlotniczymi oraz holowanymi armatami przeciwpancerni tworzyły skuteczną tarczę i miecz dla brytyjskich związków pancerno-zmechanizowanych.

Czołg z 2. Dywizji Pancernej

Jednak najważniejszą kompanią, w której uczestniczyło większość czołgów niemieckich ,w tym Panzerkampfwagen III był początek Operacji „Barbarossa”, czyli atak na terytorium Związku Radzieckiego. Wówczas czołgi Panzerkampfwagen III obok Panzerkampfwagen IV stawały się powoli podstawowymi pojazdami pancernymi jednostek Wehrmachtu.

Do działań na terytorium Związku Radzieckiego zostało wyznaczonych aż dziewiętnaście dywizji pancernych. Część pułków pancernych niemieckich dywizji pancernych posiadały strukturę dwubatalionową: a były to – 1., 2., 4., 10., 11., 13., 14. i 17. Dywizję Pancerną, natomiast reszta jednostek posiadało strukturę trójbatalionową. Tylko w kilku niemieckich dywizjach pancernych, czyli 6., 7. i 8. Dywizji Pancernej nadal przeważał sprzęt pochodzenia czechosłowackiego, natomiast w innych jednostkach były to coraz liczniejsze czołgi Panzerkampfwagen III. Przykładowo 35. Pułk Pancerny z 4. Dywizji Pancernej miał na stanie aż 105 czołgów Panzerkampfwagen III różnych wersji, uzbrojonych w działa kalibru37 mm oraz 50 mm. Tylko 1. Pułk Pancerny z 1. Dywizji Pancernej był wówczas całkowicie uzbrojony w czołgi Panzerkampfwagen III, które były uzbrojone w armaty czołgowe 5 cm KwK 38 L/42 kalibru 50 mm. W innych jednostkach pancernych były czołgi uzbrojone w armaty czołgowe kalibru 37 mm.

Ogółem jednostki niemieckich oddziałów Panzerwaffe w dniu 22 czerwca 1941 roku oddziały niemieckie miały na posiadaniu łącznie 1440 czołgów średnich Panzerkampfwagen III różnych wersji. Najczęściej przeważały wówczas wersje Ausf. E i F. Natomiast w mniejszej liczbie występowały nowsze wersje produkcyjne czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. G i H.

Południowy odcinek frontu wschodniego, rejon rzeki Don

Czołgi niemieckie Panzerkampfwagen III były bronią, której nie mogły się oprzeć źle dowodzone czołgi lekkie T-26 oraz czołgi szybkie BT-2/5/7/7M. Siłą ognia tylko nieznacznie ustępował czołgom średnim T-28. Natomiast w bezpośrednich starciach z nowymi radzieckimi czołgami średnimi T-34, uzbrojonymi w działa kalibru 76,2 mm. Podobnie były uzbrojone czołgi ciężkie KW-1. Tylko znacznie lepsze wyszkolenie niemieckich czołgistów, lepiej dowodzone niemieckie oddziały pancerne i kiepsko wyszkolone i dowodzone oddziały radzieckie pozwalały na odnoszenie w pierwszych miesiącach konfliktu z Związku Radzieckim tak spektakularnych zwycięstw.

Podczas toczących się walk w pasie natarcia 35. Pułku Pancernego 4. Dywizji Pancernej w czasie toczących się walk o wieś Altynowka, gdzie w walkach wyróżniły się wozy 1. Batalionu. Szczególnie trudne zadanie wykonywały czołgi średnie Panzerkampfwagen III posuwające się na lewym skrzydle grupy bojowej. Czołg wówczas plutonowego Hermanna Bixa zdołał się przedrzeć przez radziecką zaporę przeciwpancerną na skraju wsi i wyjść na tyły zgrupowania sił nieprzyjaciela. Po zajęciu osłoniętej pozycji Hermann Bix rozpoczął zmasowany ostrzał nieprzyjacielskiej kolumny zmotoryzowanej przeciwnika, która posuwała się w kierunku wsi. Jednocześnie przez swoje radio wezwał posiłki. Dowódca niemieckiej kompanii kapitan Leckshat niezwłocznie nakazał wystrzelenie zielonych rakiet sygnalizacyjnych i skierowanie w to miejsce odwodowego plutonu czołgów Panzerkampfwagen III. Celowniczy czołgi Bixa kapral Krause zniszczył 12 armat przeciwpancernych i 16 pojazdów. Niemcy podczas walk zdobyli łącznie 60 nieuszkodzonych lub lekko uszkodzonych czołgów lekkich T-26, T-38 oraz T-28. Wiele pojazdów mechanicznych, w tym samochody ciężarowe. Do niewoli dostało isę blisko 800 żołnierzy radzieckich. 21 października 1941 roku Hermann Bix został odznaczony Krzyżem Żelaznym I Klasy i niebawem został awansowany na stopień sierżanta.

W opinii niemieckich czołgistów, czołg Panzerkampfwagen III dość dobrze radził sobie w warunkach bardzo ostrej zimy kontynentalnej. Silnik można było łatwo uruchomić w temperaturze nawet około -20 stopni C. Dobrze się też spisywały sworznie gąsienic (nie pękały) oraz sprzęt optyczny i radiowy.

Południowy odcinek frontu wschodniego, rejon rzeki Don

Dużą rolę czołgi Panzerkampfwagen III w oddziałach Deutsche Afrika Korps w czasie trwania alianckiej operacji „Crusader”, w listopadzie 1941 roku. W chwili jej rozpoczęcia oddziały niemieckie dysponowały łącznie 75 czołgami tego typu z 15. Dywizji Pancernej oraz 64 wozami z 21. Dywizji Pancernej . Najważniejszym starciem dla tych wozów była niemal całodniowa bitwa w rejonie Sidi Rezegh z 22 listopada 1941 roku.

W maju 1942 wraz z krótkim okresem lepszych dostaw dla oddziałów niemieckich i włoskich operujących w Afryce Północnej dotarły pierwsze czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. J uzbrojone w armaty czołgowe KwK 39 L/60. Nowe wozy przez Brytyjczyków określane były jako „Panzer III Specjal”. Po raz pierwszy użyte bojowo w rejonie Al-Ghazala. Nowa armata była skuteczna, a jednak wraz z wprowadzeniem coraz większej ilości nowych czołgów przez Brytyjczyków pochodzących z Stanów Zjednoczonych czołgów średnich M3 General Grant oraz następnie M4 Sherman, które były uzbrojone w armaty kalibru 75 mm (wersja M3 posiadała zamontowaną 37 mm armatę w obrotowej wieży oraz 75 mm działo w kadłubie, zamontowane w specjalnej kazamacie, M4 był uzbrojony w działo 75 mm zamontowane w wieży) oraz odpowiednio gruby pancerz, aby przetrwać wystrzelenie pocisku przeciwpancernego z działa KwK 39 L/60 nawet na bliższych odległościach. Już do Tunezji trafiły ostatnie wersje niemieckich „trójek” jakie znalazły się na kontynencie Afrykańskim w 1943 roku. Np. w skład 15. Dywizji Pancernej jako uzupełnienie trafiły wozy Panzerkampfwagen III M, zaś w składzie 501. schwere Panzer Abteilung, gdzie obok ciężkich czołgów „Tiger” znajdowały się czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. N.

Rok 1942 na froncie wschodnim był szczytowym okresem użycia czołgów Panzerkampfwagen III. Podczas kolejnej niemieckiej ofensywy, tym razem tylko na południowym odcinku frontu wschodniego – Operacja „Blau”, to właśnie „trójki” stanowiły podstawę niemieckich dywizji pancernych. Czołgi Panzerkampfwagen III jako pierwsze wjechały do zdobytego Rostowa nad Donem i Woroneża – były to wozy Panzerkampfwagen III Ausf. J z 23. Dywizji Pancernej, które też pierwsze stanęły nad brzegiem Wołgi w okolicach miasta Stalingrad. Dlatego też to procentowo ten typ niemieckiego czołgu odniósł największe straty w batalii o Stalingrad. Następnie wozy te toczyły ciężkie walki nad Wołchowem i nad jeziorem Ładoga („Ladoga Schlacht”).

W rękach czerwonoarmistów

Na zachodzie Europy, we Francji w 1942 roku niewielkie ilości czołgów tego typu brały udział w likwidacji przyczółka pod Dieppe, natomiast w listopadzie 1942 roku czołgi te brały udział w zajęciu kontynentalnej części Francji Vichy i rozpoczęcia niemieckiej okupacji.

Czołgi, które znalazły się w składzie I Korpusu Pancernego SS brały udział w walkach o Charków w lutym i marcu 1943 roku. Dużo czołgów tego typu brały udział w bitwie na Łuku Kurskim. Podczas walk toczących się na bliskich odległościach z czołgami radzieckimi niemieckim pancerniakom przewagę dawało często tylko lepsze wyszkolenie i dowodzenie. Natomiast czołgi radzieckie średnie i ciężkie lepiej opancerzone i uzbrojone, a przede wszystkim znacznie bardziej liczebne na polu walki.

Od połowy 1943 roku czołgi Panzerkampfwagen III późniejszych wersji Ausf. L i M były sukcesywnie przezbrajanie a krótkolufowe armaty kalibru 75 mm, które pochodziły z wcześniej używanych czołgów średnich Panzerkampfwagen IV Ausf. A-F1. Nowa wersja oznaczona jako Ausf. N trafiła na wyposażenie niemieckich jednostek, jako też wsparcie dla czołgów ciężkich „Tiger I” w batalionach czołgów ciężkich.

Większość posiadanych czołgów Panzerkampfwagen III znajdujących się na wyposażeniu niemieckich jednostek pancernych została utracona podczas ciężkich walk toczących się latem i jesienią. Czołgi Panzerkampfwagen III posiadały już standardowo montowane dodatkowe ekrany pancerne tzw. Schurzen. Bardzo często czołgi, które następnie były kierowane na generalne remonty – ich podwozia były często wykorzystywane do produkcji niemieckich dział samobieżnych (szturmowych) Sturmgeschutz III.

Pomimo, że od 1944 roku czołgi średnie Panzerkampfwagen III były sukcesywnie wycofywane z jednostek pierwszoliniowych, to jednak ich znaczna liczba nadal znajdowała się w niemieckiej służbie. Występowały nadal na Froncie Wschodnim, na Bałkanach oraz na Froncie zachodnim i we Włoszech, lecz wówczas ich przewaga nad wozami przeciwnika już nie była tak duża. W większej liczbie miały się one znajdować w 7. Ochotniczej Dywizji Górksiej SS „Prinz Eugen” oraz nowo formowanej 27. Dywizji Grenadierów Pancernych SS.. Choć już mocno nieliczne, ale w niemieckich dokumentach można jeszcze odnaleźć informacje o wozach Panzerkampfwagen III, które znalazły się na wyposażeniu choćby improwizowanej Dywizji Pancernej „Muncheberg”, gdzie znajdował się jeden czołg Panzerkampfwagen III Ausf. M, w 391. Dywizji Ochronnej, gdzie znajdowały się dwa czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. N, w 6. Batalionie Pancernym, którzy przydzielono do 23. Dywizji Grenadierów Pancernych SS „Nederland” gdzie znajdował się jeden czołg Panzerkampfwagen III Ausf. M i dwa czołgi wersji Ausf. N.

Czołgi tego typu wchodziły często w skład oddziału pociągów pancernych, gdzie były używane jako pojazdy rozpoznawcze, lub najczęściej na stale zamontowane na platformach kolejowych jako punkty ogniowe. Same czołgi lub ich wieże bardzo często były używane jako stałe elementy fortyfikacji m.in.: w Wrocławiu.

Przełęcz Kasserine w Tunezji

Eksport

Pierwszym odbiorcą czołgów Panzerkampfwagen III była armia węgierska, która we wrześniu 1942 roku odebrała 10 czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. M – czołgi te otrzymały następujące numery ewidencyjne: 1H 874, 1H 875 oraz 1H879-886. W tym samym roku Rumunia otrzymała 11 czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. N, które były używane w 1. Dywizji Pancernej „Romania Mare”. Bułgaria zakupiła w 1943 roku 10 czołgów, zaś Słowacja w 1943 roku siedem czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. N. Czołgi, które były używane w armii słowackiej nosiły numery od V-3059 do V-3066. Czołgi w liczbie 56 egzemplarzy zostały zamówione przez Turcję. Były to czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. L i M zamówiła Turcja. Jednak zamówienie nie zostało zrealizowane.

Wozy tego typu znalazły się także na wyposażeniu jak osprzęt zdobyczny w armii radzieckiej, cześć z nich zostało zmodyfikowanych i przerobionych na działa samobieżne SG-122i SU-76i.

Podczas szkolenia w Egipcie i Palestynie w 1943 roku czołgi zdobyczne Panzerkampfwagen III Ausf. J i L otrzymał Pułk Ułanów Karpackich „Trójki” używane były w pułku tylko do szkolenia. Według źródeł strony brytyjskiej, wozów były cztery egzemplarze w wersji Ausf. J i dwa lub trzy w wersji Ausf. L. Czołgi miały pochodzić z 8. Pułku Pancernego 15. Dywizji Pancernej. Obok czołgów Panzerkampfwagen III pułk używał także zdobycznych włoskich samochodów pancernych Autoblinda AB40 i AB 41. Zaś do sztabu został przydzielony z kolei samochód terenowy FIAT 508 bardzo bliski krewny przedwojennego polskiego „Łazika” typu Polski FIAT 508.

Australijscy żołnierze dokonują inspekcji zniszczonego niemieckiego czołgu Pz.Kpfw. III w pobliżu Tel-el-Eissa, 23 lipca 1942 roku

Organizacja jednostek pancernych

Początkowo planowano przydzielenie jednostek czołgów Panzerkampfwagen III do kompanii lekkich formowanych według KStN 1171 z 1 marca 1939 roku. Według tego etatu 5 czołgów Panzerkampfwagen III znajdowało się na wyposażeniu plutonu średniego. Ponadto czołgi Panzerbefehlswagen Sd. Kfz. 267 były na wyposażeniu pancernego plutonu łączności. W batalionie pancernym znajdowały się dwie kompanie lekkie, a więc 10 czołgów Panzerkampfwagen III, w pułku 20 czołgów oraz jeden czołg Panzerkampfwagen III, a także po jednym Panzerbefehlswagen Sd. Kfz. 267 oraz Sd. Kfz. 268 w plutonie łączności pułku pancernego.

W dywizji pancernej miało być teoretycznie 42 czołgi oraz 8 czołgów dowodzenia. Takie stany można jedynie przyjąć dla wzmiankowanej 1. Dywizji Pancernej i Panzer Lehr Batalion w 3. Dywizji Pancernej.

Istniał także etat kompanii lekkiej typu „a”, według etatu KStN 1175 z 1 marca 1939 roku mającej po jednym plutonie czołgów Panzerkampfwagen IV – 4 czołgi, Panzerkampfwagen III – 3 czołgi. Wtedy w batalionie pancernym czołgi Panzerkampfwagen III znajdowały się we wszystkich trzech kompaniach. Łącznie było to 13 czołgów w batalionie pancernym, a 26 pojazdów w pułku pancernym oraz 4 czołgi dowodzenia.

Czołg Stuart mija zniszczony niemiecki czołg Pz.Kpfw. III, który służy jako osłonę dla stanowiska nasłuchowego artylerii, 5 listopada 1942 roku (Afryka Północna)

Teoretycznie czołgi Panzerkampfwagen III miały trafić także do batalionu łączności. W 1. Plutonie Pancernym kompanii radiowej był jeden Sd. Kfz. 268 i trzy wozy Sd. Kfz. 267, zaś w 3. Plutonie jeden Sd. Kfz. 268 oraz dwa Sd. Kfz. 267. Pierwszy pluton pancernej kompanii łączności radiowej był przydzielany do dowództwa dywizji, a 3. Pluton do brygady piechoty zmotoryzowanej. Należy jednak pamiętać, że powyższe etaty, np. w 1939 roku w większości wypadków były czysto teoretyczne. Ilość wszystkich posiadanych czołgów dowodzenia w liczbie 38 sztuk, świadczy tylko jak bardzo brakowało odpowiedniego sprzętu. Według etatu tylko jedna dywizja pancerne powinna posiadać na swoim stanie aż 11 czołgów dowodzenia Panzerbefehlswagen III.

Etaty dywizji lekkich nie przewidywały na swoim uzbrojeniu w czołgi Panzerbefehlswagen III. Z jednej strony wiązało się to z uzbrojeniem tych jednostek w sprzęt czeski – czołgi Panzerkampfwagen 35(t) oraz Panzerkampfwagen 38(t) z drugiej zaś czołgi Panzerkampfwagen I i II przystosowane były do transportu na ciężkich samochodach ciężarowych i naczepach niskopodwoziowych.

W 1939 roku często były przydzielane tylko 5 czołgów średnich Panzerkampfwagen III lub w ogóle brakowało czołgów dla dywizji pancernych. Podczas kampanii na Zachodzie stosowano już inne etaty przewidujące znaczne zwiększenie ilości tych czołgów w jednostkach pancernych. W kompanii pancernej znajdowały się dwa plutony liczące w sumie 10 czołgów Panzerkampfwagen III – głównie w wersji Ausf. E, F i G.

 Zniszczone niemieckie czołgi Pz.Kpfw. III i IV, 7 listopada 1942 roku (Afryka Północna)

Na przełomie 1940, a 1941 roku zmieniono organizację kompanii pancernej tak, że czołgi Panzerkampfwagen III znalazły się w wyposażeniu dwóch (2 x 3 czołgi) plutonów lub trzech plutonów (3 x 3 czołgi), czteroplutonowych kompanii pancernych.

W 1941 roku po sformowaniu nowych jednopułkowych dywizji pancernych ilość czołgów Panzerkampfwagen IIIw jednostkach znacznie spadła, jednocześnie jednak rozpoczęto wycofywanie starszych modeli czołgów lekkich Panzerkampfwagen I, II oraz 35(t), zastępując je czołgami Panzerkampfwagen III, które w latach 1942-1943, pozostawały podstawowym sprzętem Panzerwaffe na wszystkich frontach wojny.

W tym okresie, w składzie jednego batalionu pułku pancernego dywizji znajdowąły się czołgi Panzerkampfwagen III, zaś w drugim batalionie cięższe czołgi średnie Panzerkampfwagen IV.

Front Wschodni, 1941 rok

W następnych latach, od jesieni 1943 roku to właśnie czołgi Panzerkampfwagen IV oraz czołgi Panzerkampfwagen V „Panther” stawały się podstawowym sprzętem pancernym jednostek Panzerwaffe oraz Waffen SS.

Malowanie i oznakowanie

Czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. A i B wyprodukowane w roku 1937 oraz 1938 roku malowane były w kolorach ziemistobrązowym i ciemnoszarym (stalowoszarym) 2/3 powierzchni pojazdu było malowane kolorem ciemnoszarym tzw. Panzer Grau (RAL 7027 – FS 595B), zaś 1/3 pojazdy kolorem ziemistobrązowym tzw. Reischwehr Braun (FS 595B). W 1938 roku wprowadzono jednolite malowanie kolorem Panzer Grau (RAL 7027). Ten typ kamuflażu został potwierdzony instrukcją Heeres Mitelungen Nr 864 z dnia 30 lipca 1940 roku.

Jednolite szare malowanie było stosowane w niektórych jednostkach do końca 1942 roku. Analiza fotografii pozwala dostrzec, że w niektórych jednostkach stosowane były niestandardowe: malowanie dwubarwne, prawdopodobnie w kolorach ciemnoszary i ciemnozielony. Trudno jest coś konkretnie powiedzieć, o malowaniu czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. G, pochodzącego z wytwórni Daimler-Benz, które wówczas bardzo wyraźne malowanie jest dwoma kontrastowymi kolorami.

Afryka Północna, 1941 rok

W okresie zimowym czołgi Panzerkampfwagen III malowane były zazwyczaj białą zmywalną farbą, według instrukcji wprowadzonej 18 listopada 1941 roku.

Na początku 1943 roku Heeres Mitelungen nr 181 z 18 lutego 1943 roku, kiedy wprowadzono nowy typ malowania pozwalającego lepiej ukryć czołg w terenie. Malowanie polegało na pokryciu w fabryce całego czołgu farbą koloru ciemnożółtego zwaną Wehrmacht O;ive (FS 595B), na którą następnie w warunkach polowych nakładano następnie nieregularne plamy w kolorach oliwkowozielonych Olive Grun (RAL 8802 – FS 595B) i ciemnobrązowym o odcieniu ceglastoczerwonych Brun (RAL 8017 – FS 595B). Układ plam kamuflażu dostosowany był do warunków terenowych i pory roku. Najczęściej był stosowany układ plam barw ciemnożółty-ciemnozielony.

Nieliczne czołgi, jakie pozostały na służbie w drugiej połowie 1944 roku malowane były według nowych zasad ustalonych w dniu 18 sierpnia 1944 roku przewidujących m.in.: wprowadzenie nowych kolorów Olive Grun (RAL 6003 – FS 595B) oraz Brun (RAL 8012 – FS 595B). Od listopada 1944 roku niejednokrotnie jako kolor bazowy stosowano RAL 6003 Grun.

Afryka Północna, 1942 rok

Farby były dostarczane do jednostek bojowych w postaci kilkudziesięciokilogramowych (10 kg lub 15 kg puszek) pigmentu, który mógł do odpowiedniej gęstości być rozcieńczany za pomocą wody, nafty, benzyny lub ropy naftowej. Farba mogła być nakładana pędzlem lub za pomocą specjalnego pistoletu natryskowego.

Wozy Panzerkampfwagen III, które zostały przydzielone dla jednostek pancernych Deutsche Afrika Korps początkowo nosiły standardowy kamuflaż używany w Europie. Tak chociaż były malowane czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. G z 5. Pułku Pancernego 5. Dywizji Lekkiej, której wozy defiladowy w Trypolisie w lutym 1941 roku. W marcu 1941 roku wprowadzone zostały nowe zasady malowania, polegające na pokryciu 2/3 powierzchni pancerza czołgu kolorem ciemnożółtym o odcieniu jasnobrązowym Gelb Braun, zwanym też Afrika Korps Gelb (RAL 8000 – FS 595B), na którym były następnie malowane dodatkowe nieregularne deformujące w kolorze zielonoszarym Grau (RAL 7008 – FS 595B). Całe czołgi bardzo często malowane były w całości kolorem RAL 8000. Jednak mocno nie wystarczające dostawy pigmentów powodowały, że stosowane były też farby używane przez oddziały Luftwaffe np. RLM 79 Sandgelb (FS 595B RAL 33434) czy też RLM 79a Sandbraun (FS 595B – RAL 0215). Zdarzały się jednak czołgi Panzerkampfwagen III malowane były kolorem Panzer Grau (RAL 7027),, czy malowane zdobycznymi pigmentami z armii brytyjskiej.

Instrukcja wydana 25 marca 1942 roku (Heeres Mitelungen Nr 315), nakazywała zmianę malowania: około 2/3 części powierzchni czołgi miało być malowane kolorem ciemnobrązowym farbą o odcieniu nieco ciemniejszym nuż RAL 8000 – Braun RAL 8020. Reszta pojazdu miała być malowana farbą Panzer Grau RAL 7027. W praktyce z powodu coraz większych braków z bardzo rzadka przestrzegano to zalecenie.

Północna Afryka

Natomiast dostarczone do Afryki Północnej (Tunezja) czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. N z 501. schwere Panzer Abteilung malowane były jednolicie farbą RAL 8020.

Informacje na temat malowania nielicznych czołgów średnich Panzerkampfwagen III używanych w ostatnich miesiącach II Wojny Światowej są bardzo fragmentaryczne, dlatego też nie ma całkowitej pewności, czy w tym okresie doszło do stosowania innego wzoru kamuflażu czy już całkowitej improwizacji.

Czołgi używane w armii słowackiej malowane były na oliwkowo-zielony, w armii węgierskiej jednolicie na kolor Wehrmacht Olive, zaś wozy rumuńskie nosiły kamuflaż stosowany w Panzerwaffe. Na pewno kilka rumuńskich czołgów Panzerkampfwagen III Ausf. N w okresie zimowym były malowane białą farbą zmywalną.

Seria zdjęć pokazującą wyładunek czołgu Panzer III Ausf. H w Trypolisie, luty 1941 rok

Oczywiście nakładany na wóz układ plam nie był ustalony według założeń instrukcji, a miał być dostosowany na panującego wokół terenu, ale szczerze – od drugiej połowy 1943 roku ciekawe czy było to aż tak stosowane.

Istniało jednak kilka wyjątkowo nietypowych kamuflaży Panzerkampfwagen III. Przykładem mogą być czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. J i L z 15. Dywizji Pancernej Deutsche Afrika Korps malowane były w regularne ciemnoszare kwadraciki na ciemnożółtym tle. Z dalszej odległości tak pomalowany czołg wyglądał jak fragment muru.

Godła oznaczenia

Czołgi Panzerkampfwagen III nosiły godła macierzystych dywizji pancernych. Godłami były zazwyczaj składające się z figur geometrycznych znaki runiczne czy też motywy alegoryczne np. skrzydlate smoki z 2. Dywizji Pancernej lub herby miast jak godła z 3. Dywizji Pancernej. Godła najczęściej były malowane na przednim pancerzu, na wieży lub z boku kadłuba. Spotykane też były malowania na wieży czołu lub bokach kadłuba. Spotykane jest też malowanie znaków na tylnym pancerzu czołgu. Niekiedy godła miały też niektóre pułki pancerne. Przykładem tutaj mogą być czołgi z 3. Pułku Pancernego 2. Dywizji Pancernej czy 31. Pułku Pancernego 5. Dywizji Pancernej.

Godła nosiły też czołgi Panzerkampfwagen III wchodzące w skład batalionów pancernych dywizji grenadierów pancernych. Podobny system godeł jak w oddziałach Panzerwaffe, istniał w oddziałach pancernych Waffen SS. W poszczególnych dywizjach istniał system umieszczania godeł, który był dość charakterystyczny dla danej jednostki. Godła malowano kolorem żółtym, czerwonym lub białym.

Obok godeł elementem identyfikacyjnym były numery taktyczne wozów, malowane na bokach kadłuba czołgu, boku wieży. Czołgi Panzerkampfwagen III nosiły numery taktyczne malowane według systemu przyjętego w oddziałach Wehrmachtu, gdzie pierwsza cyfra określała numer kompanii, druga numer plutonu, a trzecia kolejność czołgu w plutonie. Jednak od tej zasady istniały nieliczne odstępstwa.

Natomiast czołgi dowodzenia posiadały numery taktyczne poprzedzone literami „R”, gdy czołg należą do dowództwa pułku (Regiment) oraz „I”:, „I” lub „III”, gdy znajdował się w dowództwie batalionu. Dość często jednak czołgi dowodzenia – Panzerbefehlswagen miały oznaczenie taktyczne przydzielające czołg do pododdziałów wewnątrz jednostki.

Oznaczenia taktyczne czołgi miały zazwyczaj wielkość 100-400 mm. Malowane były kolorem czerwonym, żółtym, białym lub niebieskim. Często obwiedzione były dodatkowo białą wąską obwódką.

Oznaczenia przynależności państwowej był krzyż belkowy (Balken Kreutz) malowany na boku kadłuba, wieży, przedniej i tylnej płycie kadłuba czołgu. O okresie trwania w 1939 roku Kampanii Polskiej był to pełny równoramienny krzyż żółty lub biały, kiedy od przełomu 1939, a 1940 roku, został wprowadzony krzyż bardzo podobny do oznaczenia stosowanego w jednostkach Luftwaffe.

Sporadycznie istniały inne wersje krzyża, m.in.: żółty z czarną obwódką. Krzyże posiadały wielkość 150-350 mm. Malowane były często w formie uproszczonej, tylko obwódkę bez czarnego wypełnienia.

Czołgi, które były używane w armii rumuńskiej nosiły obok oznaczeń niemieckich, także tzw. Krzyż Króla Michała, który był malowany z przodu kadłuba wozu. W królewskiej armii węgierskiej w latach 1941-1942 używany był znak, który sam w sobie było modyfikacją niemieckiego Balken Kreutz, gdzie wnętrze znaku malowano kolorem szmaragdowym, zaś same pole wokół znaku kolorem czerwonym. Od 1943 roku Węgrzy wprowadzili nowy znak przypominający oznakowanie samolotów wojskowych – równoramienny biały krzyż wpisany w czarny kwadrat. Czołgi średnie Panzerkampfwagen III Ausf. N armii słowackiej na bokach wieży miały namalowaną tarczę herbową w barwach narodowych.

Numery rejestracyjne (ewidencyjne) posiadały tylko pojazdy doświadczalne i prototypowe oraz czołgi seryjne, które testowano w fabrykach, które poruszały się na drogach publicznych. Czołgi te posiadały oznaczenia Wehrmacht „WH” lub Berlina „IA” oraz kolejny numer ewidencyjny.

Węgrzy stosowali numery umieszczone pośrodku przedniego pancerza i z tyłu czołgu. W skład oznaczenia wchodziło oznaczenie typu pojazdu wojskowego „1H” tarcza w barwach herbowych i numery ewidencyjne pojazdu. Węgierskie czołgi Panzerkampfwagen III Ausf. M posiadały numery 1H874-875 i 1H8790-886. Słowackie czołgi Panzerkampfwagen III, posiadały z przodu kadłuba malowaną czarną tablicę rejestracyjną z białą literą „V” („Vojska”) i czterocyfrowy numerem ewidencyjnym (np. 3059).

Czołgi nosiły też napisy pamiątkowe np. „Dresden”, „Falke” malowane z boku kadłuba lub na wieży.

Elementem dla szybkiej identyfikacji przeznaczonym dla jednostek własnego lotnictwa była flaga państwowa III Rzeszy Niemieckiej, wyłożona na płycie silnikowej lub biała swastyka malowana na stropie wieży czołgu. Czołgi węgierskie oraz rumuńskie miały malowane na pancerzu silnika czołgi znaki rozpoznawcze, używane w lotnictwie tych państw.

Bibliografia

1. Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński, Panzerkampfwagen III – wersje uzbrojone w armatę 37 mm, Wojsko i Technika – Historia Numer Specjalny 5/2018, ZbiAM, Warszawa

2. Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński, Panzerkampfwagen III – wersje uzbrojone w armatę 50 mm, Wojsko i Technika – Historia Numer Specjalny 6/2018, ZbiAM, Warszawa

3. Zbigniew Borawski, Janusz Ledwoch, Panzer III, Wydawnictwo: Militaria, Warszawa 1994

4. Niemieckie pojazdy wojskowe II wojny Światowej, David Doyle, Wydawnictwo: Vesper, Warszawa 2018

5. Niemiecka Broń Pancerna 1939–1945, David Porter, Almapress, Poznań 2019

6. Czołgi 100 lat Historii – Sekrety Historii, Richard Ogorkiewicz, Wydawnictwo RM, Warszawa 2016

7. Pojazdy Pancerne od “Little Willie” do Leoparda 2A6, Wydawnictwo AKA, Głuchołazy 2012

8. Ilustrowana Encyklopedia Czołgów Całego Świata, George Forty, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2006

9. https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Panzerkampfwagen_III

10. https://tank-afv.com/ww2/germany/Panzer-III.php

11. https://tanks-encyclopedia.com/ww2/germany/panzer_iii