Okręty patrolowe projektu 912

ORP „Fala”

Kołobrzeg, Skansen Morski

Okręty patrolowe projektu 912 (w kodzie NATO: Obluze) − była to seria polskich okrętów patrolowych zbudowanych w latach 60.-tych XX wieku w Stoczni Marynarki Wojennej dla Wojsk Ochrony Pogranicza. Zbudowano łącznie pięć okrętów tego typu, które wprowadzono do służby w latach 1965–1968. Służyły początkowo w Morskiej Brygadzie Okrętów Pogranicza, a po jej rozwiązaniu, w 1991 roku weszły w skład nowo powstałej Straży Granicznej, gdzie zasiliły Morski Oddział Straży Granicznej. Proces ich wycofywania rozpoczął się w 1996 roku, kiedy wycofano pierwszą jednostkę z serii, zaś ostatni okręt tego typu opuścił banderę w 2008 roku. Rozwinięciem okrętów tego typu były Ścigacze Okrętów Podwodnych projektu 912M.

Historia konstrukcji

SG-325, dawny ORP „Tęcza” w 2004 roku

W związku z dużym zapotrzebowaniem na jednostki patrolowe dla Wojsk Ochrony Pogranicza, w latach 60.-tych XX wieku podjęto próby pozyskania nowych, dużych okrętów patrolowych. Mimo pozytywnej oceny patrolowców projektu 902, nie zdecydowano się kontynuować ich budowy czy też rozwijać ich konstrukcji, a zaprojektować zupełnie nowy typ okrętu patrolowego. Nowy typ jednostek uzyskał oznaczenie projektu 912. Głównym projektantem został tutaj inżynier Tadeusz Bylewski. Początkowo ustalono, żeby powierzyć budowę okrętów Stoczni Północnej w Gdańsku z uwagi na jej duże doświadczenie w budowie jednostek tego rodzaju oraz istnienie odpowiedniego zaplecza technicznego, które tak się znajdowało; dodatkowo za budową tam okrętów przemawiał fakt, iż stocznia ta dostarczyła udane, starsze jednostki projektu 902. Jednak ostatecznie budowę patrolowców powierzono gdyńskiej Stoczni Marynarki Wojennej. Decyzja ta zapadła najprawdopodobniej na ówczesnym szczeblu politycznym. Na przełomie lat 1963–1964 odbyło się przekazanie odpowiedzialności oraz dokumentacji za budowę okrętów między stoczniami w celu rozpoczęcia ich budowy.

Z początkiem 1964 roku Szefostwo Służby Morskiej Wojsk Ochrony Pogranicza zamówiło pięć okrętów patrolowych, które zbudowane miały być w latach 1965–1967. W wyniku braku doświadczonej kadry pracowniczej oraz braku zaplecza technologicznego budowa przebiegała z licznymi problemami. Dotyczyły one m.in. pozyskania wykwalifikowanych pracowników do stoczni oraz rosnących kosztów przygotowań do rozpoczęcia budowy. Finalnie w maju 1964 roku udało się uzgodnić warunki umowy na opracowanie dokumentacji technicznej, budowy oraz przekazania odbiorcy okrętów, które zgodnie z jej zapisami dostarczone miały być do września 1967 roku. Budowa okrętu prototypowego rozpoczęła się w lipcu 1964 roku, a wodowanie jego kadłuba odbyło się 29 kwietnia 1965 roku. Okręt w stosunku do planów konstrukcyjnych uległ licznym zmianom, dotyczących m.in. wyporności oraz wymiarów okrętów.

SG-323, dawny ORP „Zefir” podczas służby w MOSG (2004 rok)

Budowa dwóch pierwszych seryjnych okrętów rozpoczęła się w pierwszej połowie 1965 roku. Wodowanie pierwszego z nich odbyło się w listopadzie 1965 roku, zaś wodowanie drugiego miało miejsce w kwietniu 1966 roku. Prace nad dwoma ostatnimi patrolowcami rozpoczęły się w 1966 roku, zaś wodowano je kolejno we wrześniu i grudniu tego samego roku. Okręty przekazano odbiorcy w latach 1965–1967. Zbudowano pięć okrętów, które wprowadzono do służby w Wojskach Ochrony Pogranicza (WOP) oraz (od 1967 roku) Morskiej Brygadzie Okrętów Pogranicza (MBOP). Jednostki te uzupełniły starsze okręty patrolowe projektu 902. W kodzie NATO otrzymały oznaczenie Obluze (Obłuże).

Po utworzeniu Straży Granicznej Rzeczpospolitej Polski w 1991 roku, wszystkie pięć okrętów projektu 912 zostało 18 czerwca 1991 roku przekazane przez Marynarkę Wojenną do Morskiego Oddziału Straży Granicznej, w którym weszły w skład Bałtyckiego Dywizjonu Straży Granicznej, stacjonując nadal w porcie w Kołobrzegu Dwie pierwsze jednostki z serii wycofano w 1996 roku oraz 1997 roku, zaś dwa ostatnie okręty wycofano w 2006 roku i 2008 roku.

Na bazie konstrukcji okrętów patrolowych projektu 912 powstało osiem ścigaczy okrętów podwodnych projektu 912M.

Oznaczenia w Polskiej Marynarce Wojennej: (nazwy pierwotne i późniejsze)

Nazwa w Morskim Oddziale Straży Granicznej

OP-301 – OP-321 – ORP „Fala” SG-321: wprowadzenie do służby 28 lipca 1965 roku, wycofanie ze służby 14 czerwca 1996 roku
OP-302 – OP-322 – ORP „Szkwał” SG-322: wprowadzenie do służby 8 września 1966 roku, wycofanie ze służby 10 września 1997 roku
OP-303 – OP-323 – ORP „Zefir” SG-323: wprowadzenie do służby 10 czerwca 1967 roku, wycofanie ze służby 14 czerwca 2006 roku
OP-324 – ORP „Zorza” SG-324: wprowadzenie do służby 31 stycznia 1968 roku, wycofanie ze służby 22 października 1998 roku
OP-325 – ORP „Tęcza” SG-325: wprowadzenie do służby 31 stycznia 1968 roku, wycofanie ze służby 18 marca 2008 roku

Okręt patrolowy ORP „Fala” jako okręt-muzeum w Kołobrzegu. W tle – okręty patrolowe Straży Granicznej RP „Kaper-2” i SG-325.

Układ konstrukcyjny okrętów

Jednostki morskie projektu 912 były okrętami patrolowymi o długości 41 340 mm, szerokości 6200 mm oraz zanurzeniu, które na dziobie wynosiło 1700 mm, zaś na rufie 2260 mm przy wyporności standardowej. W wypadku wyporności pełnej zanurzenie wzrastało do 1850 mm na dziobie oraz 2420 mm m na rufie. Okręty te miały wyporność standardową wynoszącą 208 000 kg, wyporność normalną 220 000 kg oraz wyporność pełną, która wynosiła 232 000 kg. Okręty patrolowe projektu 912 były wybudowane w układzie klasycznego jednokadłubowca, o konstrukcji stalowej. Okręty te były w stanie pływać przy stanie morza wynoszącym 6 stopnia oraz miały zagwarantowaną niezatapialność przy całkowicie zalanym jednym przedziale wodoszczelnym. Autonomiczność działania okrętu na morzu wynosiła dla pełnej załogi 12 dób. Załoga okrętu liczyła 28 oficerów i marynarzy.

ORP „Fala” – pierwsza seria zdjęć

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Kołobrzeg, Skansen Morski

W części dziobowej kadłuba znajdował się magazynek bosmański oraz komora łańcuchowa, mesa dla dziesięciu członków załogi, pomieszczenie stacji hydrolokacyjnej, żyrokompasu, kabina dowódcy okrętu, kabiny dla podoficerów i oficerów oraz magazyn amunicji dla dziobowej dwulufowej armaty morskiej typu AK-230 kalibru 30 mm, który znajdował się bezpośrednio pod nią. Na śródokręciu znajdowała się siłownia okrętowa, natomiast część rufowa kadłuba zajmowana była przez magazyn amunicji rufowej dwulufowej armaty morskiej typu AK-230 (kaliber 30 mm), pomieszczenia załogi oraz skrajnik rufowy z maszyną sterową i zrzutniami bomb głębinowych, który były zrzucane poprzez zamykane otwory w pawęży.

Pokładówka zajmowana była kolejno przez zapasowe stanowisko dowodzenia i sterówkę w dziobowej części. W pokładówce ulokowana była także kabina radiowa, kabina nawigacyjna, szyb maszynowy oraz pomieszczenia sanitariatu. Na dachu pokładówki znajdowało się odkryte główne stanowisko dowodzenia, maszt z wyposażeniem elektronicznym okrętu oraz stanowisko systemu celowniczego typu Kołonka, przeznaczone dla morskich armat typu AK-230.

Układ napędowy okrętu

Napęd okrętów składał się z dwóch silników głównych, którymi były wysokoprężne jednostki typu 40DM o mocy 2500 KM każdy. Każdy z silników napędzał pojedynczy okrętowy wał napędowy, który zakończony był jedną śrubą napędową z trzema piórami. Silniki ulokowano w jednoprzedziałowej siłowni. Energię elektryczną zapewniały trzy zespoły prądotwórcze typu 40YDZ o mocy 40 kVA każdy. Za silnikami głównymi ulokowano Centralę Rozdzielczo-Manewrową. Okręty te zabierały maksymalny zapas paliwa wynoszący 24 500 kg. Jednostki były w stanie osiągnąć maksymalną prędkość wynoszącą 24 węzły (44,5 km/h), jednak na próbach morskich prototypowy model ORP „Fala” osiągnął 25 węzłów (46,3 km/h).

Wyposażenie elektroniczne

Na wyposażenie elektroniczne jednostek wchodziły m.in.:

stacja radiolokacyjna typu Reja (dwie ostatnie jednostki z serii wyposażone były w radary typu RM-2)
radionamiernik typu APR-50R
stacja hydrolokacyjna typu MG-11 Tamir
echosonda typu SP-402R
system kierowania ogniem artyleryjskim typu Kołonka
radiostacje typu R-609M, typu R-1414/3 oraz typu FM-302/I
system typu „swój-obcy” (oprócz dwóch ostatnich okrętów)
system rozpoznania skażeń typu KDU-2M

Uzbrojenie okrętu

ORP „Fala” – druga seria zdjęć

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Kołobrzeg, Skansen Morski

Uzbrojenie okrętów składało się z dwóch morskich uniwersalnych armat automatycznych AK-230 kalibru 30 mm w układzie 2 × II (na okrętach SG-324 i SG-325 od początku służby zainstalowana była tylko jedna podwójna armata tego typu). Były to pierwsze polskie okręty wyposażone w te armaty. Pomimo planów, ostatecznie jednostki nie otrzymały współpracujących z armatami radarów artyleryjskich typu MR-104, które to pojawiły się dopiero na ich dalszym rozwinięciu – ścigaczach zwalczania okrętów podwodnych (ZOP) projektu 912M. Naprowadzanie armat na cel odbywało się za pomocą celownika optycznego typu Kołonka. Armata morska typu AK-230 to radziecki, okrętowy system artyleryjski zbudowany w oparciu o dwie armaty automatyczne typu NN-30 kalibru 30 mm. Zestaw przeznaczony jest do zwalczania celów nawodnych i powietrznych na maksymalnym dystansie wynoszącym odpowiednio 6500 metrów (cele nawodne) i 4000 metrów (cele powietrzne). Zestaw zapewniał możliwość prowadzenia ognia w azymucie pełne 360 stopni przy kątach elewacji lufy wynoszącymi od -5 stopni do +87 stopni. Masa zestawu bez amunicji wynosiła 1900 kg. Jedna armata umiejscowiona była na pokładzie dziobowym, natomiast druga zamontowana była na rufie za pokładówką – nie licząc tylko dwóch ostatnich zbudowanych okrętów tego typu.

Oprócz dwóch podwójnych armat morskich typu AK-230, okręty uzbrojone były w dwie zrzutnie bomb głębinowych, które umiejscowione były w rufowej części kadłuba. Były one w stanie przenosić do 12 grawitacyjnych bomb głębinowych typu B-1 lub 4 miny morskie typu ADM-1000. Ładunki zrzucane poprzez zamykane otwory w pawęży. Dodatkowe zrzutnie dla dalszych 12 bomb można było umieścić na pokładzie, na torach minowych.

ORP „Fala” – trzecia seria zdjęć

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Kołobrzeg, Skansen Morski

Służba w Polskiej Marynarce Wojennej

Okręty przekazano odbiorcy w latach 1965–1967. Przydzielone zostały początkowo do 6. Brygady Okrętów Wojsk Ochrony Pogranicza (WOP), od 1967 roku przekształconej w Morską Brygadę Okrętów Pogranicza. Pierwsze trzy nowo wprowadzone okręty otrzymały jedynie oznaczenia: OP-301, OP-302 oraz OP-303, jednak w wyniku powstania MBOP, okrętom tym w 1967 roku nadano nazwy z numerami burtowymi: ORP „Fala” (321), ORP „Szkwał” (322) oraz ORP „Zefir” (323). Okręty te wprowadzono kolejno w 1965 roku, w 1966 roku oraz w 1967 roku. Dwie ostatnie jednostki otrzymały początkowo numery 324 oraz 325, które zmieniono na ORP „Zorza” (324) i ORP „Tęcza” (325). Oba okręty patrolowe wprowadzono je do eksploatacji 31 stycznia 1968 roku. Przeznaczone były do pełnienia służby dozorowej i patrolowej na polskich wodach terytorialnych, a w wypadku wojny – do grupowego poszukiwania okrętów podwodnych i ochrony transportu w strefie przybrzeżnej. Uzupełniły one starsze okręty patrolowe projektu 902.

Po utworzeniu Straży Granicznej Rzeczpospolitej Polski (RP) w 1991 roku wszystkie pięć okrętów projektu 912 zostało 18 czerwca 1991 przekazane przez Marynarkę Wojenną do Morskiego Oddziału Straży Granicznej, gdzie weszły w skład Bałtyckiego Dywizjonu Straży Granicznej, stacjonując nadal w porcie w Kołobrzegu. Otrzymały one kolejno oznaczenia: SG-321, SG-322, SG-323, SG-324 oraz SG-325, zgodne z poprzednimi numerami burtowymi. Dwie pierwsze jednostki z serii – SG-321 oraz SG-322 wycofano w 1996 roku oraz 1997 roku. SG-324 opuścił banderę w 1998 roku, zaś dwa ostatnie okręty SG-323 i SG-326 wycofano w 2006 roku i 2008 roku, kończąc tym samym 43-letnią eksploatację tych jednostek w służbie państwowej.

Uzbrojenie artyleryjskie – zestaw dwulufowy AK-230 kalibru 30 mm

Dawny ORP „Fala” w 1996 roku został przekształcony w okręt-muzeum. Jednostka początkowo cumowała przy nabrzeżu kołobrzeskiego portu, jednak po kilku latach została podniesiona z wody i przetransportowana na teren Kołobrzeskiego Skansenu Morskiego, będącego częścią Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Dwa okręty zostały nabyte przez prywatne firmy: SG-322 przez firmę Perfekt z Białogardu 11 września 1997 roku, SG-324 przez firmę Ancora z Gdańska 6 kwietnia 1999 roku. SG-324 jako cywilny „Odys” złomowano w Gdańsku w 2004 roku.

Okręt patrolowy ORP „Fala

ORP Fala – polski okręt patrolowy projektu 912 (kod NATO: „Obluze”). Była to pierwsza jednostka serii, nosiła numer burtowy: OP-301, następnie: „321”. Pozostałe okręty serii nosiły numery: 322-325. W czerwcu 1975 roku okręt uczestniczył w ćwiczeniach o kryptonimie Posejdon-75. W dniach 4–26 maja 1983 roku okręt wziął udział w wielkich ćwiczeniach sił Marynarki Wojennej o kryptonimie Reda-83. W 1991 roku okręt został przekazany do służby w Bałtyckim Dywizjonie Straży Granicznej pod oznaczeniem SG-321 i nazwą ORP „Fala”. Po zakończeniu służby, 14 czerwca 1996 roku okręt został przekształcony w muzeum w Kołobrzegu i zacumowany przy nabrzeżu remontowym przy Reducie Solnej. W 2012 roku okręt został wyciągnięty z wody i pełni funkcje eksponatu muzealnego w skansenie morskim Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. W trakcie służby załoga okrętu dziewięć razy zdobyła tytuł przodującego okrętu Morskiej Brygady Okrętów Pogranicza i trzy razy przodującego okrętu Marynarki Wojennej. Aktualnie nosi oznaczenie eksponatu muzealnego: MUZ SG 321.

Uzbrojenie artyleryjskie – zestaw dwulufowy AK-230 kalibru 30 mm

Podstawowe dane taktyczno-techniczne:

Kraj budowy – Polska Rzeczpospolita Ludowa
Użytkownicy – Wojska Ochrony Pogranicza, następnie Straż Graniczna
Miejsce budowy – Stocznia Marynarki Wojennej w Gdyni
Wejście do służby – lata 1965-1968
Wycofanie ze służby – ostatni okręt w 2008 roku
Zbudowane okręty – 5 egzemplarzy
Obecnie w służbie – 0 egzemplarzy
Wyporność okrętu:
Standardowa – 208 000 kg
Normalna – 220 000 kg
Pełna – 232 000 kg
Wymiary okrętu:
Długość – 41 340 mm
Szerokość – 6200 mm
Zanurzenie maksymalne – 2420 mm
Zastosowany napęd – 2 silniki wysokoprężne 40DM o mocy 2200 KM (maksymalnie 2400 KM), 2 śruby trzyłopatowe
Prędkość maksymalna – 24 węzły (44,5 km/h)
Zasięg maksymalny – 855 Mn (około 1854 kilometry) przy prędkości ekonomicznej 16 węzłów
Załoga okrętu – 28 oficerów i marynarzy
Zastosowane uzbrojenie – 2 × II działamorskie AK-230 kalibru 30 mm, 12-24 sztuk bomb głębinowych na dwóch zrzutniach lub 4 miny morskie

Ocena jednostek

Mimo iż okręty patrolowe projektu 912 były jednostkami nowocześniejszymi od okrętów patrolowych projektu 902, nie były one udaną konstrukcją. Za lepsze i bardziej przydatne dla MBOP uważane były jednakże starsze jednostki projektu 902. Zaletą okrętów było silne uzbrojenie w postaci dwóch zestawów armat AK-230 (trzy pierwsze zbudowane egzemplarze okrętów patrolowych projektu 912) oraz bogate wyposażenie elektroniczne, w tym możliwość prowadzenia rozpoznania radioaktywnego, jednak realizowane zadania przez okręty tego typu przydatniejsze były Marynarce Wojennej niż Wojskom Ochrony Pogranicza, których głównym zadaniem było patrolowanie i ochrona granic. Dużą wadą jednostek była źle zaprojektowana linia kadłuba, która powodowała, że przy maksymalnej prędkości przed dziobem tworzył się wał wody, który generował bardzo duże opory. Okręty patrolowe projektu 912 były też drogie zarówno w pozyskaniu (przyczyniły się do tego m.in. problemy w ich budowie oraz wady ujawnione po próbach, które należało usunąć) i podczas trwającej eksploatacji eksploatacji. Mimo iż w czasach wejścia do służby były okrętami nowoczesnymi, to miały one wady wynikające z braku doświadczenia Stoczni Marynarki Wojennej w budowie jednostek tego typu, a część rozwiązań technologicznych zastosowanych przy ich konstrukcji z czasem okazała się być rozwiązaniami „prowizorycznymi”, które generowały liczne problemy z eksploatacją.

Bibliografia

Robert Rochowicz, Historia 912-stek – patrolowców i ścigaczy, czasopismo Morza Statki i Okręty Nr. 5/2004, Magnum-X, Warszawa
Grzegorz Goryński, Historia budowy okrętów patrolowych projektu 912 Część 1, czasopismo Morze, Statki i Okręty Nr. 12/2013, Magnum-X, Warszawa
Grzegorz Goryński, Historia budowy okrętów patrolowych projektu 912 Część 2, czasopismo Morze, Statki i Okręty Nr. 1-2/2014, Magnum-X, Warszawa
https://pl.wikipedia.org/wiki/Okr%C4%99ty_patrolowe_projektu_912
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:ORP_Fala_(ship,_1965)