Niszczyciele czołgów Sd. Kfz. 138/139 Marder III

Marder III Ausf. M

Samobieżne działo przeciwpancerne Sd.Kfz. 138/139 Marder III było pierwszym – obok wozów Sd. Kfz. 131/132 Marder II – masowo wykorzystywanym w Wehrmachcie gąsienicowym łowcą czołgów, wozem bojowym Panzerjäger. Powstały trzy odmiany tego pojazdu, wykorzystujące podwozie tego samego czołgu Panzer 38(t), różniące się uzbrojeniem bądź szczegółami układu konstrukcyjnego. Marder III wszedł do wyposażenia niemieckiej armii wiosną 1942 roku i pozostawał w służbie Wehrmachtu przez trzy kolejne lata, aż do jej ostatecznej klęski. W swej finalnej odmianie Ausf. M, produkowanej w latach 1943-1944, był to bez wątpienia najlepiej zaprojektowany wóz pierwszej generacji dział samobieżnych Panzerjäger.

Narodziny trzeciej Kuny

Powstałe podwaliny pod narodziny wozów bojowych serii Marder (pol. „Kuna”) zostały położone jesienią1941 roku , kiedy to „zielone” światło otrzymał nowy program budowy samobieżnych dział przeciwpancernych na bazie produkowanych już czołgów lekkich. W pierwszej kolejności zamierzano wykorzystać zdobyczne radzieckie armaty polowe obr./wz. 36 o bardzo dobrych właściwościach balistycznych – F-22, kalibru 76,2 mm (oznaczone jako F.K. 296, a po przystosowaniu do użytku do niej niemieckiej amunicji przeciwpancernej, zostały następnie oznaczone jak 7,62 cm PaK 36(r). Po wstępnych uzgodnieniach z 20 grudnia 1941 roku, w Urzędzie Uzbrojenia Wojsk Lądowych Wehrmachtu – Heereswaffenamt, gdzie zlecono wchodzącemu w jej skład Wydziałowi 6 (Waffenprufamter 6; Wa Pruf 6), odpowiadającemu za badania nad bronią pancerną, podjęcie prac nad nowym działem samobieżnym uzbrojonym w zdobyczną radziecką armatę polową i wykorzystującego podwozie niestandardowego modelu czołgu lekkiego Panzerkampfwagen II; jako Panzerkampfwagen II Ausf. D/E lub LaS 138, produkowanych dotąd jako samobieżne miotacze ognia (Panzerkampfwagen II Flamm). Dwa dni później, 22 grudnia 1941 roku bardzo podobne zalecenie czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. G, będącego aktualnie od października 1941 roku w bieżącej produkcji w zakładach BMM – Bohmisch Mahrische Maschinenfabrik , czyli w dawnych czechosłowackich zakładach CKD. Panzerkampfwagen 38(t) był bowiem czechosłowackim czołgiem lekkich, który został skonstruowany w ostatnich latach 30.-tych XX wieku, pierwotnie przeznaczonego dla armii tego państwa, gdzie nosił oznaczenie jako LT vw. 38. Po zajęciu Czech i Moraw , wszystkie miejscowe zakłady przemysłowe i zbrojeniowe zostały włączone do wielkiej, niemieckiej machiny wojennej. Nadal tam pracowali w większości czescy specjaliści techniczni, uzupełnieni jednak przez niemiecką kadrę kierowniczą. Tymczasem tego samego 22 grudnia 1941 roku Wa Prug 6 zawarł z zakładami BMM umowę na budowę stosowanego prototypu (Versuchsfahrzeug).

Nad przedziałem bojowym często instalowano płócienną osłonę, która miała chronić załogę przed złymi warunkami pogodowymi. Nie zapewniał żadnej realnej ochrony podczas walki

Pierwszy z owych pojazdów, na bazie czołgu lekkiego PanzerkampfwagenII, którego opracowaniom zlecono berlińskim zakładom produkcyjnym Alkett, gdzie został określony jako Panzer-Selbstfahrlafette 1 fur 7,62 cm PaK 36(r), natomiast pancerne działo samobieżne, opartego na podwoziu czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t) – określone było jak Panzer-Selbstfahrlafette 2 fur 7,62 cm PaK 36(r). Na początku 1942 roku został zbudowany prototyp nowego samobieżnego łowcy czołgów, a według niektórych publikacji sam prototyp miał powstać w zakładach Alkett na bazie czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t), poddając go próbom sprawdzającym. Prototyp sam różnił się przyszłych wozów seryjnych przede wszystkim całkowicie inaczej ukształtowaną, znacznie rozbudowaną osłoną pancerną przedziału bojowego, z której wkrótce zrezygnowano na rzeczy tylko symbolicznej osłony pancernej. Tymczasem już 6 marca 1942 roku został zawarty z koncernem BMM na pierwszą partię 120 wozów: 17 z dostawą do 24 marca, 16 sztuk do 31 marca, 70 egzemplarzy do 28 kwietnia i ostatnie 17 wozów do 5 maja. Jednocześnie zostało zawarte porozumienie na temat opracowania innej odmiany tegoż pojazdu, uzbrojonego w najnowsze uzbrojenie niemieckich pancernych dział szturmowych, dopiero wdrażaną armatę 7,5 cm StuK 40 L/43 (odmiana długolufowa). Został później wybudowany wprawdzie demonstrator takie działa samobieżnego na bazie czołgu Panzerkampfwagen 38(t), ale pełnowartościowego wozu nie zbudowano, a więc produkcji seryjnej nie podjęto. Również w marcu BMM podjęta została współpraca z Alkett na temat przygotowania tropikalnej (afrykańskiej) wersji czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t), co wiązało się z dosyć poważną modyfikacją całego układu napędowego, zwłaszcza jego chłodzenia i montażu odpowiednich filtrów przeciwpyłowych. Doświadczenia te zostały następnie wykorzystane przy przygotowaniu afrykańskiej wersji tego samobieżnego działa przeciwpancernego na podwoziu badanego czołgu.

Zgodnie z pierwotnymi założeniami działa samobieżne z 7,62 cm PaK 36(r) powinny trafić do produkcji seryjnej jak najszybciej, gdyż miały one wykorzystać znajdujące się w produkcji seryjnej podwozie czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. G z pierwotnego kontraktu na 500 egzemplarzy takich maszyn. Na nich miały być następnie montowane działa „przeciwpancerne” F-22, które były modernizowane przez Rheinmetall-Borsig, co dodatkowo miało znacznie ułatwić ogólną szybkość w realizacji całej umowy (w styczniu BMM zostało wyprodukowanych 59 klasycznych czołgów, a w lutym kolejne 62 maszyny). W marcu 1942 roku w czeskich zakładach produkcja czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t) znacząco spadła. Zostało wykonanych raptem 28 wozów tego typu, co było związane z przekazywaniem odpowiednich podwozi pod inny produkt. Okazało się jednak, że zakłady Rheinmetall-Borsig nie dostarczyły ani jednego zmodyfikowanego działa, przez co w marcu nie został skompletowany ani jeden pojazd. Dopiero w kwietniu zostało wykonanych pierwsze 70 sztuk, a niemiecka wojskowa komisja odebrała pierwsze 38 dział samobieżnych (numery seryjne: 1360-1397). Resztę wozów w liczbie 82 egzemplarzy (numery seryjne (1398-1479), zostało formalnie odebranych do połowy maja 1942 roku. Tym samym wszystkie 120 sztuk wozów, oznaczonych teraz jako 7,62 cm PaK 36(r) auf. Fgst. Panzerkampfwagen 38(t) Sfl., zostało przekazanych jednostko Wehrmacht Heeres tylko z niewielkim opóźnieniem. Jako ciekawostkę należy tutaj odnotować, że spośród tych 120 egzemplarzy wozów, łącznie 12 sztuk wozów o numerach seryjnych 1428-1433, 1435, 1437-1439, 1443, 1445, które zostały wykonane w tzw. wersji „tropikalnej”, z przeznaczeniem do służby w Niemieckim Korpusie Afrykańskie (Deutsche Afrika Korps) w Afryce Północnej.

7.62 cm PaK 36(r)

W maju 1942 roku na serii konferencji z udziałem Adolfa Hitlera i nowego ministra uzbrojenia i przemysłu – Alberta Speera, została podjęta decyzja o ostatecznym zakończeniu produkcji czołgów lekkich z serii Panzerkampfwagen 38(t), wraz z wygaśnięciem ostatniego kontraktu na model Ausf. G na początku lipca 1942 roku. Hitler nie był z tego obrotu zadowolony, ale musiał zgodzić się z sugestią, że czołg ten nie stanowi już technicznie takiej możliwości bojowej jak na początku wojny, ale niedobór w odpowiedniej liczbie armat przeciwpancernych, które miały być montowane na samobieżnych „łowcach czołgów”, powoduje, że produkcja Panzerkampfwagen 38(t) będzie wygasać stopniowo przez następne trzy miesiące w limitach 2/3 – czołgi oraz 1/3 niszczyciele czołgów (maj 1942 rok), następnie 1/3 czołgi oraz 2/3 niszczyciele czołgów (czerwiec 1942) po czym podwozia czołgów Panzerkampfwagen 38(t) miały posłużyć pod budowę wyłącznie niszczycieli czołgów. Wozy nadliczbowe Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. G miały zostać następnie przebudowane na wozy Panzerjäger. W związku z tym została zamówiona drugą partię wozów 7,62 cm PaK 36(r) auf. Fgst. Panzerkampfwagen 38(t) Sfl., która teraz miała liczyć 100 kolejnych egzemplarzy. 20 pojazdów powinno zostać dostarczone do 20 czerwca 1942 roku, kolejne 20 egzemplarzy w lipcu, a 30 w sierpniu, a następnie we wrześniu ostatnie 30 modeli w 1942 roku. Nie do końca odpowiadało to przyjętym intencjom i już dzień później sam kontrakt został znacząco zmodyfikowany. Do końca czerwca 1942 roku zakłady BMM miały dostarczyć 24 wozy, w lipcu już 50, a w sierpniu zaś ostatnie 26 pojazdów tego typu. Następnie zostało przyjęte, że będą to ostatnie modele, które zostały wyposażone w radziecką armatę polową F-22.

Niedobór armat przeciwpancernych PaK 36(r) znacząco przyśpieszył decyzję o montażu na podwoziach czołgów lekkich czeskich, własnych niemieckich dział przeciwpancernych 7,5 cm PaK 40. W połowie maja 1942 roku Albert Speer zawiadomił o takiej decyzji Adolfa Hitlera oraz dowództwo Wojsk Lądowych, które musiało teraz wykonać odpowiednie kroki w rozpoczęciu projektowania wozu z nowym uzbrojeniem, a sam prototyp miał powstać do końca czerwca 1942 roku. Jednakże uruchomienie produkcji wozów z uzbrojeniem w działa przeciwpancerne 7,5 cm PaK 40 musi być nieco odłożone w czasie, a było to mocno uzależnione od dostępności zdobycznych armat przeciwpancernych PaK 36(r), których dostępność była znacznie większa, niż początkowo sądzono.

Panzerjäger 38(t) für 7.62 cm PaK 36(r) Sd.Kfz. 139

W czerwcu 1942 roku, zgodnie z pierwotnymi przewidywaniami, zostało wyprodukowanych tylko 23 wozy Panzerjäger 7,62 cm PaK 36(r) auf. Fgst. Panzerkampfwagen 38(t) Sfl., wszystkie wozy w odmianie „tropikalnej”, wyposażone w bardziej wydajny system układem chłodzenia, dodatkowymi filtrami przeciwpyłowymi, dodatkowym wentylatorem i nieco zmodyfikowanym wyposażeniem wnętrza pojazdu; numery seryjne pojazdów – 1527-1540 oraz pojazdów z numerami seryjnymi;1542-1550. W lipcu 1942 roku zgodnie z kontraktem powstało 50 przeciwpancernych dział samobieżnych (numery seryjne; 1541, 1551-1585, 1601-1614, z czego16 maszyn powstało w wersji „tropikalnej”), ale sam sierpień 1942 roku nie oznaczał końca produkcji. Wówczas zostało wykonanych łącznie aż 51 wozów serii Panzerjäger 7,62 cm PaK 36(r) auf. Fgst. Panzerkampfwagen 38(t) Sfl., co ciekawe – oznaczonych jako Sd. Kfz. 132 (pierwotne oznaczenie Sd. Kfz. 139 pojawiło się dopiero na przełomie marca i kwietnia 1943 roku). Wynikało to z podpisania kontraktu na trzecią serią produkcyjną, liczącą łącznie 124 pojazdy tego typu. W jej ramach zostało wykonanych 24 wozy spośród 51 wozów tej serii sierpniowej (łącznie numery seryjne wozów; 1615-1665), we wrześniu zaś kolejne 50 nowych pojazdów (numery seryjne; 1586-1600, była to partia, która początkowo powstała jako „klasyczne” czołgi lekkie Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. G, ostatnich tego typu wozów jakie zostały wykonane w pierwszych dniach lipca 1942 roku, i które następnie poddano przebudowie na wozy PanzerjWiosną 1943 roku na zapleczu, w czasie przeprowadzania remontów generalnych ocalałych wówczas jeszcze czołgów lekkich serii Panzerkampfwagen 38(t), była prowadzona intensywna akcja ich przebudowy na przeciwpancerne działa samobieżne z armatami przeciwpancernymi, w tym na stosunkowo niewielką skalę z radzieckimi działami polowymi kalibru 76,2 mm. Wozy takie zachowywały numery seryjne czołgów (np. 731, 790, 919, 1204, 1484). Wiadomo, że zostało przebudowanych przynajmniej 19 sztuk czołgów (9 w lutym, a kolejne 10 wozów w marcu 1943 roku), a być może w kolejnych miesiącach jeszcze kilka następnych sztuk.

Opis konstrukcji Panzerjäger 7,62 cm PaK 36(r) auf. Fgst. Panzerkampfwagen 38(t) Sfl.

Pojazd bazował na czołgu lekkim serii Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. G (numery seryjne tej odmiany; 1101-1600), po zaprzestaniu zaś jego produkcji w lipcu 1942 roku, na specjalnie zmodyfikowanym podwoziu tegoż czołgu, z silniejszą jednostką napędową (tak zmodyfikowane podwozia, od numeru 1601, noszą czasem oznaczenie Ausf. H).

Kadłub pojazdu składał się ze spawaniem szkieletu stalowego, na którym za pomocą spawania i nitowania osadzono walcowane, utwardzane powierzchniowo płyty pancerne. Podobnie jak w czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t), w układzie konstrukcyjnym pojazdu można było wydzielić przedział kierowania, środkowy przedział bojowy i tylny przedział silnikowy, z stąd jedną różnicą w stosunku do pierwotnej konstrukcji czołgu lekkiego, a przedział bojowy pojazdu Sd. Kfz. 139 był umieszczony nieco wyżej od oryginalnego kadłuba i umieszczony z tyłu, znajdując się częściowo nad przedziałem silnikowym. Z przodu kadłuba, analogicznego jak w czołgach lekkich Panzerkampfwagen 38(t), znajdowały się stanowiska mechanika-kierowcy (po prawej stronie kadłuba) oraz strzelca-radiotelegrafisty, który obsługiwał przedni, kadłubowy karabin maszynowy MG 37(t) kalibru 7,92 mm. Strzelec dysponował jednym, uchylnym przednim wizjerem ze szkłem pancernym. Kierowca obok takiego samego przyrządu, posiadał jeszcze jedną, boczną szczelinę obserwacyjną. Grubość pancernych płyt podniesionego kadłuba sięgały, tak jak w pierwowzorze 50 mm dla płyt, które były ustawione niemal pionowo (nachylenie 75 stopni) i 12 mm dla bardzo silnie nachylonej płyty pancernej, osłaniającej od góry układ transmisyjny pojazdu. Ze względu na nietypowy sposób montażu armaty, strop przedziału kierowania był mocno podwyższony i tworzyły go dodatkowo dwie płyty pancerne. Pierwsza ułożona pod kątem 35 stopni i grubości na 16 mm oraz kolejna, ustawiona niemal poziomo (pod kątem 12 stopni), o grubości 9 mm, na której znajdowały się dwa włazy wejściowe dla obu załogantów (włazy te uchylały się na oba boki), pośrodku pozostawiono zaś pustą przestrzeń, zajmowaną przez elementy konstrukcji działa.

Półwysep Krymski, maj 1942 rok

Lawetę krzyżakową armaty przeciwpancernej 7,62 cm PaK 36(r) osadzono w miejscu stropu i pierścienia oporowego mocowania wieży czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t), gdzie przytwierdza się ją do kadłuba. Ponieważ samo działo mocno wystawało ponad kadłub, zostało ono częściowo osłonięte dodatkowymi płytami pancernymi z przodu i po bokach pojazdu. Na kadłubie, obok już wspomnianego dodatkowego opancerzenia przedniego, zostały zamontowane wzdłuż burt dodatkowe płyty pancerne o grubości 16 mm, ochraniając przede wszystkim dodatkowe pojemniki na amunicję i inne wyposażenie. Sama armata otrzymała opancerzenie o grubości 11 mm, które znajdowało się na przodzie i po bokach. Jednakże przedział bojowy nie posiadał żadnego opancerzenia od przodu i tyłu, zresztą boczne burty – dość niskie, nie mogły odpowiednio osłonić obsługi działa. Sama armata przeciwpancerna mogła wychylać się na prawo i lewo łącznie 25 stopni, wyłącznie przy użyciu ręcznych manipulatorów – pokręteł. Kąty obniżenia i podniesienia uzbrojenia głównego oscylowały w granicach: -6 stopni do +16 stopni. Po lewej stronie armaty znajdował się celownik jednoobiektywowy typu ZF 3 x 8 stopni. Działo było mocowane i unieruchamiane podczas jazdy dwoma mocnymi wspornikami mocowanymi bezpośrednio do kadłuba; przednim (mocowanym do przedniej ściany kadłuba) i tylnym (mocowanym do podłogi przedziału bojowego. Ponieważ pierwotnie zastosowane mocowanie przednie głównego uzbrojenia zostało uznane za wadliwe, później nastąpiła jego modyfikacja. W przedziale bojowym miejsce zajmowali; dowódca-celowniczy oraz ładowniczy. Mieli oni do swojej dyspozycji siedziska , które umieszczono po obu stronach armaty. Ich oparcia mogły zostać zdemontowane. Można je było dodatkowo zamontować w otworach umieszczonych na kratownicowym stelażu transportowym, jaki został zamontowany na końcu kadłuba pojazdu, tuż obok tłumika. W czasie trwania postoju lub w czasie przemarszu, przedział bojowy pojazdu mógł zostać dodatkowo osłonięty brezentową płachtą, rozpinaną na stelażu, wykonanym z metalowych rurek. Zapas przewożonej amunicji w pojeździe wynosił łącznie 30 naboi scalonych do armaty 7,62 cm PaK 36(r) umieszczonych w zasobnikach, ulokowanych w przedziale bojowym, po obu stronach armaty oraz w kadłubie u jej nasady. Do burt przedziału załogowego, z jej każdej strony przytwierdzono po jednym pojemniku na trzy naboje, ułożone poziomo i natychmiast gotowe do użycia. O wiele trudniej dostępne były naboje z pojemników pionowych, z czego jedenaście po lewej stronie, a kolejne trzynaście po prawej stronie, wciśnięte do wnętrza kadłuba, poniżej podłogi przedziału bojowego.

Układ jezdny pojazdy był analogiczny jak w czołgach serii Panzerkampfwagen 38(t) Ausf. G. Koła napędowe wozu znajdowały się z przodu pojazdu, a napinające z jego tyłu. Sam pojazd z każdej strony był osadzony na czterech dużych, stalowych kołach nośnych z bandażami gumowymi (średnica jednego koła wynosiła 775 mm). Koła posiadały niezależne zawieszenie, zblokowane na wózkach, po dwa, na resorach płaskich. Gąsienice były podtrzymywane z każdej strony poprzez dwa niewielkie koła podtrzymujące, montowane w przedniej części kadłuba. Gąsienice wozu, jednosworzniowe, dwugrzebieniowe, drobnoogniwkowe o szerokości 293 mm. Boczne ściany kadłuba posiadały grubość 15 mm. Układ napędowy i przeniesienia napędu nie ulegał istotnym zmianom, ale od drugiej serii produkcyjnej zaczęto montować inną, silniejszą jednostkę napędową. Początkowo, w pierwszych 194 pojazdach, był zatem silnik typu TNHPS-II o mocy teoretycznej, wynoszącej 125 KM przy 2200 obrotach na minutę, później zaś, od podwozia Fgst. Nr. 1601, została wprowadzona nowa jednostka napędowa o mocy teoretycznej, wynoszącej 150 KM przy 2600 obrotach na minutę. Jednakże, ze względu na pewne ograniczenia samej przekładni, nie przekazywała ona pełnej mocy jednostki napędowej, przez co wykorzystana moc była nieznacznie niższa (koło142 KM). Nowa jednostka napędowa miała dwa gaźniki Solex 46 FNVP, a wcześniejsza wersja tylko jeden. Były to silniki chłodzone cieczą. Chłodnica znajdowała się za silnikiem, z tyłu kadłuba, tam też został umieszczony wentylator do chłodzenia. Silnik benzynowy, otrzymywał paliwo z dwóch zbiorników o pojemności łącznej 218 litrów. Moc silnika była przekazywana poprzez sprzęgło główne i wał napędowy Cardana, który biegł przez środek przedziału bojowego, do przedziału kierowania. Skrzynia przekładniowa, planetarna typu Praga-Wilson TN-100 (Praga-Wilson CT TNHP), posiadała łącznie pięć biegów przeznaczonych do jazdy do przodu i jeden bieg do jazdy do tyłu. Pojazd był wyposażony w planetarne mechanizmy skrętu i przekładnie boczne, które wprawiały w ruch koła napędowe wozu. Instalacja elektryczna 12 Voltowa. Podstawowym systemem komunikacji radiowej, były radiostacje czołgowe typu FuG-5, bądź wersja FuG-”d” (Funksprechgerat), zaś wozy dowódców kompanii zaś dysponowały jeszcze dodatkowymi radiostacjami dowódczymi FuG-8 o większej mocy.

Marder III z trójkolorowym kamuflażem w Rosji, 1943 rok

Uzbrojeniem głównym przedstawionego pojazdu było działo F-22, radzieckiej konstrukcji obr./wz. 1936, kalibru 76,2 mm (długość lufy 3894 mm), która została w odpowiedni sposób zmodyfikowana przez niemieckie zakłady Rheinmetall-Borsig, które zostały oznaczone 7,62 cm PaK 36(r) o długości całkowitej, wraz z zamontowanym hamulcem wylotowym 4179 mm. Armata ta strzelała pociskami zespolonymi typu: przeciwpancerne pełnokalibrowe 7,62 cm Panzergranatpatrone (Pzgr.) 39, podkalibrowymi Pzgr. 40, odłamkowo-burzącymi Sprgr. 39. Dodatkowo można było stosować naboje z pociskami typu kumulacyjnego 7,72 cm Gr 38 HL. Była to niemiecka kalibru 7,5 cm, która została odpowiednio dostosowana do innego kalibru radzieckiej armaty. Standardowy pocisk przeciwpancerny Pzgr. 39 był wystrzeliwany z armaty z prędkością początkową 720 m/s, , zaś pociski odłamkowo-burzące wylatywały z prędkością wynoszącą 550 m/s. Używanie amunicji podkalibrowej Panzergranatenpatrone 40, który opuszczał lufę z prędkością początkową, wynoszącą około 960 m/s było mocno ograniczane, a to z powodu znacznego zmniejszenia żywotności lufy działa. Donośność maksymalna pocisku odłamkowo-burzącego dochodziła do 10 400 metrów, zaś zalecany był ogień do maksymalnie 7600 metrów. Pocisków z naboi przeciwpancernych Pzgr. 39 używano na odległość do 1500 metrów, przy czym na dystansie do 1000 metrów pocisk tego typu mógł przebić płytę pancerną o grubości do 80 mm. Radziecki czołg średni T-34 nie mógł się czuć bezpiecznie na odległości poniżej 1500 metrów, zaś radzieckie czołgi ciężkie serii KW (w zależności od wersji i opancerzenia) mogły być skutecznie niszczone na odległościach od 500 do 1000 metrów. Ale z powodu słabego opancerzenia Panzerjäger 7,62 cm PaK 36(r) auf. Fgst. Panzerkampfwagen 38(t) Sfl. Sam mógł być z tej odległości skutecznie porażony nawet pociskami burzącymi.

Organizacja jednostek bojowych

W okresie poprzedzającym pojawienie się na frontach II Wojny Światowej wozów Marder (wszystkich typów), samobieżne działa przeciwpancerne – Panzerjäger, znajdowały się na wyposażeniu samodzielnych batalionów przeciwpancernych; Panzerjäger-Abteilung, etat dowództwa jednostki wedle wzoru K.StN.1106a, w których były przewidziane po trzy kompanie, a każda miała mieć na wyposażeniu 9 mechanicznych łowców czołgów, czyli razem 27 dział samobieżnych w batalionie, do tego czołgi dowódcze. Każda kompania posiadała po trzy plutony, a każdy pluton po trzy działa. Nowe wozy nie zmieniły teoretycznie tego układu. Nadal bowiem przewidywano taka liczebność kompanii i plutonów w batalionie. Różnice pojawiły się natomiast w praktyce (jak zawsze). Punktem wyjścia był tu bowiem etat kompanii wedle stanu podanego przez K.St.N. 1148a, z 15 lutego 1942, który zakładał po trzy plutony (każdy po trzy wozy), razem 9, ale istniała też wersja z dwoma plutonami (razem sześć dział – do tego czołg dowódcy, zazwyczaj na bazie wozu PanzerkampfwagenI). Nie to było jednak najważniejsze. W początkach 1942 roku ilość zamówionych nowych dział samobieżnych w zupełności by wystarczało na pełne pokrycie wozów dla jednostek Panzerjäger-Abteilung, które dotąd wyposażane były w Sfl., ale teraz miało być inaczej. Zdecydowano bowiem, że jedna lub dwie kompanie w batalionach przeciwpancernych dywizji szybkich Wehrmachtu , w pierwszej kolejności dotyczyło do PanzerkampfwagenDiwision, które miały otrzymywać wozy w pierwszej kolejności. Każda niemiecka dywizja miała otrzymać w zależności od sześciu do osiemnastu przeciwpancernych dział samobieżnych. Oznaczało to pełny drenaż arsenałów. Dla batalionów łowców nie wystarczyło nowego sprzętu, w związku z czym w kilku z nich przed letnią ofensywą 1942 roku, została wprowadzona organizacja mieszana. Jedna lub dwie kompanie miały otrzymać nowy sprzęt, natomiast pozostałe nadal miały użytkować starszy sprzęt, przede wszystkim przeciwpancerne działa samobieżne Panzerjäger I, bazujące na na podwoziach czołgów lekkich PanzerkampfwagenI i uzbrojonych w czeskie działa przeciwpancerne 47 mm.

Rejon Kursku, 1943 rok

W grudniu 1942 roku pojawiły się nowe etaty. Zmodyfikowany etat kompanijny K.St.N. 1148a wprowadzono teraz dziesiąty wóz Panzerjäger jako pojazd dowódcy kompanii, do tego dochodziły trzy plutony liniowe (więc skład wynoszący: 1+3+3+3). Taki etat kompanii był przewidziany dla batalionu przeciwpancernego w dywizji pancernej, natomiast ta sama kompania, ale w ramach samodzielnego Panzerjäger-Abteilung, miała liczyć łącznie 13 przeciwpancernych dział samobieżnych. Tutaj również dowódca kompanii miał do swojej dyspozycji jeden wóz dowódczy, gdzie ponadto istniały trzy plutony mechanicznych łowców czołgów, każdy z czterema działami typu Marder (skład; 1+4+4+4). 1 czerwca 1943 roku dokonano kolejnej poważnej korekty. Wprowadzony wówczas ujednolicony etat dla kompanii Panzerjäger, według K.St.N. 1148d, który teraz przewidywał 14 przeciwpancernych dział samobieżnych na jedną kompanię i po cztery wozu w każdym z plutonów (skład; 2+4+4+4). Ponadto został zmieniony etat dla samodzielnych wozów Panzerjäger-Abteilung, bowiem to one otrzymały kompanie liniowe wedle standardu K.St.N. 1148d z 1 czerwca 1943 roku. A ponadto nowy etat kompanii dowodzenia (K.St.N. 1155d), w którym były uwzględnione trzy pojazdy bojowe. Razem więc w samodzielnym batalionie mechanicznych łowców czołgów miało się znajdować łącznie etatowo 45 dział samobieżnych (batalion liczył łącznie 650 żołnierzy).

Korekty etatów zostały wprowadzone 1 listopada 1943 roku i nie zmieniły się zasadniczo od wcześniej przyjętych rozwiązań. Warto natomiast zwrócić uwagę na fakt, że ówczesny etat wprowadzony dla dywizji pancernej wzoru z 1943 roku (z końca tego roku) nie przewidywał teoretycznie przezbrojenia całego Panzerjäger-Abteilung dywizji pancernej w wozy Marder, w sile trzech kompanii, co wraz z kompanią sztabową zrównywałoby teoretycznie jego siłę bojową i liczebność z batalionami samodzielnymi. Jednakże na początku 1944 roku formalne znaczenie pierwszej generacji wozów Panzerjäger drastycznie zmalało, zaczęto wówczas bowiem szykować się do wprowadzenia drugiej generacji wozów Panzerjäger. Ich forma – całkowicie opancerzona wozów JagdPanzerkampfwagenIV. Pojazdy takie miały trafić na wyposażenie dwóch lub trzech kompanii przeciwpancernych w samodzielnych batalionach Panzerjäger-Abteilung oraz w batalionach podlegających dywizjom pancernym (kompanie po 10 wozów). W efekcie rozwiązanie zaproponowane dla dywizji pancernych wzoru 1943 roku, gdzie pozostało to jednak jedynie martwą literą.

Wschodnia Ukraina, 1942 rok, rejon Donu

W latach 1944-1945, w związku z coraz bardziej pogarszającą się sytuacją militarną i gospodarczą III Rzeszy, pojawiły się również jednostki wyposażone w działa samobieżne Marder o nieco odmiennej organizacji. Oczywiście zdarzały się przypadki, że w wozy tego typu były wyposażane kompanie, według etatu K.St.N. 1140, a zatem etatu, który był przeznaczony dla jednostek wyposażonych w przeciwpancerne działa holowane, które składały się z 12 dział lub 8 (bez jednego plutonu). Plutony wozów Marder przydzielano też czasem oddziałom improwizowanym na szczeblu pułku specjalnego, gdzie np. trzy pojazdy jako pluton przeciwpancerny.

Zastosowanie bojowe

W kwietniu 1942 roku w związku z przygotowaniami do nowej ofensywy na froncie wschodnim, zarządzono przekazywanie pojazdów jak najszybciej do jednostek frontowych, przede wszystkim batalionów przeciwpancernych dywizji pancernych. Ostatecznie wozy te rozdysponowano po różnych niemieckich PanzerkampfwagenDivision. Pierwsze wozy trafiły w maju 1942 roku do 8. Dywizji Pancernej, jaka otrzymała dwie kompanie, każda posiadała na swoim stanie tylko po 6 wzów (razem więc było 12 maszyn). Również w maju 12 wozów Marder otrzymała samodzielny Herres Panzerjäger-Abteilung 521.

Marder III zdobyty przez wojska radzieckie w 1944 roku. Zwróć uwagę na przekreślony Balkenkreuz

W maju zapadła decyzja o wysyłce najnowszych przeciwpancernych dział samobieżnych na terytorium Afryki Północnej („Armia Pancerna „Afryka”) – gdzie miały operacować w skąłdzie 15. Dywizji Pancernej (Panzerjäger-Abteilung 33.) oraz 21. Dywizji Pancernej (Panzerjäger-Abteilung 39.). Ponadto działał tam, wyposażony w przeciwpancerne działa samobieżne; samodzielny Heeres Panzerjäger-Abteilung 605. Na początku zarządzono wysłanie 12 pojazdów, po sześć maszyn dla każdego batalionu przeciwpancernego każdej dywizji pancernej. Ich transport rozpoczął się jeszcze w tym samym miesiącu. Jednocześnie zostało zarządzone, że wkrótce zostanie wykonana partia 24 nowych wozów w wersji tzw. „tropikalnej”, które miały w całości trafić do czterech kompanii (4 x 6) przeciwpancernych, podlegających do 90. Lekkiej Dywizji Afrykańskiej (24 działa samobieżne – przeciwpancerne). Ostatecznie na „Czarnym” Kontynencie nieco zmieniono te zarządzenia. Przede wszystkim zdecydowano się uzbroić w nowe modele łowców czołgów po dwie kompanie przeciwpancerne w Panzerjäger-Abteilung 33. oraz 39. i to po 9 wozów na jedną kompanię. W efekcie zarówno pierwsza dostawa wynosząca 12 pojazdów tego typu, jak i kolejna dostawa 24 wozów została zagospodarowana przez 15. oraz 21. Dywizję Pancerną, których kompanie przeciwpancernych dział samobieżnych liczyło po 18 maszyn – każda. Starano się zarówno wyjść naprzeciw formalnemu zarządzeniu OKH, formując dwie kompanie samobieżnych dział przeciwpancernych dla 90. Lekkiej Dywizji Afrykańskiej (Panzerjäger-Abteilung 190.). Udało isę tego dokonać dzięki dostawie pod koniec lata 1942, po dostarczeniu kolejnej partii, liczącej łąćznie 15 wozów tego typu, gdzie zostały sformowane dwie kompanie, każda po sześć wozó (łącznie 12 maszyn). Łącznie do niemieckiej Armii Pancernej „Afryka”, działającej na terytorium dzisiejszej Libii oraz Egiptu zostało na pewno wysłanych 51 pojazdów 7,62 cm PaK 36(r) auf. Fgst. Panzerkampfwagen 38(t) Sfl.. Ich numery seryjne to 1428-1445, 1527-1550, 1572-1575, 1577-1579, 1581-1585. Większość z tych maszyn znajdowała się na wyposażeniu niemieckich jednostek jeszcze jesienią, gdzie przystąpiły do walki w rejonie miasteczka El-Alamein, gzie podczas intensywnych walk, jakie toczyły 15. Dywizja Pancerna, 21. Dywizja Pancerna oraz 90. Dywizja Lekka utraciły praktycznie wszystkie wozy tego typu.

Tymczasem przezbrajanie kompanii w batalionach przeciwpancernych w nowy, samobieżny sprzęt nabrało tempa pod koniec wiosny 1942 roku. W czerwcu 76,2 mm działa samobieżne otrzymywały:

Bez dobrego kamuflażu i zajęcia odpowiednich pozycji bojowych, trudno było by przetrwać niemieckiej załodze wozu

4. Dywizja Pancerna – sześć wozów
5. Dywizja Pancerna – sześć wozów
17. Dywizja Pancerna – sześć wozów
18. Dywizja Pancerna – dziewięć wozów
20. Dywizja Pancerna – sześć wozów
22. Dywizja Pancerna – sześć wozów.

W lipcu 1942 roku, gdzie niemieccy żołnierze prowadzili już na froncie wschodnim nową ofensywę, na jego południowym odcinku, wysyłka kolejnych przeciwpancernych dział samobieżnych do kolejnych dywizji była nadal kontynuowana. Teraz jednak skupiono się równolegle na wyposażaniu tych związków taktycznych, które zostały wycofane do rezerw strategicznych, których stopniowe odtwarzanie gotowości bojowej na francuskich i niemieckich poligonach trwało równolegle. W efekcie, część z wysłanych dział trafiły od razu na działania bojowe na froncie wschodnim. W lipcu 1942 roku nowy sprzęt otrzymały:

1. Dywizja pancerna – sześć wozów
2. Dywizja Pancerna – sześć wozów
6. Dywizja Pancerna – dziewięć wozów
7. Dywizja Pancerna – sześć wozów
12. Dywizja Pancerna – sześć wozów
19. Dywizja Pancerna – dwanaście wozów.

Wkrótce, w sierpniu 1942 roku swoje nowe działa samobieżne otrzymały także 10. Dywizja Pancerna (łącznie 9 wozów), 2. Dywizja Pancerna SS „Das Reich” (otrzymała 9 wozów), ponadto kolejne 9 maszyn znalazło się na wyposażeniu 7. Dywizji Pancernej, co pozwoliło przezbroić w nie 2. kompanię Panzerjäger-Abteilung 42. Do września 1942 roku czeskie działa samobieżne znalazły się na wyposażeniu łącznie 15 niemieckich dywizji pancernych. Ponadto otrzymała je jedna dywizja pancerna Waffen SS i 90. Lekka Dywizja Afrykańska. Po 6 maszyn trafiło również do batalionów przeciwpancernych podlegających 18. oraz 29. Dywizji Piechoty Zmotoryzowanych, przy czym te dostawy nastąpiły jeszcze wiosną 1942 roku, dzięki wyprodukowaniu w tym czasie dość sporej partii wozów 7,62 cm PaK 36(r) auf. Fgst. Panzerkampfwagen 38(t) Sfl., gdzie były możliwe kolejne nowe dostawy. 6 dział trafiło do 16. Dywizji Pancernej, 20. Dywizja Pancerna otrzymała kolejną dostawę 7 maszyn. Taką samą liczbę otrzymał batalion przeciwpancerny 20. Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej. Uzupełnienia skierowano również do jednostek, które od lata używały nowych dział samobieżnych w intensywnych działaniach bojowych na froncie wschodnim. Generalnie starano się rozbudować kompanie po 9 wozów, dla każdego batalionu zaś wystawić dwie takie kompanie.

Na tym zdjęciu doskonale widać wysoką sylwetkę wozu 7,62 cm PaK 36(r) auf. Fgst. Panzerkampfwagen 38(t) Sfl.

Zakończenie w październiku 1942 roku produkcji dział samobieżnych 7,62 cm PaK 36(r) auf. Fgst. Panzerkampfwagen 38(t) Sfl. zbiegło się w tym czasie ze znacznym nasileniem walk na wszystkich frontach: wschodnim i afrykańskim. Ponoszono dość znaczne straty, ale siłą rzeczy zakończenie produkcji spowodowało, że nie możliwe było uzupełnianie ponoszonych strat. Lądowanie sił anglo-amerykańskich w Maroku oraz Algierii, spowodowało wysłanie do Tunezji niemieckiej 10. Dywizji Pancernej, a wraz z nią jej 90. batalionu łowców czołgów (9 samobieżnych dział przeciwpancernych 7,62 cm w 1. kompanii). Wozy te walczyły w tym kraju i ostatecznie zostały utracone wszystkie maszyny. Na front wschodni zostały wysłane silne bataliony przeciwpancerne, podlegające 6. i 7. Dywizji Pancernej, podobnie jak 2. Dywizji Pancernej SS „Das Reich”, które wyruszyły na Ukrainę, w początkach 1943 roku. W okresie zimowym 18 dział, ale przekazanych z 4. oraz 18. Dywizji Pancerne, otrzymał Panzerjäger-Abteilung 616., wykorzystując je następnie w działaniach bojowych. Własne działa samobieżne otrzymała także 22. Dywizja Piechoty (powietrzno-transportowa), rozlokowana jako garnizon na wyspie Kreta.

Do połowy 1943 roku większość wozów 7,62 cm PaK 36(r) auf. Fgst. Panzerkampfwagen 38(t) Sfl., a według najnowszej terminologii oznaczone jako Panzerjäger 38(t) 7,62 cm PaK 36 Sd. Kfz. 139, została utracona lub wycofana z jednostek tyłowych i została zastąpiona nowszymi konstrukcjami kolejnej generacji, z bardziej u standaryzowanym uzbrojeniem, jak dla jednostek zaopatrzeniowych Wehrmachtu. Ostatnim dużym starciem niemieckich pojazdów była wielka bitwa na Łuku Kurskim. Wedle oficjalnego wykazu z 30 czerwca 1943 roku, opisywane pojazdy znajdowały się w następujących jednostkach:

Marder III z 49. Panzerjäger-Abteilung z 4. Dywizji Pancernej na froncie wschodnim, 1943 rok

2. Dywizja Pancerna – 6 wozów (wszystkie sprawne)
7. Dywizja Pancerna – 6 wozów (wszystkie sprawne)
8. Dywizji Pancernych – 12 wozów (9 sprawnych)
12. Dywizja Pancerna – 16 wozów (15 sprawnych)
19. Dywizja Pancerna – 14 wozów (wszystkie sprawne)
2. Dywizja Pancerna SS „Das Reich” – 9 wozów (wszystkie sprawne)
20. Dywizja Grenadierów Pancernych – 6 wozów (wszystkie sprawne)
22. Dywizja Piechoty – 18 wozów (wszystkie sprawne)
52. Dywizja Piechoty – 2 wozy (wszystkie sprawne)
616. Panzerjäger-Abteilung – 5 wozów (1 sprawny).

Do końca 1943 roku większość pojazdów utracono lub wycofano, także że w niektórych pododdziałach przeciwpancernych pozostało niespełna 40 sztuk. Natomiast cały czas wozy te znajdowały się na wyposażeniu niemieckiej 22. Dywizji Piechoty (powietrzno-transportowej), ulokowanej na Krecie, która wykazywała na stanie 15 pojazdów tego typu. Zgodnie z sugestią Adolfa Hitlera z końca listopada 1943 roku, wozy te zaczęto formalnie nazywać Marder III 7,62 cm, co formalnie zostało następnie usystematyzowane w lutym 1944 roku. Pojedyncze pojazdy tego typu pozostały na wyposażeniu niektórych jeszcze oddziałów do końca wojny, a przykładowo tego typu przeciwpancerne działa samobieżne w liczbie 7 egzemplarzy miały znajdować się jeszcze na początku 1945 roku na wyposażeniu 20. Dywizji Grenadierów Pancernych, zaś 3 maszyny znajdowały się w ewidencji sprzętu wojskowego w 35. Dywizji Piechoty. Jednakże w tym czasie broń tego rodzaju była już prawdziwą rzadkością.

Hauptmann Helmut Schmidt rozmawia z kierowcą Mardera III na rynku Eeklo

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

Długość całkowita konstrukcji: 5850 mm
Długość kadłuba: 4650 mm
Szerokość konstrukcji: 2150 mm
Wysokość konstrukcji: 2500 mm
Masa pełna: 10 700 kg
Uzbrojenie wozu:
jedna armata przeciwpancerna PaK 36(r) kalibru 7,62 mm
jeden karabin maszynowy w kadłubie 7,92 mm MG 37(t)
Przewożona amunicja: 30 naboi scalonych do armaty, 1200 naboi do karabinu maszynowego
Załoga wozu: dowódca-celowniczy, ładowniczy, mechanik-kierowca, strzelec-radiotelegrafista
Jednostka napędowa: TNHPS-II o mocy teoretycznej, wynoszącej 125 KM przy 2200 obrotach na minutę, później zaś, od podwozia Fgst. Nr. 1601, została wprowadzona nowa jednostka napędowa o mocy teoretycznej, wynoszącej 150 KM przy 2600 obrotach na minutę
Zbiornik paliwa (pojemność): 218 litrów
Prędkość maksymalna wozu: 42 km/h
Prędkość podróżna (maksymalna): 35 km/h
Prędkość w terenie: 20 km/h
Zasięg (droga/teren): 185/140 km

Panzerjäger 38(t) für 7,62 cm PaK 36(r), Sd.Kfz. 139 (Marder III)

Kuna po niemiecku: Marder III Ausf. H

Ja już zostało wcześniej wspomniane, jeszcze w maju 1942 roku, niemieckie władza uznały, że podwozie czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t) należy w pełni wykorzystać jako nośnik dla niemieckiego działa przeciwpancernego 7,5 cm PaK 40. W związku z tym Albert Speer zlecił opracowanie prototypu takiego pojazdu, który gotów był pod koniec czerwca 1942 roku. Na razie jednak samej produkcji nie podjęto, choć równolegle uruchomiono wytwarzanie tak uzbrojonych wozów Panzerjäger na bazie czołgu lekkiego PanzerkampfwagenII. Produkcja przeciwpancernych dział samobieżnych 7,5 cm PaK 40 Ausf. Panzerkampfwagen 38(t) ruszyła dopiero w zakładzie BMM na początku listopada 1942 roku. Została wykorzystana wersja podwozia Ausf. H Panzerkampfwagen 38(t), który wyposażono w nowy silnik typu Praga AC.

W stosunku do poprzedniego modelu, teraz zmiany dotyczyły przede wszystkim zastosowanego uzbrojenia głównego. Została zamontowana niemiecka armata przeciwpancerna PaK 40 L/46 (PaK 40/3), wskazując to jako nowe, standardowe działo przeciwpancerne oddziałów Wehrmachtu. PaK 40 posiadał kaliber 75 mm i długość 46 kalibrów. Długość lufy sięgała 3450 mm, zamek klinowy, półautomatyczny spust mechaniczny. Pod względem właściwości balistycznych, armata ta posiadała bardzo zbliżone możliwości do radzieckiego odpowiednika F-22. Tym samy, że przecież stosowana była ta sama amunicja, która do wersji PaK 36(r) była nieco zmodyfikowana (minimalnie większy kaliber). Armata ta strzelała pociskami zespolonymi typu: przeciwpancerne pełnokalibrowe 7,5 cm Panzergranatpatrone (Pzgr.) 39, podkalibrowymi Pzgr. 40, odłamkowo-burzącymi Sprgr. 39. Dodatkowo można było stosować naboje z pociskami typu kumulacyjnego 7,5 cm Gr 38 HL (prędkość początkowa 540 m/s). Była to niemiecka kalibru 7,5 cm, która została odpowiednio dostosowana do innego kalibru radzieckiej armaty. Standardowy pocisk przeciwpancerny Pzgr. 39 był wystrzeliwany z armaty z prędkością początkową 792 m/s, , zaś pociski odłamkowo-burzące wylatywały z prędkością wynoszącą 550 m/s. Używanie amunicji podkalibrowej Panzergranatenpatrone 40, który opuszczał lufę z prędkością początkową, wynoszącą około 933 m/s. Donośność maksymalna pocisku odłamkowo-burzącego dochodziła do 10 400 metrów, zaś zalecany był ogień do maksymalnie 7600 metrów. Pocisków z naboi przeciwpancernych Pzgr. 39 używano na odległość do 1500 metrów, przy czym na dystansie do 1000 metrów pocisk tego typu mógł przebić płytę pancerną o grubości do 80 mm. Celownik typu ZF 3 x 8 stopni był taki sam jak w poprzednim modelu, także zamontowany po jej lewej stornie. Armata mogła się wychylać na lewo i prawo pod kątem 28 stopni (po 14 stopni na każdą stronę), przy użyciu ręcznych manipulatorów – pokręteł. Kąty obniżenia i podniesienia lufy sięgały od -5 stopni do +22 stopni (wedle niektórych danych – najprawdopodobniej błędnych – pod 9stopni w górę i dół).

Armata przeciwpancerna PaK 40/3 była zamontowana na zmodernizowanej lawecie wewnątrz przedziału bojowego na specjalnej podstawie i przytwierdzonej do kadłuba wozu śrubami. Osadzona została ona nieznacznie niżej niż w przypadku PaK 36(r), była ona również nieznacznie przesunięta do przodu. Podobnie jak w poprzednim modelu, na czas jazdy działo stabilizowane podczas jazdy były dwoma uchwytami – przednim i tylnym. Nowa armata i sposób jej montażu wymusił modyfikację konstrukcji ochronnej maski pancernej. W 7,5 cm PaK 40 auf Panzerkampfwagen 38(t) nie było już dodatkowych płyt pancernych, które mocowane były przed armatą na stropie kadłuba pojazdu, zlikwidowano również znajdujące się tam w poprzednim modelu właz mechanika-kierowcy i strzelca-radiotelegrafisty. Zamiast tego maska armaty, zbudowana z płyt pancernych grubości 15 mm, znacznie bardziej jednolita i powiększona, przylegała bezpośrednio do stropu kadłuba wozu. Boczne osłony pancerne kończyły się teraz na wysokości trzeciego koła nośnego. Nowością była niewielka płyta pancerna o grubości 10 mm, która była montowana na stropie maski armaty, która chroniła działo przeciwpancerne przed odłamkami uderzającymi z górnej, przedniej półsfery. Do niej również były przypięte dwa peryskopy dla dowódcy, celowniczego oraz ładowniczego armaty, na ścianach bocznych znajdowały się również zamontowane dwa otwierane ręcznie peryskopy do obserwacji bocznej. Modyfikacji została poddana podłoga przedziału bojowego. Dowódca-celowniczy oraz ładowniczy do swojej dyspozycji mieli teraz położone niżej siedziska tuż obok armaty, które osłaniane były z boku pancerzem bocznym. Na samą podłogę w centralnej części, składał się teraz strop przedziału silnikowego, dwa boczne metalowe fartuchy – o podniesionych brzegach, tak aby nie wypadały podczas jazdy z pojazdu znajdujące się tam przedmioty oraz dodatkowy bagaż ustawiony na tylnym bagażniku z kratownicy.

Marder III z Deutsche Afrika Korps w lipcu 1942 roku. Pojazd ten należał do 15. Dywizji Pancernej

Produkcja seryjna wozów 7,5 cm PaK 40/3 ausf Sfl. 38(t) ruszyła w zakładzie BMM w listopadzie 1942 roku, utrzymując się na bardzo zbliżonym co wcześniej poziomie. Zostało wówczas wykonanych łącznie 50 pojazdów tego typu. Niemieckie wojsko odebrało tylko 42 wozy w listopadzie. Pozostałe osiem wozów zostało odebranych w grudniu 1942 roku, wraz z kolejnymi 60 innymi wyprodukowanymi maszynami w grudniu, czyli łącznie 68 maszyn. W styczniu 1943 roku zostało wyprodukowanych 60 wozów, a w lutym jednak tylko 35 maszyn, zaś w marcu 30 egzemplarzy. Zmniejszenie produkcji wynikało z fakty, że zakład BMM już produkował inny sprzęt na bzie podwozia czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t). W kwietniu 1943 roku zostało wykonanych 34 pojazdy tego typu, a w maju pozostałe sześć wozów. Łącznie razem powstało 275 egzemplarzy pojazdów, które posiadały następujące numery seryjne: 1751-1952, 1967-1969, 1981-1997, 2014-2026, 2051-2075, 2121-2129, 2136, 2142,2144-2147, który był określany teraz jako Panzer-Jager 38 7,5 cm PaK 40/3 Sd. Kfz.138.

Zakończenie produkcji dział samobieżnych na bazie wersji Ausf. H w maju 1943 roku nie oznaczało bynajmniej zakończenia wytwarzania samych dział samobieżnych jako takich. W maju 1943 roku nie oznaczało bynajmniej zakończenia wytwarzania samych dział samobieżnych jako takich. W tym samym miesiącu zdecydowano, że powracające na generalny remont do III Rzeszy czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t). Były to maszyny bardzo wielu wersji od Ausf. A do G. W maju 1943 roku zostało przebudowanych pierwszych 18 wozów, w czerwcu 60 kolejnych maszyn, w lipcu 28, 27 egzemplarzy w sierpniu, 34 wozy w wrześniu, a 8 wozów jeszcze w październiku 1943 roku. Razem dawało to 175 nowych wozów Panzerjäger 38(t) 7,5 cm PaK 40/3.

Pojazd zdobyty przez siły brytyjskie w Afryce Północnej

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

Długość całkowita konstrukcji: 5800 mm
Długość kadłuba: 4650 mm
Szerokość konstrukcji: 2150 mm
Wysokość konstrukcji: 2500 mm
Masa pełna: 10 800 kg
Uzbrojenie wozu:
jedna armata przeciwpancerna PaK 40 kalibru 75 mm
jeden karabin maszynowy w kadłubie 7,92 mm MG 37(t)
Przewożona amunicja: 38 naboi scalonych do armaty, 600 sztuk nabojów do karabinu maszynowego
Załoga wozu: dowódca-celowniczy, ładowniczy, mechanik-kierowca, strzelec-radiotelegrafista
Jednostka napędowa: Praga AC o mocy teoretycznej, wynoszącej 150 KM przy 2600 obrotach na minutę
Zbiornik paliwa (pojemność): 218 litrów
Prędkość maksymalna wozu: 47 km/h
Prędkość podróżna (maksymalna): 35 km/h
Prędkość w terenie: 20 km/h
Zasięg (droga/teren): 185/140 km

Marder III Ausf. H

Służba liniowa drugiej odmiany Kuny

Druga generacja przeciwpancernych wozów Marder III (działo 7,5 cm) powstała w ilości łącznie 450 wozów, ale taka ilość pojazdów została dostarczona armii niemieckiej na przestrzeni aż jednego roku, co oznaczało, że jednorazowo nigdy nie zostało dostarczonych maszyn w takiej ilości, aby w większej liczbie pojawić się na froncie. Jako pierwsze nowe działa otrzymały na przełomie 1942, a 1943 roku następujące jednostki:

16. Dywizja Piechoty Zmotoryzowanej – 3 wozy jako uzupełnienie
20. Dywizja Pancerna – 3 wozy jako uzupełnienie
6. Dywizja Pancerna – 7 wozów jako uzupełnienie
11. Dywizja Pancerna – 5 wozów jako uzupełnienie
17. Dywizja Pancerna – 7 wozów jako uzupełnienie
616. Batalion Łowców Czołgów – 3 wozy jako uzupełnienie

Były to przede wszystkim interwencyjne dostawy do jednostek walczących na froncie wschodnim, jedynie stanowiące uzupełnienia dla wyposażonych pododdziałów w inne wozy Panzerjäger w batalionach przeciwpancernych. Natomiast całkowite przezbrojenie w nowy typ wozu typu Panzerjäger miało miejsce w tych jednostkach, które albo wcześniej zostały wycofane do Francji celem odbudowy siły (1. Dywizja Pancerna), albo właśnie z stamtąd były z powrotem przerzucane na front wschodni po okresie ich odtworzenia (1. Dywizja Pancerna SS „Leibstandarde SS Adolf Hitler”). I tak „LSSAH” otrzymała 27 dział Panzerjäger 38(t) 7,5 cm PaK 40/3 Sd. Kfz. 138, Panzerjäger Abteilung z 1. Dywizji Pancernej zaś łącznie 18 wozów tego typu, dla dwóch kompanii, po 9 maszyn w każdej z nich. W lutym i marcu 1943 roku nowe przeciwpancerne działa samobieżne trafiły do kolejnych jednostek. W przypadku dywizji piechoty – 15. Dywizja Piechoty, 71. Dywizja Piechoty i 113. Dywizja Piechoty. Na ich wyposażenie trafiły kompanie przeciwpancerne w sile po 13 pojazdów. Pojazdy te miały również znaleźć się na terytorium Afryki wraz z jedną kompanią łowców czołgów z batalionu należącego do 334. Dywizji Piechoty, przy czym kilka dział trafiło do Tunezji w lutym 1943 roku jako uzupełnienie, gdyż do Tunezji wyruszono pierwotnie z wozami typu Marder I (Sfl. Lorraine). Do Afryki Północnej skierowano również pewne uzupełnienia dla coraz bardziej wykrwawionych batalionów łowców czołgów podlegających 15. oraz 21. Dywizji Pancernej. Ciekawie został wyposażony wiosną 1943 roku Panzerjäger-Abteilung 10. z 10. Dywizji Pancernej (Dywizji Grenadierów Pancernych). Otrzymał on trzy kompanie, każda według wzorca K.St.N. 1148a Ausf. B, czyli w sile 13 przeciwpancerny dział samobieżnych. Łącznie więc cały batalion otrzymał 39 dział PaK 40/3 Sfl. 38(t). Wozy te były kierowane do jednostek, które już wcześniej zapoznały się z samobieżnymi działami przeciwpancernymi, powstałych zarówno na bazie czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t) oraz PanzerkampfwagenII, ale także były wystawiane nowe kompanie, które miały być dostarczane przede wszystkim do dywizji piechoty. Wiosną 1943 roku, w okresie nieco większego spokoju na froncie wschodnim, miały miejsce ostatnie ich duże dostawy. Wykaz z 30 czerwca 1943 roku wskazuje następujące ilości tych dział w jednostkach rozlokowanych na froncie wschodnim:

Zastosowanie nieco innej konstrukcji nadbudówki pozwoliło nieco zmniejszyć wysokość samego wozu

2. Dywizja Pancerna – 24 wozy (23 sprawne)
8. Dywizja Pancerna – 6 wozów sprawnych
18. Dywizja Pancerna – 3 wozy sprawne
20. Dywizja Pancerna – 16 wozów sprawnych
23. Dywizja Pancerna – 15 wozów sprawnych
10. Dywizja Grenadierów Pancernych – 39 wozów sprawnych
1. Dywizja Pancerna SS „LSSAH” – 20 wozów (19 sprawnych)
5. Dywizja Pancerna SS „Wiking” – 10 wozów (4 sprawne)
15. Dywizja Piechoty – 13 wozów (12 sprawnych)
616. Batalion Łowców Czołgów – 13 wozów (12 sprawnych).

Przeciwpancerne działa samobieżne Marder III (7,5 cm), nazwane tak formalnie w lutym 1944 roku, pozostawały na wyposażeniu licznych niemieckich kompanii łowców czołgów batalionów Panzerjäger (tak jak w dywizjach szybkich, jak i dywizjach piechoty) przez cały rok 1943 i pierwszą część 1944 roku, kiedy to stopniowo zaczęły zanikać na rzecz nowych modeli wozów Panzerjäger i dział szturmowych, które je zastąpiły. Ponieważ wozy Sd. Kfz. 138, wyposażone w armatę 7,5 cm PaK 40/3, występowały od wiosny 1943 roku w dóch podstawowych odmianach – Ausf. H i M, a w większości niemieckich dokumentów z lat 1943-1944, te pojazdy nie są rozróżniane, gdzie są po prostu określane jak PaK 7,5 cm Sfl., dlatego nie można było określić ilość danej odmiany.

Ostatnie wcielenie: Marder III Ausf. M

Już na przełomie 1942 i 1943 roku, kiedy zostały już określone założenia do nowego programu produkcji broni pancernej, określonej na lata 1943-1944, ponadto istniało przekonanie, e w pewien sposób improwizowane wozy Panzerjäger budowie na baize starych modeli czołgów lekkich i posiadające otwarte przedziały bojowe są już konstrukcjami opartymi na podwoziach czołgów lekkich – przestarzałymi. Miały je zastąpić całkowicie nowe modele pojazdów pancernych tego typu, konstrukcyjnie powstałe na działach szturmowych. Na razie jednak, zanim zupełnie nowe modele łowców czołgów mogły powstać, zostać przetestowane i pojawić się na froncie w wystarczającej ilości, musiało jeszcze trochę potrwać. Dlatego zamierzano jeszcze wprowadzić na front ostatni model doraźny wersji wozów Marder III, w wersji Ausf. M.

Panzerjäger 38(t) für 7,62 cm PaK 36(r), Sd.Kfz. 139 (Marder III)

Prace nad 7,5 cm PaK 40/3 auf Sfl. 38(t) Ausf. M „Motor Vorn” rozpoczęły się na początku 1943 roku, już w maju zaś wóz skierowano do produkcji. Zasadniczą zmianą w stosunku do modeli Ausf. G i Ausf. H było przekonstruowanie samego kadłuba pojazdu, zmiana położenia jednostki napędowej, stąd owe określenie Motor Vorn oraz miejsce mocowania armaty (przedział kierowania – przedział napędowy – przedział bojowy), a co za tym idzie, lepsze rozłożenie masy pojazdu i wyważenie działa samobieżnego. Najmniejsze zmiany dotknęły podwozie pojazdu, generalnie tożsame poprzednimi modelami, z tą jednak różnicą, że zamiast dwóch par kół podtrzymujących gąsienice, teraz było stosowane tylko pojedyncze koło podtrzymujące z każdej strony kadłuba. W 1944 roku stosowane były nieco odmienne modele kół napędowych (bez części otworów ulgowych) i napinających. Kadłub został przekonstruowany. Wykonano teraz z płyt pancernych grubości 15 mm (boki podwozia, przednia osłona transmisji 15-20 mm), rezygnując z czołowych osłon o grubości 50 mm. Zlikwidowano przednie, kadłubowe stanowisko karabinu maszynowego, przednią płytę stropową kadłuba zaś wydłużono i pochylono pod znacznym kątem (grubość płyty wynosiła 10 mm). Mechanik-kierowca zasiadał teraz w niewielkiej kabinie, dzielonej od przedziału bojowego. Na swoje stanowisko dostawał się przez podwójne drzwiczki w stropie kabiny, którą osłaniały płyty pancerne o grubości 10-15 mm. Wykusz kierowcy był odlewany, ale w grudniu 1943 roku został zmieniony na całkowicie spawany, z blach prostych (grudzień 1943 roku). Pancerz nadwozia pojazdu, z ochrony przedziału bojowego posiadał grubość jednolitą – 10 mm. Przedział bojowy został przesunięty do tyłu pojazdu, choć nadal z góry pozostawał otwarty, trzech przebywających tam załogantów (dowódca, celowniczy, ładowniczy-radiotelegrafista), ochraniały osłony pancerne przednie, boczne, a nawet tylne (tylne płyta pancerna o grubości 10 mm była uchylana na wysokości powyżej tłumika). Przedział bojowy uległ zmniejszeniu, ale znacząco poprawił się dostęp do składowanej amunicji. W Paznerjager 38(t) mit 7,5 cm PaK 40/3 Ausf. M przewożonych było 38 naboi scalonych do armaty PaK 40. Teraz jednak po obu stronach , na ścianach przedziału bojowego, znajdowały się pojemniki na aż 24 naboje (po 12 z każdej strony, w mocowaniach pionowych). Reszta przewożonej amunicji umieszczona była u nasady działa. Radiostacje typu Fu „d” lub Fu 5 były montowane po prawej stornie armaty, w stelażu metalowym przytwierdzonym do ściany bocznej, obsługiwanych przez ładowniczego wozu. W wersji pojazdu dowodzenia obok znajdowała się jeszcze radiostacja typu Fu 8, przez co ilość zebranej amunicji w wersji „dowódczej” była mniejsza o 12 naboi. Armata i jej przyrządy celownicze pozostały niezmienione. Sama armata mogła się wychylać na lewo i prawo o 25 stopni, przy użyciu ręcznych manipulatorów – pokręteł; kąty obniżenia i podniesienia lufy wynosiło od -8 do +16 stopni, nadal też na czas jazdy mocowano ją w dwóch punktach – blokadą w przedziale bojowym i blokadą przednią, ustawianą na stropie kadłuba pojazdu.

Zniszczony pojazd na Półwyspie Apenińskim

Kluczową zmianą było przekonstruowanie całego układu napędowego. W wersji Ausf. M stosowane były aż trzy różne jednostki napędowe. W wersji Ausf. M stosowane były aż trzy jednostki napędowe. Najpierw były to znane już wcześniej stosowane modele; silniki Praga AC (moc 150 KM przy 2600 obr./min.), od lipca do listopada 1943 roku montowano zaś mocniejsze silniki Praga Ausf. IV (180 KM przy 2800 obr./min.). Silniki te jednak okazały się dość zawodne, w związku z czym ostatnie serie produkcyjne zostały wyposażone w jednostki Praga NS (moc; 160 KM przy 2600 obr./min.). Modernizacji poddano także układy chłodzenia i smarowania. Silnik był montowany centralnie, przed przedziałem bojowym i bezpośrednio przed skrzynią przekładniową. Dostęp do silnika był ułatwiony, na stropie przedziału napędowego, bowiem była zamontowana para szerokich drzwi inspekcyjnych, ponadto mniejszą klapę zamontowano również od strony przedziału bojowego.

Produkcja seryjna odmiany Ausf. M ruszyła w maju 1943 roku, kiedy to wykonano pierwszych 20 maszyn. W czerwcu było to już 45 dział samobieżnych, ale już w lipcu samą liczbę podwojono do 90 maszyn. W sierpniu liczba wyprodukowanych maszyn spadła do 62, aby we wrześniu powstało ich już 101 egzemplarzy/ W październiku odebrano już 141 maszyn, niemal zbliżając się do żądanego przez Adolfa Hitlera wyznaczonego limitu na miesiąc. W listopadzie zostało wykonanych jednak tylko 100 maszyn, a w grudniu 1943 roku już zaledwie 75 maszyn. W styczniu nowego 1944 roku powstało 67 maszyn, w lutym wojsko odebrało już 72 maszyny, w marcu 64 wozy, a w kwietniu 59. W maju 1944 roku odebranych zostało 46 wozów, po czym produkcję seryjną wozów Marder III Ausf. M ostatecznie zakończono. Spadek produkcji samobieżnych dział przeciwpancernych począwszy od końca 1943 roku wynikał stąd, że zakłady zostały obarczone koniecznością wykorzystania na tym samym podwoziu również całej serii innych pojazdów – dział piechoty kalibru 150 mm (dokładnie 149,1 mm), samobieżnego działa przeciwlotniczego 20 mm czy wozu amunicyjnego. Wiosną 1944 roku do produkcji wszedł wreszcie Panzerjäger nowej generacji – Hetzer – co zakończyło szybko dalsze inwestycyjne w model Ausf. M. Łącznie czeskie zakłady BMM wykonały na pewno 942 wozy, a według innych danych 975 sztuk.

Front Wschodni, 1943 rok

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

Długość całkowita konstrukcji: 5750 mm
Długość kadłuba: 4650 mm
Szerokość konstrukcji: 2150 mm
Wysokość konstrukcji: 2480 mm
Masa pełna: 10 150 kg
Uzbrojenie wozu:
jedna armata przeciwpancerna PaK 40 kalibru 75 mm
Przewożona amunicja: 38 naboi scalonych do armaty
Załoga wozu: dowódca-celowniczy, ładowniczy, mechanik-kierowca, strzelec-radiotelegrafista
Jednostka napędowa: Praga AC o mocy teoretycznej, wynoszącej 150 KM przy 2600 obrotach na minutę, później zaś, Praga Ausf. IV mocy teoretycznej, wynoszącej 180 KM przy 2800 obrotach na minutę lub Praga NS o mocy 160 KM przy 2600 obrotach na minutę
Zbiornik paliwa (pojemność): 218 litrów
Prędkość maksymalna wozu: 47 km/h
Prędkość podróżna (maksymalna): 35 km/h
Prędkość w terenie: 20 km/h
Zasięg (droga/teren): 185/140 km

Działania bojowe

Nowy model przeciwpancernego działa samobieżnego 7,5 cm Panzerjäger 38(t) zaczął trafiać do jednostek, podobnie jak wozy przebudowane z czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t) podczas przeprowadzania remontów generalnych na wcześniejszy typ łowcy czołgów z armatą PaK 40 – późną wiosną 1943 roku. Co ciekawe, teraz głównym odbiorcą tych pojazdów nie miały być dywizje pancerne, lecz dywizje piechoty (wcześniej do wybranych dywizji piechoty dostarczano przedtem głównie przeciwpancerne działa samobieżne Marder I). Mogły one liczyć na pojedyncze kompanie przeciwpancerne uzbrojone tylko w działa samobieżne, wedle etatów mówiących o 14 lub 10 pojazdach w każdej z nich. W maju 1943 roku 14 wozów zostało skierowanych do 113. Dywizji Piechoty, mogły być to jednak jeszcze wozy serii Ausf. H, 12 do 371. Dywizji Piechoty, zaś 384. Dywizja Piechoty i 376. Dywizja Piechoty otrzymały pojedyncze maszyny.

Panzerjäger 38(t) für 7,62 cm PaK 36(r), Sd.Kfz. 139 (Marder III)

Kolorowe zdjęcie przedstawiające wozy niemieckie po rozładunku w Afryce Północnej

W czerwcu 1943 roku nakazano wysyłać wozy do następujących jednostek, z czasem wysyłka była finalizowana w kolejnym miesiącu; nie zawsze były to jednak zawsze kompanie i bataliony łowców czołgów przynależne formalnie określonej dywizji ostatecznie zasilały macierzysty związek taktyczny i były kierowane na inny odcinek frontu: wykaz obejmuje zarazem wozy Marder III Ausf. M oraz wozy Marder III 7,5 cm PaK 40 w odmianie przebudowywanej z czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t);

15. Dywizja Piechoty – 5 wozów (dostawa uzupełniająca)
23. Dywizja Piechoty – 10 wozów
71. Dywizja Piechoty – 1 wóz (dostawa uzupełniająca)
371. Dywizja Piechoty – 2 wozy (kolejna dostawa)
384. Dywizja Piechoty – 10 wozów (kolejna dostawa)

W lipcu 1943 roku;

9. Dywizji Piechoty – 14 wozów
34. Dywizja Piechoty – 14 wozów
52. Dywizje Piechoty – 12 wozów
57. Dywizja Piechoty – 14 wozów
72. Dywizja Piechoty – 14 wozów
Grupa Armii „Środek” – 13 wozów
Rezerwy oddziałów Waffen-SS – 10 wozów
1. Dywizja Pancerna SS „LAH” – 4 wozy
5. Dywizja Pancerna SS „Wiking” – 1 wóz

Niszczyciel Czołgów Sd. Kfz. 138 7,5 cm Marder III Aus.f H

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Niemcy, Munster – Deutsche Panzermuseum

W sierpniu 1943 roku;

44. Dywizja Piechoty – 14 wozów
76. Dywizja Piechoty – 14 wozów
255. Dywizja Piechoty – 14 wozów
305. Dywizja Piechoty – 14 wozów
322. Dywizja Piechoty – 14 wozów
Grupa Armii „Środek” – 73 wozy
Grupa Armii „Południe” – 28 wozów

We wrześniu 1943 wysyłki objęły;

Marder III Ausf. H

561. Batalion Łowców Czołgów – 14 wozów
559. Batalion Łowców Czołgów – 6 wozów
616. Batalion Łowców Czołgów – 5 wozów
23. Dywizja Piechoty – 5 wozów
256. Dywizja Piechoty – 3 wozy
Grupa Armii „Południe” – 17 wozów
Rezerwy Waffen-SS – 10 wozów

Październik 1943 roku:

Marder III Ausf. M

616. Batalion Łowców Czołgów – 15 wozów
741. Batalion Łowców Czołgów – 14 wozów
744. Batalion Łowców Czołgów – 9 wozów
Grupa Armii „Południe” – 14 wozów
Grupa Armii „Środek” – 20 wozów
2. Dywizja Pancerna – 2 wozy
5. Dywizja Pancerna – 2 wozy
258. Dywizja Piechoty – 10 wozów
302. Dywizja Pancerna – 10 wozów

Zniszczony pojazd gdzieś w Holandii

Należy w tym miejscu wyjaśnić, że jesienią 1943 roku na froncie wschodnim przystąpiono do formowania nowych batalionów samodzielnych łowców czołgów, będących czymś w rodzaju sprzeciwu dowództw wojsk polowych Armii Wschodniej na taktyczne i operacyjne rozdrobnienie samobieżnych dział przeciwpancernych. Te nowe Panzerjäger-Abteilung nosiły teraz przydomek; armijne: Armee-Panzerjäger-Abteilung, w odróżnieniu od starych, samodzielnych batalionów tego rodzaju znanych jako Heeres-Panzerjäger-Abteilung (Wojsk Lądowych Szczebla Centralnego) i wyróżniała je numeracja 700. W batalionach, o sile trzech kompanii, skupiano w nich przeciwpancerne działa samobieżne z danego korpusu bądź armii, tak aby wyższy dowódca polowy mógł wykorzystać swój oddział jako odwód przeciwpancerny na poziomie operacyjnym. Wzmacniało to możliwości reagowania dowódców wyższego szczebla, ale osłabiało to możliwości obrony przeciwpancernej na szczeblu dywizji. Pierwszy taki batalion powstał w połowie września 1943 roku – 731. Armee-Panzerjäger-Abteilung na bazie: 2. kompanii z Panzerjäger-Abteilung255., 1. kompanię z Panzerjäger-Abteilung 188 i 2. kompanii z Panzerjäger-Abteilung 175.

W listopadzie 1943 roku sformowano 741. Armee-Panzerjäger-Abteilung na bazie kompanii dział samobieżnych z 131., 14. oraz 267. Dywizji Piechoty. W tym samym miesiącu powstał też formalnie 742. Armee-Panzerjäger-Abteilung w składzie czterech kompanii na bazie: jednej kompanii z Panzerjäger-Abteilung 256., kompanii pochodzącej z Panzerjäger-Abteilung 113., kompanii z Panzerjäger-Abteilung 252 oraz jednej kompanii z Panzerjäger-Abteilung 246.

Ponadto 743. Armee-Panzerjäger-Abteilung w składzie dwóch kompanii: po jednej kompani z Panzerjäger-Abteilung 321. oraz 260.

I wreszcie 744. Armee-Panzerjäger-Abteilung w składzie: kompania z Panzerjäger-Abteilung 137., kompania z Panzerjäger-Abteilung 292. i kompania z Panzerjäger-Abteilung 251.

W marcu 1944 roku wszystkie te bataliony łowców czołgów przeszły formalnie w etaty z 45 przeciwpancernymi działami samobieżnymi. W listopadzie 1943 roku została zarządzona wysyłka wozów Marder III do następujących jednostek frontowych: 17. Dywizji Pancernej, 20. Dywizji Pancernej, 233. Rezerwowej Dywizji Pancernej, 5. Dywizji Grenadierów Pancernych „FH”, po 14 wozów oraz uzupełnienie dla poniesionych strat – łącznie 41 maszyn.

Grudzień 1943: uzupełnienia dla jednostek walczących na froncie wschodnim – łącznie 97 maszyn.

Belgia, 1944 rok

Pod koniec 1943 roku wozy bojowe na bazie podwozi czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t) zaczęły powoli wypierać z linii swych „krewniaków” na bazie wozów PanzerkampfwagenII. PaK 40/3 Sfl. 38(t) były obecne we wszystkich polowych armiach niemieckich na wszystkich frontach. Wedle wykazu z 31 grudnia 1943 roku następujące jednostki miały je w swym wyposażeniu, z podziałem na armie:

1. – Grupa Armii „Południe”: 9. Dywizja Piechoty – 11 wozów, 15. Dywizja Piechoty – 8 wozów, 17. Dywizja Piechoty – 9 wozów, 76. Dywizja Piechoty – 10 wozów, 258. Dywizja Piechoty – 8 wozów, 13. Dywizja Pancerna – 4 wozy, 23. Dywizja Pancerna – 3 wozy, 3. Dywizja Pancerna SS „Totenkopf” – 11 wozów.

8. Armia: 3. Dywizja Pancerna – 13 wozów, 11. Dywizja Pancerna – 13 wozów, 10. Dywizja Grenadieów Pancernych – 6 wozów, 5. Dywizja Pancerna SS „Wiking” – 8 wozów, 559. Panzerjäger-Abteilung – 9 wozów, 616. Panzerjäger-Abteilung – 22 wozy, 731. Panzerjäger-Abteilung – 28 wozów.

1. Armia Pancerna: 6. Dywizja Pancerna – 3 wozy, 17. Dywizja Pancerna – 18 wozów, 34. Dywizja Piechoty (zmotoryzowanej – częściowo) – 8 sztuk

Cienki pancerz wozów nie chronił często nawet przez kalibrem 20 mm

4. Armia Pancerna: 1. Dywizja Pancerna – 15 wozów, 1. Dywizja Pancerna SS „LAH” – 15 wozów, 2. Dywizja Pancerna SS „Das Reich” – 1 wóz, 7. Dywizja Pancerna – 8 wozów, 8. Dywizja Pancerna – 5 wozów, 19. Dywizja Pancerna – 11 wozów, 20. Dywizja Grenadierów Pancernych – 3 wozy, Batalion szturmowy armii – 3 wozy.

2. – Grupa Armii „Środek”:

2. Armia: 4. Dywizja Pancerna – 2 wozy, 5. Dywizja Pancerna – 7 wozów, 744. Panzerjäger Abteilung – 19 wozów.

9. Armia: 31. Dywizja Piechoty – 2 wozy, 36. Dywizja piechoty – 4 wozy, 110. Dywizja Piechoty – 13 wozów, 561. Panzerjäger-Abteilung – 13 wozów.

4. Armia: 744. Panzerjäger-Abteilung – 34 wozy, 742. Panzerjäger-Abteilung – 44 wozy.

Afryka Północna

3. Armia Pancerna: 12. Dywizja Pancerna – 1 wóz, Dywizja Grenad.ierów Pancernych „Feldherrnhalle” – 13 wozów, 256. Dywizja Piechota –

3 wozy

3. – Obszar „Dania”: 233. Rezerwowa Dywizja Pancerna – 5 wozów.

4. – Grupa Armii „C”: 16. Dywizja Grenadieów Pancernych SS – 9 wozów, Brygada Reicgsfuhrera SS – 9 wozów, 71. Dywizja piechoty – 13 wozów.

10. Armia: 44. Dywizja Piechoty – 13 wozów, 65. Dywizja piechoty – 9 wozów, 94. Dywizja Piechoty – 14 wozów, 304. Dywizja piechoty – 13 wozów.

Grupa Armii „F”: 100. Dywizja Strzelecka – 13 wozów.

Afryka Północna

Tymczasem dostawy nowych pojazdów były realizowane dalej, przy czym w początkach 1944 roku zaczęto w nowe działa wyposażać grupę dywizji piechoty, które rozlokowane były na terytorium okupowanej Francji.

Styczeń 1944 rok: Grupa Armii „Środek” – 20 wozów, Grupa Armii „Północ” – 14 wozów, 7. Dywizja Pancerna – 27, Dywizja Pancerna Lehr – 9 wozów, 1. Ski Jager Brigade – 14 wozów, 344. Dywizja Piechoty – 4 wozy, 348. Dywizja Piechoty – 4 wozy, 349. Dywizja Piechoty – 4 wozy, 19. Dywizja Lotnicza-Polowa – 4 wozy, Grenadierów Regimentowych 1027 – 14 wozów, Grenadierów Regimentowych 1028 – 14 wozów

Luty 1944 roku: 243. Dywizja Piechoty – 8 wozów, 326. Dywizja Piechoty – 9 wozów, 346. Dywizja Piechoty – 9 wozów, 352. Dywizja Piechoty – 14 wozów, 353. Dywizja Piechoty – 9 wozów, 2. Dywizja Pancerna SS „Das Reich” – 3 wozy, 12. Dywizja Pancerna SS „HitlerJugend” – 2 wozy, 344. Dywizja Piechoty – 5 wozów, 348. Dywizja Piechoty – 5 wozów, 349. Dywizja Piechoty – 10 wozów, 19. Dywizja Lotnicza-Polowa – 5 wozów, Grenadierów Regimentowych 1031 – 4 wozy.

Marzec 1944 roku: 243. Dywizja Piechoty – 6 wozów, 326. Dywizja Piechoty – 5 wozów, 353. Dywizja Piechoty – 5 wozów, 19. Dywizja Lotnicza-Polowa – 5 wozów.

Afryka Północna

Kwiecień 1944 roku: Dywizja Grenadierów Pancernych „GD” – 2 wozy, 17. Dywizja Pancerna – 2 wozy, 19. Dywizja Lotnicza-Polowa – 5 wozów, 344. Dywizja Piechoty – 5 wozów, 346. Dywizja Piechoty – 5 wozów, 348. Dywizja Piechoty – 5 wozów, 741. batalion łowców czołgów – 12 wozów, 744. batalion łowców czołgów – 11 wozów, 742. batalion łowców czołgów – 5 wozów, 563. batalion łowców czołgów – 10 wozów.

Dostawy, które były realizowane w maju i czerwcu 1944 roku: 1. Dywizja Pancerna – 8 wozów, 7. Dywizja Pancerna – 8 wozów, 13. Dywizja Pancerna – 8 wozów, 16. Dywizja Pancerna – 8 wozów, 17. Dywizja Pancerna – 8 wozów, 10. Dywizja Grenadierów Pancernych – 8 wozów, 20. Dywizja Grenadierów Pancernych – 14 wozów, 561. batalion łowców czołgów – 15 wozów, 616. batalion łowców czołgów – 20 wozów, Armia Słowacka – 18 wozów.

Latem 1944 roku wozy Marder III odgrywały jeszcze ważną rolę w niemieckim potencjale przeciwpancernym. We Francji było wyposażonych w nie łącznie osiem dywizji piechoty, na froncie wschodnim znajdowały się one nadal na wyposażeniu części dywizji pancernych, grenadierów pancernych oraz piechoty, a przede wszystkim samodzielnych batalionów łowców czołgów. Były to: 562., 563., 616., 741., 742., 743. oraz 744. Panzerjäger-Abteilung, które były wyposażone łącznie w blisko 300 tego typu wozów. Jednak coraz cięższe straty jakie ponosiły niemieckie oddziały w wyniku toczących się walk na froncie wschodnim we Włoszech oraz Francji, drastycznie przerzedzały arsenały wozów Marder III, tym bardziej, że same ubytki nie były już już uzupełniane. Choć ten model pojazdu był reprezentowany praktycznie na wszystkich frontach do końca II Wojny Światowej, znaczenie pancernych „kun” od drugiej połowy 1944 roku drastycznie malało. Do produkcji wszedł inny wóz oparty o podwozie czołgu lekkiego Panzerkampfwagen 38(t) – nowego modelu wóz „Hetzer”. A w tym okresie panował trent przezbrajania oddziałów przeciwpancernych w działa szturmowe Sturmgeschütz III Ausf. G (Sturmgeschütz 40). Marder III przetrwał do końca wojny, ale w jednostkach, które już nie były gruntownie odbudowane i stale przebywały w rejonach przyfrontowych.

Podsumowanie

Marder III Ausf. H

W okresie od wiosny 1942 roku do wiosny 1944 roku wyprodukowano lub przebudowano w niszczyciele czołgów Marder III łącznie blisko 1800 pojazdów tego typu. Najwięcej „czeskich kun” powstał w drugiej połowie 1943 roku, a rekordowym pod tym względem był październik. Najliczniejszym modelem było działo samobieżne Ausf. M, które zostało wyprodukowane w ilości 942 egzemplarzy (inne dane 975 sztuk). Wozów wyposażonych w przeciwpancerne armaty PaK 40, określanych jako model Ausf. H powstało niemal dwa razy mniej – 450 egzemplarzy i to licząc także 175 sztuk przebudowanych ze starszych odmian czołgów lekkich Panzerkampfwagen 38(t). Najmniej powstało wozów wozów uzbrojonych w zdobyczne radzieckie armaty kalibru 76,2 mm – nieco ponad 350 egzemplarzy. Na tle produkcji czołgów średnich Panzerkampfwagen III czy Panzerkampfwagen IV, czy nawet wozów zdecydowanie cięższych Panzerkampfwagen V, produkcja niszczycieli czołgów Marder III można uznać stosunkowo za niewielką. W 1943 roku powstało niecałe 1100 „czeskich kun”. Znajdowało to swoje odzwierciedlenie w etatach dywizji pancernych, gdzie przeciwpancernych dział samobieżnych , gdzie nawet przy najbardziej rozbudowanej strukturze Panzerjäger-Abteilung, miało być tych wozów i tak cztery razy mniej niż czołgów. Choć wydaje się to nieco dziwne załogi niszczycieli czołgów często miały większe szanse na przeżycie w walce (defensywny charakter walk), mimo słabszego opancerzenia niż załogi czołgów, które prowadziły atak/kontratak. W razie potrzeby niszczyciele czołgów także uczestniczyły w przeprowadzanych atakach. Nie oznaczało to jednak, że kompanie wyposażone w wozy Marder III nie ponosiły strat – bywały one duże i rosły wraz z zbliżaniem się do końca działań wojennych. Gdy niemieckie ugrupowanie pancerne zostawało rozbite i niszczone, oddziały niszczycieli czołgów dzieliły jego los. Już jesienią 1942 roku odnotowano duże straty niszczycieli czołgów w Libii i Egipcie oraz na przełomie 1942, a 1943 roku na Froncie Wschodnim.

Opisywanie wszystkich rodzajów dział samobieżnych/niszczycieli czołgów (praktycznie to powinno się określać łowców czołgów), nie wydaje się zresztą do końca trafne i uzasadnione, choć zarówno jednostki wyposażone w czołgu (Panzer), jak i łowców czołgów (Panzerjäger), były przecież częścią Panzertruppen – wojsk pancernych. A nie wydaje się uzasadnione do końca dlaczego, ponieważ w przypadku Sfl., należy mówić nie tylko o wozach bojowych, choć były to raczej gąsienicowe lawety samobieżne dla armat przeciwpancernych. Wprawdzie wozy te posiadały pancerz, który mógł uchronić załogę wozu przed ogniem z broni maszynowej i odłamkami artyleryjskimi, jednak nie był on adekwatny dla bezpośrednich starć pomiędzy pojazdami opancerzonymi. Wozy te nie posiadały opancerzenia adekwatnego do nawet dla małokalibrowych dział przeciwpancernych kalibru 37 mm – 45 mm, zwłaszcza pancerz wersji Ausf. M, który z przodu posiadał 10-20 mm. Dlatego też Niemcy w przyszłości woleli zainwestować owe czeskie podwozie dla innego pojazdu, lepiej opancerzonego zwłaszcza z przodu.

Panzerjäger 38(t) für 7,62 cm PaK 36(r), Sd.Kfz. 139 (Marder III)

Nad rzeką Don – 1942 rok

Wozy Marder III były pojazdami w praktyce mocno improwizowanymi. Wozy te były raczej symbolem możliwego wykorzystania udanego podwozia i często zdobycznego uzbrojenia, które osiadało dobre możliwości przeciwpancerne i wykorzystaniem dobrego podwozia gąsienicowego, aby zbudować pojazd, który optymalnie można było by wykorzystać jako mobilną broń przeciwpancerną. Niemieckie działa przeciwpancerne kalibru 75 mm czy zdobyczne radzieckie kalibru 76,2 mm uznawane były za bardzo dobrą broń przeciwpancerną, która potrafiła wyeliminować z działania większość pojazdów przeciwpancernych, którymi dysponowali przeciwnicy, natomiast standardowe wersje holowane przez ciągniki artyleryjskie często były za mało mobilne, aby stosunkowo szybko zmieniać pozycje, podwozie gąsienicowe lepiej nadawało się do tej roli. Oczywiście były to pojazdy słabo opancerzone, ale skuteczne uzbrojenie, pozwalało z krytych stanowisk skutecznie prowadzić ogień na odległościach do nawet 2500 metrów. Ostatecznie Niemcy sami uznali te pojazdy za przestarzałe. Nie zrezygnowano jednak z dobrego czeskiego podwozia, ale to już inna historia.

Bibliografia

Eugeniusz Żygulski, Marder III – łowca Czołgów po czesku, Technika Wojskowa – Historia Numer Specjalny 6/2012, Magnum-X, Warszawa
Thomas Anderson, Panzerjäger – Historia niszczycieli czołgów Tom 1: lata 1939-1942, Wydawnictwo RM, Warszawa 2023
Thomas Anderson, Panzerjäger – Historia niszczycieli czołgów Tom 2: lata 1943-1945, Wydawnictwo RM, Warszawa 2023
Janusz Ledwoch, Niemieckie wozy bojowe 1933-1945, Warszawa, Militaria 1997
Niemiecka Broń Pancerna 1939–1945, David Porter, Almapress, Poznań 2019
Niemieckie pojazdy wojskowe II wojny Światowej, David DoyleWydawnictwo: Vesper, Warszawa 2018
https://pl.wikipedia.org/wiki/Marder_III
https://tanks-encyclopedia.com/ww2/germany/panzerjager-38t-fur-7-62-cm-pak-36r-sd-kfz-139-marder-iii/
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Marder_III
https://de.wikipedia.org/wiki/Marder_III
https://tank-afv.com/ww2/germany/Marder-III.php