Czołg lekki LT vz.35/Panzerkampfwagen 35(t)

Czechy, Lesany – Muzeum Techniki Wojskowej

W okresie międzywojennym czechosłowacki przemysł zbrojeniowy bł jednym z najlepiej rozwiniętych w ówczesnej Europie. Szczególnie wysoki wysoki poziom techniczny reprezentujący wyposażenie techniczne, sprzęt artyleryjski oraz pancerny. W drugiej połowie lat 30.-tych XX wieku na wyposażeniu rosnącej armii czechosłowackiej (a później czecho – słowackiej) znajdowały się na wyposażeniu czołgi lekkie LT vz.35, produkcji zakładów Skoda. Był to czołg lekki, które ówcześnie swoim parametrom odpowiadał polskiemu 7 TP oraz sowieckiemu T-26 (w niektórych parametrach), podobnie jak brytyjskiemu Vickersowi Six-Ton, a także późniejszych włoskich FIAT-Ansaldo M 13/40.

Po zajęciu przez III Rzeszę terytorium Czech i Moraw, a następnie utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw i powołaniu zależnego państwa Słowackiego – czołg lekki LT vz.35 zostały przejęte przez oddziały pancerne Wehrmachtu i nowo utworzoną armię słowacką. Czołg lekki LT vz.35 – oznaczone później przez niemiecką nomenklaturę Panzerkampfwagen 35(t), były używane bojowo podczas Kampanii Polskiej w 1939 roku, Wielkiej Kampanii w Zachodniej Europie w 1940 roku i w pierwszej fazie ataku na Związek Radziecki w 1941 roku. Czołgi tego typu ponadto były eksportowane do Rumunii i Bułgarii. Rumunia używała swoich czołgów, które były oznaczone jako Skoda R-2 na froncie wschodnim w 1941 i 1942 roku.

Na podwoziu tego typu czołgu lekkiego został opracowany ciągnik artyleryjski, a w Rumunii samobieżne działo pancerne. Pewną liczbę czołgów Panzerkampfwagen 35(t), które zostały przebudowane na wozy dowodzenia (Panzerbefelhswagen).

Czołgi Panzerkampfwagen 35(t) – 6. Dywizja Pancerna, Francja maj 1940 rok

Podstanie konstrukcji

Zakłady mechaniczne Skoda (nazwa zakładów czeskich pochodzi od nazwiska jednego z współzałożycieli – Emila Ritter von Skoda), w Pilźnie, które powstały w 1859 roku. W 1886 roku powstała tam pierwsza duża stalownia, a cztery lata później został uruchomiony pierwszy dział zbrojeniowy, który produkował działa i płyty pancerne (na okręty – wówczas Czechy leżały w granicach Monarchii Austro-Węgierskiej).

Już zaledwie kilka lat później czeskie zakłady Skoda stała się jednym z najbardziej liczących się austro-węgierskich producentów ciężkich dział artyleryjskich i moździerzy oraz dostawcą wysokiej jakości płyt pancernych i stalowych dla marynarki austro-węgierskiej. Równocześnie zakłady Skody rozrosły się jako ogromny koncern przemysłowy grupujący i współpracujący z innymi zakładami z różnych branż, w tym na rynek cywilny.

Czechosłowackie czołgi lekkie LT vz.34 – 1936 rok

W okresie trwania w Europie I Wojny Światowej rozpoczęto wytwarzanie pierwszych, ciężkich kołowych ciągników artyleryjskich, które były produkowane pod licencją Austro-Daimler M17, a później powstała ich własna konstrukcja Skoda typ U.

W 1919 roku zakłady Skoda doprowadziły do „opancerzenia” 12 samochodów ciężarowych typu FIAT „Toino”. W 1923 roku powstała pierwsza własna konstrukcja – samochód pancerny Skoda PA-I (PA – Pancerove Auto „samochód pancerny”). Był to czterokołowy samochód pancerny , który posiadał nitowane opancerzenie o grubości 4-7 mm, posiadał masę bojową wynoszącą 6500 kg, a uzbrojony był w dwa karabiny maszynowe kalibru 7,92 mm. Samochód pancerny PA-I osiągał na drodze bitej prędkość maksymalną wynoszącą 52 km/h i posiadał zasięg maksymalny sięgający 200 km. Załoga wozu składała się z pięciu żołnierzy. Dwa lata później, w 1925 roku zostało wyprodukowanych łącznie 12 bezwieżowych samochodów pancernych, oznaczonych fabrycznie jako Skoda PA-II – oznaczenie wojskowe OA vz.3525 (OA vz.25 – Obraneny Automobil vzor 25 – samochód pancerny wz.25). Samochód pancerny, pospolicie nazywany przez żołnierzy Zelva (żółw). Był czterokołowym, ważącym do 7000 kg samochodem pancernym pokrytym jednolitą blachą pancerną o grubości 8 mm. Załoga pięcio-osobowa, uzbrojona w cztery karabiny maszynowe kalibru 7,92 mm. Prędkość maksymalna na drodze sięgała do 60 km/h, a zasięg do 180 km.

1927 roku został przyjęty do uzbrojenia samochód pancerny Skoda Pa-III OA vz.27. Był to pojazd o bardzo podobnych danych taktycznych i technicznych jak wcześniej wyprodukowany Skoda PA-II OA vz.3525. Samochody pancerne posiadały wówczas szereg rozwiązania technicznych, które nieco wyprzedzały swoje czasy. Posiadały m.in.: sterowane obydwie osie oraz osobne kierownice do jazdy do przodu i do jazdy wstecznej.

LT vz.34

Na początku lat trzydziestych zakłady Skoda położyły główny nacisk na rozwój „modnych” ówcześnie tankietek (lekkich czołgów rozpoznawczych). Tankietki Skoda S-I (od 1940 roku oznaczona jako T-1), S-IP (T-2) i S-ID (T-2D), które zostały zbudowane wyłącznie w formie prototypów. W 1938 roku osiem tankietek T-3D (oznaczenie eksportowe T-32), które zostały wyeksportowane do Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS), czyli nazwanej w późniejszych latach jako Jugosławia.

W 1934 roku zakłady Skoda zbudowały pierwszy prototyp działa samobieżnego MU 6. Działo było uzbrojone w armatę uniwersalną Z 1 kalibru 40 mm, przystosowane do zwalczania broni pancernej i samolotów (???).

W lutym 1934 roku zakłady Skoda przedstawiły komisji wojskowej armii czechosłowackiej makietę czołgu lekkiego SU. Wiosną tegoż roku został zbudowany prototyp. Nowy czołg lekki posiadał masę własną określoną na 7500 kg, posiadał płyty pancerne o grubości od 8 mm do 15 mm. Jego główne uzbrojenie stanowiła armata kalibru 47 mm i dwa karabiny maszynowe kalibru 7,92 mm. Początkowo uzbrojenie główne miało się składać z działa umieszczonego w kadłubie kalibru 66 mm i jednego karabinu maszynowego. Wóz nie miał posiadać ruchomej wieżyczki, będąc wtedy działem samobieżnym. Nowy czołg miał osiągnąć prędkość maksymalną 30 km/h, a zasięg miał wynosić 150 km. Załoga trzyosobowa.

Ćwiczenia wojskowe armii czechosłowackiej – widoczny czołg lekki LT vz.35

Po dokonaniu wszechstronnych prób zdecydowano, że czołg SU nie będzie produkowany seryjnie. Skoda szybko opracowała ulepszony prototyp, który oznaczono jako S-II-a (S-Skoda, II – typ czołg lekki, a-przeznaczony dla oddziałów kawalerii). W porównaniu z czołgiem SU nowy czołg posiadał pogrubiony pancerz do 25 mm. Zakłady CKD (Praga) przygotowały wówczas konkurencyjny prototyp – oznaczony jako czołg LT vz.3534 (oznaczony jako P-II-a). Makieta czołgu została przedstawiona w październiku 1934 roku. W czerwcu 1935 roku dwa prototypy S-II-a poddano próbom na poligonie w Milowicach. Pomimo, że wynik testów nie był w pełni pomyślny, koncern Skoda zdołał przeforsować zamówienie na pierwsze 160 czołgów lekkich (łapówka???). Zamówienie zostało podpisane 30 sierpnia 1935 roku.

Konkurent Skody – zakłady CKD oskarżyły koncern z Pilzna o stosowanie pozaprawnych metod w celu przeforsowania swojego zamówienia własnej konstrukcji. Ostatecznie, aby złagodzić powstały spór, Ministerstwo Obrony postanowiło, że czołgi lekkie S-II-a, oznaczenie wojskowe jako LT vz.35 (LT – lehky tank; czołg lekki), będą produkować wspólnie zakłady CKD i Skoda. Warto jeszcze dodać, że spór po między potentatami czeskiego przemysłu zbrojeniowego był pozorny., gdyż wówczas istniało potajemne porozumienie kartelowe z 1935 roku, o współpracy między zakładami CKD i Skoda w strefie zbrojeniowej. Zdecydowano, że CKD, jak i Skoda będą produkować takie same ilości pojazdów pancernych dla armii czechosłowackiej.

W lipcu 1936 roku przeprowadzone zostały próby pięciu czołgów serii zerowej. Szczególnie wiele usterek wystąpiło podczas pracy nowoczesnego, ale też mocno skomplikowanego pneumatycznego układu kierowania. Czołgi osiągały prędkość maksymalną 17 km/h, zamiast pierwotnie zakładanej 34 km/h. Dziś nie udaje się dokładnie ustalić jakie pojazdy zostały wówczas poddane próbom, ostatnio źródła czeskie sugerowały , że był to prototyp i jeden czołg seryjny, a nie jak mówiono wcześniej pięć czołgów serii zerowej. Próby były prowadzone na poligonie w Milowicach, a w 1937 roku przeniesiono je do rejonu Vyskov. Przeniesienie miejsca prób wiązało się ze zmianą lokalizacji Szkoły Pancernej z Milowic do Vyskov.

Czechosłowacki czołg lekki LT vz.35

Pierwsza partia czołgów, która miała liczyć 160 czołgów została wyprodukowana w 1935 roku (80 sztuk w zakładach CKD i 80 sztuk w Skoda). W okresie późniejszym powstała jeszcze seria 35 maszyn (17 + 18 czołgów lekkich).

Pierwszy seryjny czołg lekki został wyprodukowany w zakładach CKD, opuścił mury praskiej fabryki 3 października 1935 roku, a ostatni model 13 lutego 1937 roku. W związku z dość mocno przedłużającymi się pracami koncepcyjnymi nad nowym czołgiem lekkim THN-P (późniejszy LT vz.3538), w listopadzie 1937 roku czechosłowackie Ministerstwo Obrony zamówiło dalsze 103 czołgi LT vz.35 – 52 czołgi miały być wyprodukowane w zakładach Skoda, a 51 w zakładach CKD. Rozważano możliwość zamówienia jeszcze na 273 czołgów lekkich LT vz.35, lecz po pomyślnych pracach nad rozwojem przyszłego LT vz.3538, zdecydowano zamówić ostatecznie nowy czołg.

Ministerstwo Obrony Czechosłowacji było oczywiście mocno świadome wszelkich niedociągnięć technicznych czołgu lekkiego LT vz.35 i już 1 grudnia 1936 roku uznano ten typ czołgu lekkiego na pojazd przejściowy. W niedalekiej już przyszłości to właśnie czołg lekki LT vz.3538 miał być podstawowym wyposażeniem jednostek pancernych armii czechosłowackiej. Jednocześnie testowano 15 czołgów seryjnych LT vz.35. W wyniku tych prób, zostały przeprowadzone kolejne modyfikacje i usprawnienia na wozach LT vz.35, tak że dopiero w 1938 roku Ministerstwo Obrony uznano, że sam czołg spełnia już wszystkie wyznaczone wcześniej parametry techniczne. Jeden czołg lekki LT vz.35 (S-II-a), eksperymentalnie uzbrojono w działko Skoda A-7 – przeznaczone następnie dla czołgu lekkiego LT vz.3538.

Jeszcze w oryginalnym malowaniu czołg lekki LT vz.35 – już w rękach niemieckich

W 1938 roku zakłady Skoda przedstawiła prototyp ulepszonej wersji S-II-b, mającej stanowić konkurencję dla czołgu TNHP-S LT vz.3538. Modyfikacje czołgu lekkiego LT vz.35 były już prowadzone po zajęciu przez III Rzeszę w marcu 1939 roku Czech i Moraw.

Wykonano próby związane z przystosowaniem podwozia czołgu do zamontowania armaty przeciwpancernej Skoda A-5 kalibru 47 mm (4,7 cm Sfl. Auf Panzerkampfwagen 35(t)). W 1940 roku zakłady Skoda otrzymały zadanie opracowania wzmocnionego opancerzenia czołgu do 25 mm przedniego opancerzenia kadłuba czołgu.

Latem 1941 roku rozpoczęto pierwsze prace nad przygotowaniem czołgu w wersji tropikalnej, posiadającej zmodyfikowany układ chłodzenia silnika i poprawioną wentylację przedziału bojowego. Równocześnie było prowadzono prace nad przystosowaniem czołgu do pokonywania przeszkód wodnych po ich dnie, do głębokości czterech metrów. We wrześniu 1940 roku powstał prototyp, oznaczony jako T-13, który posiadał zamontowany hydrauliczny układ kierowania. W 1942 roku z uszkodzonych czołgów, pochodzących z 6. Dywizji Pancernej – zakłady Skoda zmontowały dwa „nowe” czołgi Panzerkampfwagen 35(t). Jeden z nich został wysłany do Rumunii, a drugi trafił na wyposażenie szkoły artylerii w Juteborgu-Damm.

Węgierski żołnierz pozujący przy czołgu lekkim LT vz.35 podczas jednego z konfliktów po miedzy Czechosłowacją/Słowacją, a Węgrami z lat 1938-1939

Zakłady Skoda przebudowały jeden czołg Panzerkampfwagen 35(t) podczas remontu, stosując go do prób nowego zespołu napędowego, zmodyfikowanego gwiazdowego silnika lotniczego o mocy 162 kW (223 KM), który napędzał generator prądotwórczy, poruszający silnik elektryczny napędzający czołg. Po zakończeniu prób czołg został przebudowany do standardowego napędu.

Obok modyfikacji jakie dokonywano w zakładach Skoda, czołgi Panzerkampfwagen 35(t) zmodyfikowane bywały także bezpośrednio w jednostkach bojowych. Przed rozpoczęciem kampanii w Zachodniej Europie w maju 1940 roku – na lewym błotniku i na płycie silnikowej (z tyłu kadłuba) zamontowany został zaczep pozwalający na zamocowanie pięciu-siedmiu kanistrów o pojemności 20 dm³ każdy. Dodatkowe 100 dm³ paliwa pozwalało na zwiększenie zasięgu maksymalnego czołgu z 120 km do nawet 200 km. W niektórych czołgach kanistry bywały też montowane na pokrywach silnika.

Panzerbefehlswagen 35(t) – Pz. BfWg. 35(t)

Oryginalny LT vz. 35 w czeskiej służbie

W oparciu o standardowy czołg lekki Panzerkampfwagen 35(t) powstał także opracowany czołg dowodzenia Panzerbefelhswagen 35(t) – w skrócie Pz. BfWg. 35(t), który na swoim wyposażeniu posiadał dodatkową radiostację typu FuG 7 o zasięgu do 12,8 km (fonia) i 16,0 km (klucz). Radiostacja FuG 7 była zabudowana obok standardowej radiostacji typu FuG 5, umieszczonej z przodu kadłuba. Z tego właśnie powodu został wymontowany przedni kadłubowy karabin maszynowy. Otwór po jarzmie karabinu maszynowego został zaślepiony okrągłą osłoną stalową. Wozy dowodzenia posiadały na płycie silnika zamontowaną antenę ramową. Łącznie na pewno zostało przebudowanych 20 czołgów Panzerkampfwagen 35(t).

Morserzugmittel 35(t)

Czterdzieści podwozi czołgów lekkich 35(t) wykorzystano po zdjęciu z nich wieży, do przebudowy na ciężkie ciągniki artyleryjskie. Czołgi posiadały na wierzchu przedziału bojowego, gdzie umocowana była wieża, wóz przykryty był brezentową opończą. Z tyłu kadłuba zamontowany został hak holowniczy o uciągu do 11 000 kg. Ciągniki te nie posiadały uzbrojenia.

Większość ciągników używały jednostki artylerii nadbrzeżnej w Danii. Kilka pojazdów używano w szkole artylerii w Juteborg-Damm.

Czołgi czechosłowackie LT vz.35 w magazynach wojskowych

Eksport

W 1938 roku czołg lekki LT vz.35 został zaprezentowany dla komisji uzbrojenia Armii Czerwonej, która w zakładach Skoda odbierała zamówione działa przeciwlotnicze kalibru 76,2 mm. W sierpniu 1938 roku do centrum doświadczalnego broni pancernej w Kubince pod Moskwą zostały wysłane dwa czołgi lekkie LT vz.35 – prototyp i czołg seryjny LT vz.35. Ostatecznie Związek Radziecki zamówił jeden czołg, zamierzając następnie skopiować całą konstrukcję i nie płacić tym samym praw licencyjnych. Jednakże zakłady Skoda nie wyraziły zgody na sprzedaż pojedynczego i ostatecznie oba pojazdy powróciły do Czechosłowacji 14 marca 1939 roku. Jeden był używany na Słowacji podczas walk toczących się z jednostkami węgierskimi w marcu 1939 roku, a drugi znalazł się na terytorium Rumunii. Czołg został odzyskany pod koniec 1939 roku (już oznaczony jako T-11). Zakłady Skoda próbowała sprzedać czołg za granicę, lecz ostatecznie czołg został zakupiony w 1943 roku przez Waffen SS. Prawdopodobnie trafił do Ośrodka Zapasowego Dywizji Pancernej SS „Totenkopf”.

Jeszcze przed rozpoczęciem II Wojny Światowej podejmowane były jeszcze jedne próby sprzedaży czołgów lekkich LT vz.35 za granicę. Nie powiodła się próba sprzedaży czołgów do Afganistanu, który był bardzo zainteresowany produktami zbrojeniowymi zakładów CKD. W październiku 1938 roku Skoda próbowała uzyskać zgodę Ministerstwa Obrony na wysyłkę dużej ilości sprzętu do Wielkiej Brytanii. Na liście ówcześnie oferowanej broni znalazły się też czołgi LT vz.35. Skoda w przypadku dokonania ostatecznej finalizacji uzbrojenia kontraktu proponowała „wypożyczenie” nawet 100 czołgów lekkich LT vz.35 ze stanu armii czechosłowackiej i zastąpienie ich nowymi czołgami lekkimi TNH (LT vz.3538) lub zmodyfikowaną – ulepszoną wersją czołgu LT vz.35. Początkowo zakłady Skody uzyskała zgodę na ich eksport, lecz ostatecznie w grudniu 1938 roku licencja eksportowa została cofnięta. W lutym 1939 roku pertraktacje w sprawie sprzedaży broni do Wielkiej Brytanii zostały całkowicie przerwane.

Pod koniec 1938 roku, oczekujący na czołgi THN Afganistan był zainteresowany zamówieniem 10 czołgów lekkich, lecz z powodu trwającej już okupacji niemieckiej i utworzenia Protektoratu Czech i Moraw, zamówienie nie zostało w ogóle zrealizowane. Ciekawostką tutaj jest fakt, że nawet po zakończeniu działań wojennych, Afganistan był nadal zainteresowany nabyciem czołgów lekkich LT vz.35. Seria czołgów lekkich, oznaczonych jako T-11 wykonanych pierwotnie na zamówienie dla Afganistanu ostatecznie została sprzedana do Bułgarii.

Kolejnym ważnym odbiorcą czechosłowackich czołgów lekkich LT vz.35 była Bułgaria. Samo zamówienie zostało złożone jeszcze przed okupacją Czech i Moraw, lecz sprzedane w 1940 roku 26 czołgów, pochodziło pierwotnie ze stanu 11. Pułku Pancernego Wehrmachtu. Sama Bułgaria pragnęła zamówić dalsze pojazdy, lecz Niemcy nie wyraziły zgody na uruchomienie produkcji nowej serii czołgów lekkich. W fabryce znajdowało się już wspomnianych 10 czołgów, pierwotnie przeznaczonych na eksport do Afganistanu, które uzbrojone zostały w armaty Skoda A-8 kalibru 37,2 mm (oznaczenie eksportowe S-II-aB). Na przełomie 1940, a 1941 roku Niemcy wyrazili zgodę na sprzedaż tych czołgów dla Bułgarii. W Bułgarii czołgi lekkie LT vz.35 (sami Bułgarzy używali niemieckiego oznaczenia Panzerkampfwagen 35(t)), używali tych maszyn do początku lat 50.-tych XX wieku. Jeszcze w 1948 roku zakłady Skoda wykonywały zamówienie dla Bułgarii, na wytworzenie części zapasowych, przeznaczonych dla używanych przez nich czołgi Panzerkampfwagen 35(t).

Największe zamówienie na czechosłowackie czołgi lekkie złożyła Rumunia. 14 sierpnia 1936 roku Rumunia zamówiła w zakładach Skoda aż 126 czołgów lekkich, oznaczonych jako S-II-aR. Sami Rumunii swoje pierwsze czołgi chcieli otrzymać (15 egzemplarzy) na początku 1937 roku, lecz same zakłady Skoda musiały w pierwszym rzędzie realizować zamówienie bezpośrednie dla armii czechosłowackiej. Dlatego produkcja czołgów dla Rumunii rozpoczęła się dopiero w sierpniu 1938 roku, a ostatni dedykowany dla Rumunii pojazd opuścił mury fabryki w dniu 22 lutego 1939 roku. Piętnaście czołgów czołgów było identyczne jak ze wzorem, które były produkowane dla armii czechosłowackiej, zaś pozostałe czołgi posiadały montowany pancerz, wykonany z walcowanych płyt stali nawęglanej (cementowanie) i kanciasty tył wieży oraz inny kształt pancerza osłony silnika, oznaczone jako S-II-aC.

LT vz.35 w niemieckiej służbie czyli Panxzerkampfwagen 35(t)

Rumunii zamierzali także rozpocząć produkcję licencyjną. W 1939 roku zakłady Skoda opracowała projekt pojazdu licencyjnego, dostosowanego do technologii dostępnej w Rumunii, oznaczony początkowo jako S-II-aR, a później jako Skoda R-2-a.

Na przełomie czerwca i lipca 1942 roku Rumunia dodatkowo zakupiła dla siebie 26 czołgów lekkich Panzerkampfwagen 35(t), pochodzących już ze składu mobilizacyjno-zapasowego armii niemieckiej, która wycofywała z użytku tego typu konstrukcje. Czołgi te, po przeprowadzonym remoncie generalnym w zakładach Skoda, zostały wysłane do Rumunii.

Wstępne rozmowy w sprawie nabycia na wyposażenie czołgu lekkiego LT vz.35, prowadziła swoje rozmowy również Jugosławia. Wówczas w konkursie konkurentami czeskiego czołgu lekkiego były radzieckie czołgi szybkie (kawaleryjskie) typu BT-5, francuski czołg piechoty Renault R-35 i polski czołg lekki 7 TP (???). Komisja armii jugosłowiańskiej postulowała zamontowanie silnika dieslowskiego, która stawiała tutaj przykład polskiego czołgu lekkiego 7 TP oraz uzbrojenia czołgu w armatę czołgową Skoda A-9J kalibru 47 mm.

Rumuński czołg R-2, czyli dostarczony od Czechosłowacki lekko zmodyfikowany model LT vz.35

Cena jednostkowa jednego czołgu lekkiego LT vz.35 wynosiła 524.984 ,-Kcs.

Opis techniczny

Kadłub:

Kadłub czołgu lekkiego LT vz.35 – pod niemieckim oznaczeniem Panzerkampfwagen 35(t) składał się ze szkieletu spawanego z kątowników i teowników stalowych i mocowanego do nich za pomocą nitowania płyt stalowych, stanowiących opancerzenia pojazdu.

Bułgarskie czołgi w Sofii po walkach z Wehrmachtem we wschodniej Serbii – Mitrovica; LT vz.35

Sam pancerz czołgu wykonany był z płyt walcowanych, utwardzanych powierzchniowo. Wytrzymałość płyt pancernych sprawdzano podczas ich ostrzeliwania z automatycznego działka Oerlikon kalibru 20 mm z odległości 250 metrów. Grubość pancerza była mocno zróżnicowana, w zależności jakie elementy miał on osłaniać. Najgrubszy był pancerz czołowy kadłuba i wieży, cieńszy był pancerz boczny, natomiast najcieńszy był pancerz, który osłaniał. spód i wierzch kadłuba oraz strop wieży czołgu. Część czołgów zakładów Skody, oznaczonych jako Skoda R-2, zbudowanych dla Rumunii posiadała odmiennie ukształtowany tylny pancerz kadłuba wozu.

Kadłub podzielony był na dwa przedziały; przedział bojowy oraz tylny przedział silnikowy.

Z przodu kadłuba po prawej stronie znajdowało się stanowisko mechanika-kierowcy, który skierował czołg za pomocą dźwigni i pedałów. Mechanik-kierowca miał do swojej dyspozycji zespół przyrządów kontroli pracy silnika (manometry, obrotomierz, termometry wody i oleju) i ruch pojazdu (prędkościomierz, busola).

Rumuńskie wojska pancerne pod Kiszyniowem. Na pierwszym planie zbiornika Skoda S-II-a

Po lewej stronie od stanowiska mechanika-kierowcy, znajdowała się pozycja strzelca-radiotelegrafisty, który obsługiwał radiostację i był jednocześnie strzelcem dla przedniego, kadłubowego karabinu maszynowego. Karabin mógł być obsługiwany przez strzelca lub kierowcę czołgu po jego zablokowaniu, odpalany za pomocą linki Bowdena.

Z tyłu przedziału bojowego, w wieży zajmował miejsce dowódca czołgu. W armii czechosłowackiej dowódca czołgu był jednocześnie celowniczym i ładowniczym. Wykonanie wszystkich funkcji przez dowódcę było bardzo uciążliwe. Znajdujący się w wieży karabin maszynowy można było używać osobno lub zablokować, wtedy był sprzężony z działem czołgowym. Niemcy dodali ładowniczego, jako czwartego członka załogi. Przedział bojowy był oddzielony od przedziału silnikowego przegrodą pancerną – ognioodporną.

W przedziale silnikowym znajdował się silnik wraz z jego osprzętem, zbiorniki paliwa i zbiornik oleju. Wejście do czołgu było umieszczone wejście w wieży – duży okrągły właz i umieszczony z przodu kadłuba, od czoła po lewej stronie – duży kwadratowy, dwudzielny właz. W dnie czołgu umieszczony był okrągły (o średnicy 500 mm) właz ewakuacyjny.

Węgierska inwazja na Karpacko-Ukrainę. To LT wz. 35 (nr 13903) brał udział w czechosłowackim kontrataku pod Fančíkovem 14 marca 1939 r., ale został trzykrotnie trafiony działem przeciwpancernym. Jego kierowca Antonín Seidler zginął w akcji. Spalony czołg zdobyli Węgrzy

Wieża:

Wieża posiadała szkielet wykonany ze stalowych kątowników, do którego były przynitowane płyty pancerne. Były produkowane dwa typy wież, jedna z prostą tylną ścianą i drugi typ z dzieloną (łamaną) tylną płytą pancerną. Ten typ wieży był stosowany w czołgach produkowanych dla Rumunii – Skoda R-2.

Z przodu wieży zamontowane było działo czołgowe i karabin maszynowy. Na wierzchu wieży, po lewej stronie znajdowała się wieżyczka obserwacyjna dowódcy, przykryta jednoczęściowym okrągłym włazem otwieranym na bok, na prawą stronę.

Na stropie włazu wejściowego był zamontowany peryskop obserwacyjny.

Panzer 35(t) z 11. pułku czołgów, 1. Dywizji Lekkiej Wehrmachtu. Polska, wrzesień 1939

Jednostka napędowa:

Napęd czołgu LT vz.35 – Panzerkampfwagen 35(t) – Skoda R-2 stanowił sześciocylindrowy, rzędowy, czterosuwowy, silnik gaźnikowy, chłodzony cieczą Skoda T-11 o pojemności skokowej 8520 cm³ i mocy maksymalnej 88,2 kW (120 KM) przy 1800 obr./min.

Był to silnik górnozaworowy, każdy cylinder posiadał jeden zawór. Skok tloka 140 mm, średnica cylindra 140 mm. Moment obrotowy wynosił 45,5 mkg przy 1800 obr./min. Stopień sprężania 1:6,0 (w czołgach produkowanych dla Rumunii stopień sprężania został zmniejszony do 1:5,75). Czołgi LT vz.35 – Panzerkampfwagen 35(t) posiadały dwuprzepływowe gaźniki typu Zenith UDD.

Niemieckie jednostki nacierające w kierunku Leningradu – sierpień 1941 rok

Chłodnica znajdowała się z tyłu kadłuba, przed blokiem silnika. Paliwo, benzyna etylizowana o liczbie oktanowej 60, znajdował się w głównym zbiorniku paliwa o pojemności 124 dm³, umieszczonego z lewej strony kadłuba i zbiornika pomocniczego o pojemności 29 dm³. Niemcy dodatkowo mocowali na lewym błotniku i płycie silnikowej dodatkowe zaczepy, które pozwalały na transport pięciu-siedmiu dodatkowych kanistrów z paliwem (każdy o pojemności 20 dm³). Dopływ paliwa zapewniała pompa mechaniczna i awaryjna pompa ręczna. Średnie zużycie paliwa podczas jazdy po drodze około 80 litrów na 100 km przejechanej trasy, zaś podczas jazdy w terenie średnia wynosiła 120 litrów na 100 km trasy.

Zbiornik oleju o pojemności 18 dm³ umieszczony obok silnika. Skrzynia przekładniowa (biegów) typu Praga-Wilson-Skoda trzystopniowa, planetarna z dwustopniową redukcją, sterowana pneumatycznie. Czołg posiadał sześć biegów do jazdy do przodu i sześć biegów do jazdy do tyłu.

Kierowanie samym czołgiem za pomocą planetarnych mechanizmów kierowniczych, sterowanych pneumatycznie przez dwie dźwignie zwrotnicy. Hamulce mechaniczne typu bębnowego.

LT vz.35

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Czechy, Lesany – Muzeum Techniki Wojskowej

Instalacja elektryczna:

Instalacja elektryczna, montowana w czołgu – jednoprzewodowa o napięciu znamionowym 12 V, zasilana była za pomocą prądnicy Scintilla o mocy 600 W, poruszanej przez silnik czołgu. Źródłem prądu mogły też być dwa akumulatory niklowo-żelazowe Tudor lub później w służbie niemieckiej firmy Bosch, o pojemności 100 Ah. Dwa rozruszniki Vertex – Scintilla. Instalacja elektryczna dostarczała prąd elektryczny do lampki podświetlającej celownik, kolorowych lampek sygnalizacyjnych na stanowisku mechanika-kierowcy, wytwarzanie sygnału dźwiękowego, zasilanie reflektora umieszczonego pośrodku z przodu kadłuba czołgu, radiostacji, spustu działa i karabinów maszynowych.

Uzbrojenie:

Zasadnicze uzbrojenie czołgu LT vz.35 – Panzerkampfwagen 35(t) składało się z armaty Skoda A-3 vz.3534 (niemieckie oznaczenie; 3,7 cm KwK 34(t)) L/40, kalibru 37,2 mm.

Francja, maj/czerwiec 1940 rok

Była to armata półautomatyczna, strzelająca pociskami przeciwpancernymi i odłamkowymi. Niemcy wprowadzili do uzbrojenia także pocisk podkalibrowy. Niemcy stosowali następujące rodzaje pocisków: pociski przeciwpancerne 3,7 cm PzGr(t) umg o masie 0,815 kg i prędkości początkowej pocisku 690 m/s oraz pociski podkalibrowe 3,7 cm PzGr 40 o masie 0,386 kg i prędkości początkowej wynoszącej ok. 1040 m/s. Armata mogła się wychylać w pionie od -10 stopni do +25 stopni. W poziomie obracała się wraz z wieżą o 360 stopni.

1. 3,7 cm PanzerGranate (t) umg – odległość/przebijalność

100 metrów/37,0 mm
200 merów/35,5 mm
300 metrów/34,1 mm
400 metrów/32,6 mm
500 metrów/31,3 mm
700 metrów/28,9 mm
800 metrów/27,8 mm
1000 metrów/25,7 mm
1200 metrów/24,1 mm
1500 metrów/22,3 mm

Panzerkampfwagen 35(t) – natarcie w kierunku krajów bałtyckich, lipiec 1941 rok, Związek Radziecki

2. 3,7 cm PanzerGranate 40 – odległość/przebijalność

100 metrów/64,0 mm
200 merów/53,0 mm
300 metrów/45,0 mm
400 metrów/38,0 mm

Uzbrojenie dodatkowe stanowiły dwa karabiny maszynowe ZB (Zbrojovka Brno) 53 vz.35 lub nowszy vz.3537 (niemieckie oznaczenie karabinów maszynowych: MG 35(t) oraz MG 37(t) kalibru 7,92 mm. Przedni karabin maszynowy wychylał się na boki o 30 stopni na prawo i lewo. W górę karabin maszynowy mógł się podnosić na +25 stopni, zaś w dół na -10 stopni. Karabin maszynowy ZB 53 vz.35, vz.3537 posiadały masę 18,97 kg, długość całkowita 1105 mm, lufa miała cztery bruzdy prawoskrętne. Karabin maszynowy był zasilany z taśmy. Chłodzenie powietrzem. Szybkostrzelność praktyczna 500 strz./min., prędkość początkowa wystrzelonego pocisku 793 m/s.

Zapas przewożonej amunicji działowej wynosił 78 naboi, zaś amunicji karabinowej 2250 naboi. W czołgach używanych w armii czechosłowackiej, a następnie słowackiej zapas przewożonej amunicji do działa wynosił 72 naboje i 1800 naboi karabinowych. Uzbrojenie osobiste załóg czechosłowackich stanowiły pistolety samopowtarzalne vz.3527, natomiast w czołgach Panzerkampfwagen 35(t) stanowiły pistolety samopowtarzalne P 08 lub P 38 oraz jeden pistolet maszynowy MP 38 lub MP 40. Dodatkowo czołgi niemieckich załóg miały bardzo często na tylnym pancerzu wieży zasobnik (tzw. „koszyczek”) z pięcioma świecami dymnymi odpalanymi elektrycznie z wnętrza czołgu lub awaryjnie za pomocą mechanizmu pociągowego. W wozach dowodzenia PanzerBefehlswagen 35(t), gdzie przedni kadłubowy karabin maszynowy został na stałe wymontowany, a otwór po jarzmie karabinu zaślepiony. Kadłubowy karabin maszynowy mógł być sterowany ręcznie przez strzelca-radiotelegrafistę lub blokowany hydraulicznie i używany przez mechanika-kierowcę za pomocą mechanizmu pociągowego.

Podwozie:

Podwozie czołgu lekkiego LT vz.35 – Panzerkampfwagen 35(t) składąło się z ośmiu podwójnych kół jezdnych (głównych) połączonych w cztery wózki. Każdy z wózków był amortyzowany czterema resorami piórowymi. Z przodu dodatkowo czołg posiadał pojedyncze, podwójne kółko prowadzące w wymiarach takich jak kółka jezdne. Wózki kół jezdnych były mocowane do wanny kadłuba za pomocą czterech wysięgników.

Od góry gąsienica była prowadzona przez trzy małe, podwójne kółka podtrzymujące. Koła jezdne i podtrzymujące posiadały bandaż gumowy. Koło napinające wraz z mechanizmem napinającym umieszczone było z przodu kadłub, zaś koło napędowe z tyłu.

Gąsienice czołgu – drobnoogniwkowe, jednosworzniowe, jednogrzebieniowe były wykonane ze stali manganowej. Sworznie gąsienicy niesmarowane (suche). Szerokość jednego ogniwa gąsienicy wynosiła 320 mm, długość oporowa jednej gąsienicy wynosiła 3140 mm. Zwis gąsienicy do 105 mm. Każda gąsienica składała się z 111 ogniw (według danych czeskich 105 ogniw). Gąsienice mogły być wyposażone w wkładki (zęby) antypoślizgowe.

Początek pierwszej zimy w Związku Radzieckim, koniec listopada 1941 roku, wielkie wyzwanie dla żołnierzy oraz pojazdów

Zastosowanie radiowe:

Czołgi lekkie LT vz.35 posiadały montowaną radiostację produkcji czechosłowackiej, zaś niemieckie wozy Panzerkampfwagen 35(t) posiadały zamontowaną radiostację typu FuG 5 z nadajnikiem typu „c” o mocy 10 Wat, pracujących w paśmie 27-33 MHz oraz pracującym w tym paśmie odbiornikiem FuG 2 typ „e”. Zasięg radiowy w fonii wynosił do 6400 metrów, natomiast z kluczem na postoju zasięg wrastał do prawie 9500 metrów. Antena prętowa do radiostacji montowana była z przodu kadłuba po jej lewej stronie. Ponadto każdy z czołgów był wyposażony w komplety chorągiewek sygnalizacyjnych i pistoletów sygnalizacyjnych (rakietnic). W czołgach niemieckich typu Walther LP (Lauchtpistole) kalibru 27 mm (dokładnie 26,6 mm). Rakietnica była przytwierdzona na lewej, bocznej ścianie wieży czołgu.

Wyposażenie optyczne (celowniki):

Dowódca czołgu używał celownika optycznego zblokowanego dla balistyki działa i sprzężonego z nim karabinu maszynowego, zamontowanego w wieży. Dodatkowo dowódca miał do swojej dyspozycji cztery peryskopy obserwacyjne zamontowane na wieżyczce obserwacyjnej, umożliwiające dość dokładną obserwację terenu wokół czołgu. Jeden peryskop był także umieszczony na szczycie okrągłego włazu wejściowego do wieży. Kierowca miał do swojej dyspozycji szczelinę obserwacyjną, wyposażoną w wkładkę ze szkła pancernego o grubości 30 mm. Szczelina obserwacyjna kierowcy mogła być zasłonięta dodatkowo pancerną osłoną. Strzelec radiotelegrafista przy swoim kadłubowym karabinie maszynowym, posiadał małą szczelinę obserwacyjną, podobną do tej samej jaką posiadał mechanik-kierowca czołgu, umieszczoną po lewej stronie płyty czołowej pancerza.

Ten sam pojazd, tylko z bocznego rzutu

Wyposażenie dodatkowe:

Wyposażenie dodatkowe dla czołgu LT vz.35/Panzerkampfwagen 35(t), składało się z przewożonych narzędzi saperskich (łopaty, oskarda i łomu), mocowanych do pancerza bocznego i lewego błotnika. Zapasowe bandaże gumowe kół jezdnych mocowano do wanny kadłuba. Na błotnikach zamontowane były metalowe zasobniki mieszczące części zapasowe, na prawym błotniku mocowano pompę do ręcznego przetaczania paliwa z beczek i lewar (czołgi lekkie Panzerkampofwagen 35(t)). Sam czołg był wyposażony także w gaśnice tetrową, przewożoną wewnątrz kadłuba i apteczkę pierwszej pomocy. , ponadto w skład wyposażenia dodatkowego wchodziły jeszcze wiadra, pokrowce, brezentowe płachty przeciwdeszczowe.

Zastosowanie bojowe

W okresie międzywojennym armia czechosłowacka posiadała na wyposażeniu cztery skadrowane pułki pancerne. 1. Pułk Pancerny stacjonował w Milowicach, 2. Pułk Pancerny w Vyskov, 3. Pułk Pancerny stacjonował w Sv. Martinie, a ostatni 4. Pułk Pancerny, sformowany już w 1938 roku stacjonował w Pardubicach. Najsilniejszy był pierwszy sformowany 1. Pułk Pancerny, który posiadał na przełomie 1937, a 1938 roku trzy bataliony czołgów i dwa bataliony samochodów pancernych. Na bazie pułków pancernych. Na bazie pułków pancernych miały być tworzone dywizje szybkie, jednostki pancerno-motorowe o organizacji i wyposażeniu zbliżonym do francuskich Division Legere Mechanique (DLM).

Panzerkampfwagen 35(t) – Francja, maj 1940 rok

1. Dywizja Szybka miała być sformowana w Pradze, 2. Dywizja Szybka miała stacjonować na terytorium Brna, natomiast dowództwo miało być zlokalizowane w Jarowericach, 3. Dywizja Szybka miała być zlokalizowana w Nowych Zamkach na Słowacji (Lewice), zaś ostatnia 4. Dywizja Szybka miała stacjonować w Pardubicach, zaś jej dowództwo miało być zlokalizowane w Sobeslav. Każdy z pułków pancernych posiadał inną ilość czołgów. 1. Pułk Pancerny posiadał ich na stanie aż 197 czołgów, 2. Pułk Pancerny już tylko 49 czołgów, 3. Pułk Pancerny miał 52 czołgi. Podczas przeprowadzenia mobilizacji w 1938 roku czołgi zostały skierowane do dywizji szybkich. Każda z dywizji szybkich, zamiast dwóch batalionów i samodzielnej kompanii, otrzymała tylko batalion czołgów lekkich LT vz.35 (znacznie rzadziej LT vz.34 z 49 czołgami (planowano wyposażenie w aż 114 czołgów).

We wrześniu i w październiku 1938 roku czołgi lekkie LT vz.35 zabezpieczały czeskie umocnienia w Sudetach przez atakami niemieckich oddziałów dywersyjnych – hehleinowcy. Po zawarciu układu układu monachijskiego, czeskie oddziały pancerne powróciły do swoich garnizonów.

Kilkakrotnie czeskie źródła wspominają o próbie sprzedaży do Polski czołgów lekkich LT vz.35. Same dane te jednak nie potwierdzają w żadnym stopniu polskie dokumenty na ten temat.

Kolumna czołgów 6. Dywizji Pancernej oczekuje na rozkaz natarcia, rok 1940. Pojazdem wiodącym jest Pz.Kpfw. 35(t), jeden z wielu zdobytych przez armię czeską i wprowadzonych do służby. Za nimi trzy czołgi Pz.Kpfw. IV, a za nimi rząd czołgów lekkich Pz.Kpfw. II

Po zajęciu przez oddziały niemieckie Czech i Moraw, w dniu 15 marca 1939 roku Niemcy zdobyli łącznie liczbę 219 czołgów lekkich LT vz.35 (natomiast czeskie źródła podają liczbę zdobytych 244 maszyn). 79 czołgów (lub według innych danych 52 czołgi) LT vz.35 zostały włączone w skład wyposażenia armii słowackiej.

Podczas trwania konfliktu słowacko-węgierskiego o granice, w marcu 1939 roku Słowacja straciła dwa czołgi LT vz.35, jeden wóz (numer ewidencyjny 13.903) został zniszczony przez węgierskie działko przeciwpancerne, zaś drugi (o numerze 13.673) został uszkodzony i pozostawiony w dawnym garnizonie w Milowicach. Oba czołgi zostały w 1940 roku wyremontowane w zakładach Skoda i do 1943 roku były używane na Węgrzech jako czołgi szkolne.

W marcu i kwietniu 1939 roku Niemcy przeprowadzili na poligonie w Milowicach testy czołgów LT vz.35. Próby były wykonywane przez niemieckie załogi oddelegowane z 3. Dywizji Pancernej. Niemieckim zespołem technicznym kierował oficer techniczny z 6. Pułku Pancernego 3. Dywizji Pancernej – pułkownik inż. Theodor Icken. W wyniku przeprowadzonych testów, wykazano, że czołgi LT vz.35 są pełnowartościowym sprzętem pancernym i pod koniec kwietnia 1939 roku zostały wysłane do Niemiec. Przez krótki czas były zgrupowane na terenie Drezna, a później zostały przetransportowane do garnizonu 11. Pułku Pancernego, stacjonującego w Paderborn (Sennelager) oraz 65. Batalionu Pancernego w Bielefield.

LT vz.35 w służbie czechosłowackiej

Czołgi lekkie LT vz.35 otrzymały niemieckie oznaczenie Panzerkampfwagen 35(t) i zostały wpisane w ewidencje sprzętu pancernego sił Wehrmachtu. Litera (t) oznacza Tschesich (czeski) oraz niemieckie numery ewidencyjne 50001-50298. Latem 1939 roku 11. Pułk Pancerny i 65. Batalion Pancerny zostały włączone do sformowanej w listopadzie 1938 roku 1. Dywizji Lekkiej, dowodzonej przez gen. majora Wilhelma von Loepera, która na swoim wyposażeniu posiadała łącznie 229 czołgów, w tym 112 czołgów lekkich Panzerkampfwagen 35(t). Mobilizację 1. Dywizji Lekkiej rozpoczęto 1 sierpnia 1939 roku. 1. Dywizja Lekka oraz 13. Dywizja Zmotoryzowana razem tworzyły XIV Korpus Zmotoryzowany, podlegający 10. Armii Grupy Armii „Południe”. Czołgi lekkie Panzerkampfwagen 35(t) z 1. Dywizji Lekkiej były zgrupowane w 11. Pułku Pancernym, natomiast 65. Batalion Pancerny stanowił trzebi batalion 11. Pułku Pancernego. Łączna struktura 11. Pułku Pancernego, obejmowała 1. Batalion Pancerny, 2. Batalion Pancerny i 65. Batalion Pancerny.

W skład kompanii dowodzenia batalionu wchodziły; pluton czołgów Panzerkampfwagen 35(t) liczący pięć czołgów. Ponadto czołgi były zgrupowane w dwóch kompaniach lekkich. W dowództwie kompanii były dwa czołgi Panzerkampfwagen 35(t), zaś w trzech plutonach znajdowało się po pięć czołgów na każdy pluton. Razem w kompanii pancernej było 17 czołgów, zaś w batalionie pancernym łącznie 39 czołgów. Czołgi lekkie Panzerkampfwagen 35(t) znajdowały się także na uzbrojeniu innych jednostek pancernych (dywizyjnych). Jeden czołg w plutonie łączności pułku pancernego, zaś dwa wozy dowodzenia Panzer Befehlswagen 35(t) w dwóch sekcjach radiowych pułku. W plutonie łączności każdego batalionu był jeden czołg Panzerkampfwagen 35(t). W 1939 roku w dywizji pancernej znajdowały się jedynie czołgi bojowe, gdyż nie zdążono jeszcze wykonać modyfikacji czołgów, przekształcając je w wozy dowodzenia. Wozy te zostały dopiero użyte podczas walk w Zachodniej Europie w maju 1940 roku.

W początkowej fazie Kampanii Polskiej 1. Dywizja Lekka pozostawała w obwodzie 10. Armii. Została wprowadzona do walki w rejonie Wielunia, dalej walczyła nad rzeką Wartą i Widawką, po przełamaniu polskich pozycji obronnej nacierała na Radom, Kielce i Kozienice. 9 września 1939 roku dochodząc w rejon Wisły, 14 września dywizja została łączona w skład XV Korpusu Armijnego, walczyła następnie w bitwie nad Bzurą i w Puszczy Kampinowskiej. 22 września została odesłana na wypoczynek w rejon Grójca. Stracono łącznie 11 czołgów Panzerkampfwagen 35(t), z czego łącznie osiem nadawało się do przeprowadzenia generalnego remontu.

Pojazd widoczny od frontu

1 września czołgi Panzerkampfwagen 35(t) z 1. Batalionu Pancernego 11. Pułku Pancernego wspierały w działaniu 1. i 2. Batalion 4. Pułku Kawalerii w rejonie Wielunia. Natarcie jednostek 1. Dywizji Lekkiej zdołano przełamać polską obronę dopiero po silnym nalocie niemieckich bombowców nurkujących Junkers Ju-87. 3 września czołgi te uczestniczyły w bojach o uchwycenie przyczółków na drugim brzegu rzeki Warty pod Rychlicami i Konopnicą. W tych walkach szczególnie się wyróżnił 2. Batalion Pancerny 11. Pułku Pancernego. Na czele nacierał pluton podporucznika Grafa von Plettenberg, jego czołg został zniszczony celnym ogniem polskich armat przeciwpancernych.

Po zbudowaniu mostu pontonowego przez rzekę przeprawił się 65. Batalion Pancerny i 1. Batalion Pancerne 4. Pułku Kawalerii. Podczas trwania przeprawy dywizja poniosła ciężkie straty od celnego ognia polskie artylerii polowej. Dalej natarcie rozwijało się w kierunku rzeki Widawki. Walki toczyły się koło wsi Zamocz i Widawa. 6 września 1. Dywizja Lekka wydzielona szybką grupę bojową „von Ravenstein”, która przez Częstochowę i Końskie, rozpoczęła swój pościg za wojskami polskimi, wycofującymi się w kierunku rzeki Wisły. 8 września 1939 roku o godzinie 14.35 czołgi z 1. Dywizji Lekkiej wkroczyły na teren Radomia. Na przedpolach miasta czołgi Panzerkampfwagen 35(t) stoczyły pojedynek z polskimi czołgami rozpoznawczymi i samochodami pancernymi z 33. Dywizjonu Pancernego Wileńskiej Brygady Kawalerii. Dywizja toczyła walki też w lasach wokół Torunia. Kampfgruppe „von Seckendorf” wsparta 65. Batalionem Pancernym, dowodzonym przez majora Thomasa, uderzyła następnie na Kozienice.

W walce w rejonie Starej Wsi duże straty poniósł pluton czołgów dowodzony przez podporucznika Behtke. Szczególnie groźnym przeciwnikiem były ukryte polskie działka przeciwpancerne. Jedna z polskich armat celnym pociskiem odstrzeliła armatę czołgową z Panzerkampfwagen 35(t). W walkach w okolicach Świerzy Górnych został zniszczony czołg sierż. Picharda Buhla.

14 września 1939 roku 1. Dywizja Lekka została łączona do XV Korpusu Armijnego i skierowana w rejon toczącej się ówcześnie wielkiej bitwy nad Bzurą. Początkowo dywizja została rzucona . Początkowo siły dywizji zostały rzucone w kierunku Pruszkowa, Grodziska Mazowieckiego oraz Skierniewic. Po dojściu do Grodziska (16 września), dywizja wraz z oddziałami 31. Dywizji Piechoty dozorowała południowy skraj Puszczy Kampinowskiej i szosę Warszawa-Modlin. 17 września dywizja wysłała patrole rozpoznawcze w kierunku Lipkowa, Lasek i Sierakowa.

18 września 1939 roku około godziny 16.00 na skrzyżowaniu dróg leśnych między Janówskiem, a Pociechą, w polską zasadzkę dostał się patrol rozpoznawczy z 1. Kompanii 65. Batalionu Pancernego. Polskie armaty przeciwpancerne i czołg rozpoznawczy TKS (podchorąży Orlik) z 71. Dywizjonu Pancernego Wielkopolskiej Brygady kawalerii, która uzbrojona w działko 20 mm F.K. wz. 38, wraz z wsparciem dwóch innych czołgów TKS uzbrojonych jednak w karabiny maszynowe, zniszczyła trzy czołgi Panzerkampfwagen 35(t), gdzie był m.in.: czołg dowódcy 1. Kompanii kapitana Kriegsheima i czołg podporucznika Wendta.

19 września czołgi 1. Dywizji Lekkiej uczestniczyły w bojach o Łomianki, 65. Batalion Pancerny walczył w rejonie Truskawia i Izabelina. Tego dnia jednostka straciła trzy czołgi. 2. Batalion pancerny 11. Pułku Pancernego wspierała natarcie na Lipków. Od rana 21 września dywizja nacierała na Wólkę Węglową.

Panzer 35(t) z 65. batalionu pancernego, 11. pułku pancernego, 6. Dywizji Pancernej. Front Wschodni, lato 1941 roku

Od 23 września dywizja była skoncentrowana w rejonie Góra Kalwaria – Grójec. 12 października 1939 roku dywizja rozpoczęła wycofywanie do Rzeszy (trasa Radom-Milicz,Trzebnica-Wołów-Legnica-Forst). W czasie trwania walk na terytorium II Rzeczypospolitej niemiecka 1. Dywizja Lekka utraciła 22 oficerów, 37 podoficerów i 165 szeregowych.

Po zakończeniu Kampanii Polskiej, jednostki 1. Dywizji Lekkiej powróciły do swoich macierzystych garnizonów. Jesienią 1939 roku rozpoczęto proces przeformowania 1. Dywizji Lekkiej w 6. Dywizję Pancerną. U podstaw tej decyzji leżała zapewnię siła bojowa jednostki, która jednak choć duża i w Polsce potrafiła wykonywać podstawione przed nią zadania, to jednak ich siła bojowa była mniejsza niż dywizji pancernej.

Z 1. Dywizji Lekkiej, wywodzi się powołana już 18 października 1939 roku 6. Dywizja Pancerna. Po zakończeniu formowania w styczniu 1940 roku jednostka bojowa została przeniesiona do Euskirchen koło Bonn, a w lutym 1940 roku do Wasterwald. W marcu jednostka uczestniczyła w intensywnych manewrach, a w kwietniu została przeniesiona do Mayen.

W czasie kampanii w Zachodniej Europy czołgi lekkie Panzerkampfwagen 35(t) 6. Dywizji Pancernej były przydzielone do do XLI Korpusu Pancernego, dowodzonego przez generała Reinhardta. Pierwszego dnia działań wojennych, dywizja osiągnęła przedmieścia Rulles w Belgii. 12 maja 1940 roku czołgi przekroczyły granicę francuską. Po przełamaniu Linii Maginota pod Motherme przy wsparciu artylerii oraz lotnictwa. 15 maja sformowano Mozę. Następnego dnia czołgi Panzerkampfwagen 35(t) sformowano rzekę Oise koło Guise i zajęły Hirson. W tym rejonie doszło do walki z czołgami francuskimi. Działa czołgowe wozów Panzerkampfwagen 35(t) były w miarę skuteczna na średnie odległości przeciwko czołgom Renault R-35 (R-39/40) i Hotchkiss H-35 (H-39), natomiast prawie bezskuteczne były w walce z dobrze opancerzonymi francuskimi czołgami średnimi Somua S-35 oraz ciężkimi Char B1 bis o Char D2. Warto wspomnieć, że w bojach tych kucharz 6. Dywizji Pancernej wziął do niewoli dowódcę francuskiej 9. Armii – generała Girauda. Pod Mondicourt dywizja walczyła z 36. Brygadą Piechoty Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego. W ciągu dziewięciu dni toczących się walk niemiecka 6. Dywizja Pancerna przebyła łącznie ponad 350 km. Po sforsowaniu rzeki Aa. 23 maja pod Cassel rozbiła sztab British Expeditionary Force (BEF). W walce szczególnie odznaczyła się 1. Kompania Zmotoryzowana 6. Batalionu Motocyklowego.

Oddział wydzielony z 65. Batalionu Pancernego, dowodzony przez porucznika dr. Franza Bake zdobył nieuszkodzony most przez kanał koło Arques. 26 maja dywizja odpierała atak 145. Brygady Piechoty (BEF). Czołgi lekkie Panzerkampfwagen 35(t) walczyły tego dnia z czołgami brytyjskimi. Główną rolę w rozbinciu nieprzyjacielskiego ugrupowania pancernego odegrała Kampfgruppe „Koll” z 11. Pułku Pancernego.

Pod koniec maja 6. Dywizja Pancerna została wycofana na południe, gdzie została włączona w skład Panzer Gruppe „Guderian”. 30 maja 6. Dywizja Pancerna została przeniesiona na osiem dni do rezerwy w celu uzupełnienia strat i regeneracji żołnierzy. Do tej pory na konto 6. Dywizji Pancernej zaliczono 61 zniszczonych czołgów przeciwnika, pięć samochodów pancernych, 10 armat polowych, 11 armat przeciwpancernych, osiem ciągników artyleryjskich, 34 samochody osobowe, 233 ciężarowe. 10 czerwca sforsowała rzekę Aisne w rejonie Retchel, później walczyła w Szampanii m.in.: pod Suipess. 15 czerwca forsowała kanał Marna-Ren. 21 czerwca wraz z 1. Dywizją Pancerną zdobyła umocnienia w rejonie Epinay. Podczas trwania Kampanii na Zachodzie Europy 6. Dywizją Pancerną dowodził generał major Werner Kempf. Utracono wówczas w toczących się walkach łącznie 15 czołgów lekkich Panzerkampfwagen 35(t), 12 z nich zostało następnie wyremontowano w zakładach Skoda.

Wozy w służbie Czechosłowacji

W dalszym okresie 6. Dywizja Pancerna została zreorganizowana. Wiązało się to z przekazaniem z niektórych oddziałów do nowo formowanej wówczas 16. Dywizji Pancernej. Nowy etat przewidywał wystawienie sześciu kompanii (każda po 22 czołgi Panzerkampfwagen 35(t) oraz jednego Pz. BfWg. 35(t)). Początkowo wprawdzie planowano przezbrojenie jednostki w zdobyte czołgi produkcji francuskiej, lecz z powodu braku odpowiedniego sprzętu jednostka ta nadal używała jako podstawowego sprzętu pancernego czołgów lekkich Panzerkampfwagen 35(t). We wrześniu 1940 roku 6. Dywizja Pancerna została przeniesiona do Thorn (Toruń), Deutsche Eylau (Iława) oraz na poligon wojsk pancernych w Arys (Orzysz).

Zimą 1940 roku 6. Dywizja Pancerna przeszła na poligonie w Arys (w Orzyszu) cykl zimowych ćwiczeń polowych. W czerwcu 1941 roku 6. Dywizja Pancerna posiadała na wyposażeniu 149 czołgów lekkich Panzerkampfwagen 35(t) i 11 czołgów dowodzenia Panzerbefelhswagen 35(t).

Podczas początkowej fazy Operacji „Barbarossa” 6. Dywizja Pancerna wchodziła w skład 4. Grupy Pancernej Grupy Armii „Północ”. Dowodził wówczas nią generał major Landgraf. Jego przecinikiem były radzieckie oddziały z 8. Armii, składającej się z 12. Korpusu Zmechanizowanego, 23. i 28. Brygady Pancernej i 202. Dywizji Strzeleckiej. 23 czerwca 6. Dywizja Pancerna toczyła ciężkie walki pod Rosieniami. Czołgi Panzerkampfwagen 35(t) działały w drugiej linii. Wówczas drogę otwierały czołgi średnie Panzerkampfwagen IV. Pod Rosieniami doszło wówczas do walki z radzieckimi czołgami ciężkimi serii KW-1 oraz KW-2, które zniszcyzły sześć czołgów lekkich Panzerkampfwagen 35(t). Dopiero postawienie w pierwszej linii armat przeciwlotniczych FlaK 18 i FlaK 36 kalibru 8,8 cm (88 mm), z 21. Dywizjonu Artylerii Przeciwlotniczej zatrzymały atak radzieckich czołgów ciężkich. Duże straty poniósł 114. Pułk Piechoty z 6. Dywizji Pancernej. Jeden czołg KW-2 został wysadzony w powietrze rankiem 24 czerwca 1941 roku przez oddział szturmowy, dowodzony przez podporucznika Eckhardta ze 114. Pułku Piechoty. Do 30 czerwca dywizja straciła w toczących się walkach trzy czołgi Panzerkampfwagen 35(t) i jeden średni Pz. Kpfw. IV Ausf. E. Po zdobyciu przyczółka i zbudowaniu mostu pontonowego przez rzekę Dźwignię czołgi lekkie Panzerkampfwagen 35(t) jako pierwsze przeprawiły się na drugi brzeg rzeki po wybudowanym moście pontonowym. 4 lipca 1941 roku artyleria 6. Dywizji Pancernej zniszczyła podczas walki dwa czołgi ciężkie KW. 7 lipca dywizja zdobyła sześć czołgów lekkich T-26 oraz dwa średnie T-28.

W Czechosłowacki – załoga wozu składała się z trzech żołnierzy

Od połowy lipca 6. Dywizja Pancerna walczyła w rejonie ługi. W skład oddziału Kampfgruppe „Raus” wchodził m.in.: 65. Batalion Pancerny. Koło wsi Iwanowskoje doszło do bitwy z radzieckim oddziałem pancernym. Wówczas najbardziej poważnym problemem były występujące liczne usterki techniczne eks czeskich czołgów lekkich Panzerkampfwagen 35(t). Meldunek nadany ze sztabu XLI Korpusu Pancernego z 27 lipca 1941 roku mówił o uszkodzeniu łącznie 25% czołgów tego typu jakie pierwotnie 21 czerwca znajdowały się na wyposażeniu 6. Dywizji Pancernej. W sierpniu 1941 roku 6. Dywizja Pancerna nacierała na kierunku na Leningrad, a obecnie Sankt Petersburg, wzdłuż drogi Ługa-Leningrad. 3 września niemiecka dywizja dotarła do Krasnogwardiejska. W tym rejonie czołgi 6. Dywizji Pancernej wspierały działania Dywizji Policyjnej SS. Szczególnie ciężkie walki toczyły się 10 września 1941 roku. Atak na pozycje sowieckie uczestniczyły wszystkie sprawne czołgi 6. Dywizji Pancernej. 17 września 1941 roku 6. Dywizja Pancerna została przerzucona na front moskiewski. Po przemarszu na trasie drogi ługa-Stara Rusa-Wielkie Łuki 2 października została włączona w skład 3. Grupy Pancernej generała Hotha (siła korpusu pancernego). 4 października 11. Pułk Pancerny stoczył walkę z radzieckimi czołgami na południe od Holmu. Pięć czołgów zostało poważnie uszkodzonych i jeden zniszczony. Pułk zdołał zniszczyć 28 czołgów radzieckich (lekkich i średnich). 7 października 1941 roku oddziały z 6. Dywizji Pancernej wkroczyły do Wiaźmy. Dalej trasa natarcia wiodła przez Łubanową, Nikulino-Gorodiszcze. 16 października dywizja uderzyła na Kalinin. Dwa dni wcześniej 14 października 1941 roku czołgi 6. Dywizji Pancernej dotarły do Wołgi. W tym czasie 11. Pułk Pancerny razem z 25. Pułkiem Pancernym 7. Dywizji Pancernej utworzyły razem Panzer Brigade „Koll” (od nazwiska dowódcy 11. Pułku Pancernego). W czasie działania w niskich temperaturach wyszły na jaw wszystkie usterki pneumatycznego układu kierowania czołgów lekkich Panzerkampfwagen 35(t). W dniu 27 listopada 1941 roku czołowe jednostki rozpoznawcze z 6. Dywizji Pancernej dotarły w rejon miasta Klin. Po zbudowaniu mostu pontonowego na kanale Wołga-Moskwa, niemiecka 6. Dywizja Pancerna nacierała w kierunku miejscowości Dimitrow.

Po rozpoczęciu radzieckiej kontrofensywy na froncie wschodnim w rejonie okręgu Moskiewskiego 5 grudnia 1941 roku, 6. Dywizja Pancerna zaczęła się cofać na pozycje obronne w rejonie Wołokołamska. Bardzo duża ilość czołgów Panzerkampfwagen 35(t) zostało wtedy zniszczonych w grudniu 1941 roku. Ostatni sprawny czołg lekki Panzerkampfwagen 35(t) został zniszczony 10 grudnia 1941 roku. Nieliczne ocalałe czołgi, jakie znajdowały się jeszcze na wyposażeniu 6. Dywizji Pancernej zostały wycofane z jej ewidencji, a po przetransportowaniu żołnierzy i pozostałego sprzętu dywizji na tyły, została ona w następnym roku uzbrojona w czołgi produkcji niemieckiej.

Ewidencja sprzętu pancernego sił Wehrmachtu z 18 lipca 1942 roku wskazywała, że na ogólnym stanie nadal znajduje się jeszcze 178 czołgów lekkich Panzerkampfwagen 35(t).

W okresie późniejszym, czołgi lekkie Panzerkampfwagen 35(t) zostały skierowane do jednostek policyjnych (m.in.: do Wiednia) oraz prawdopodobnie do 7. „Ochotniczej” Dywizji Górskiej Waffen-SS „Prinz Eugen”.

Wozy po przejęciu przez niemieckie oddziały pancerne

W czasie trwania kampanii w Zachodniej Europie w maju i czerwcu 1940 roku w składzie batalionu rozpoznawczego Dywizji Zmotoryzowanej Waffen-SS „Totenkopf”, znajdowały się dwa niepełne plutony, których wyposażeniem były właśnie czołgi lekkie Panzerkampfwagen 35(t), liczące w sumie sześć sztuk. Czołgi lekkie Panzerkampfwagen 35(t), które używano m.in. podczas walk w rejonie miasteczka Arras. Po zakończeniu kampanii w Europie Zachodniej jednostka została przezbrojona w ciężkie ośmiokołowe samochody pancerne.

W czasie trwania Słowackiego Powstania Narodowego (SNP; kilka czołgów Panzerkampfwagen 35(t) trafiło na wyposażenie do Improwizowanej Dywizji Pancernej „Tatra” (232. Dywizja Pancerna).

W chwili zajęcia Czech i Moraw 15 marca 1939 roku na terytorium Słowacji znajdowąłu się 43 czołgi lekkie LT vz.35 z 3. Pułku Pancernego oraz dziewięć pojazdów z 2. Pułku Pancernego z Vyskova na Morawach. Niemcy zezwolili na zatrzymanie przez powołaną dopiero armię słowacką czołgów z .2. Pułku w zamian za nieodebrane z zakładów Skoda remontowane czołgi z 3. Pułku Pancernego (też dziewięć maszyn).

Podczas trwania konfliktu węgiersko-słowackiego w marcu 1939 roku czołgi lekkie LT vz.35 były używane wyłącznie podczas działań rozpoznawczych. Jak już wcześniej napisałem, straty podczas toczących się walk wyniosły dwa czołgi.

Czoło przodu wieży

We wrześniu 1939 roku Słowacy planowali wykorzystanie w działaniach bojowych przeciwko II Rzeczypospolitej czołgi lekkie LT vz.35. W tym celu 22 czołgi tego typu zostały skoncentrowane w Brekowie. Czołgi LT vz.35 z 3. Pułku Pancernego armii słowackiej włączono w skład Grupy Szybkiej „Kalincak”, dowodzonej przez podpułkownika Jana Imru. W chwili wybuchu wojny 1 września 1939 roku Grupa Szybka była zlokalizowana w rejonie Stropków, Svidnik, grupa rozpoczęła marsz jako druga linia natarcia. Jednak do działań słowackich sił szybkich podczas Kampanii Polskiej nie doszło.

W działaniach na południowym odcinku frontu wschodniego uczestniczyła słowacka jednostka pancerno-motorowa tzw. „Rychle Brigada”. 22 lipca 1941 roku w bitwie pod Lipowcem na Ukrainie jednostka straciła trzy czołgi lekkie LT vz.35. Zima 1942 roku z frontu wschodniego wycofano około 30 czołgów LT vz.35.

Ostatni etap szlaku bojowego czołgów lekkich LT vz.35 to walki toczące się podczas trwania Słowackiego Powstania Narodowego w 1944 roku. Kilka czołgów LT vz.35 użytych zostało bojowo, trzy unieruchomione czołgi zakopano w ziemi, tworząc opancerzone bunkry. Czołgi LT vz.35 zostały użyte bojowo jako elementy wagonów pancernych, słowackiego pociągu pancernego.

Używane przez Rumuńskie czołgi lekkie Skoda R-2 weszły w skład rumuńskiej 1. Dywizji Pancernej „Romania Mare”. Początkowo użyto ich podczas zajmowania Besarabii i następnie podczas toczących się walk na Ukrainie i podczas oblężenia Odessy. Ostatnie czołgi Skoda R-2, zostały zniszczone podczas bitwy nad Donem zimą 1942 roku.

Malowanie i oznakowanie

Czołgi lekkie LT vz.35 armii czechosłowackiej, a później armii słowackiej malowane były w nieregularne plamy w kolorze ciemnozielonym (tmave zelene), ochra (svetle okrobe) i ziemistym (hnedocervene). Wszystkie stosowane farby były matowe. Plamy w kształtach nieregularnych, w rozmiarach zazwyczaj 250-1000 mm długości oraz 50-400 mm szerokości (wysokości).

Czołgi lekkie Panzerkampfwagen 35(t) na służbie armii niemieckiej i bułgarskiej malowane były jednolicie w kolor stalowo-szary Panzer Grau (RAL 46P-24, 7021). Czołgi lekkie na służbie armii rumuńskiej Skoda r-2 malowane były jednolicie farbą koloru khaki. W okresie zimowym niemieckie i rumuńskie czołgi malowane były białą farbą zmywalną. Wnętrze czołgów typu LT vz.35 – Panzerkampfwagen 35(t) malowane były farbą kremową, rzadziej białą.

Oznaczenia taktyczne

Czołgi lekkie Panzerkampfwagen 35(t) nosiły standardowe oznaczenia stosowane w ówczesnej armii niemieckiej. Początkowo oznaczenia były malowane tylko na małych czarnych tabliczkach umieszczonych po bokach i z tyłu kadłuba. W latach 1940-1941 numery taktyczne były malowane standardowo na wieży i w kadłubie. Czołgi z 6. Dywizji Pancernej w 1941 roku posiadały małe żółte numery na wieży. Bardzo podobny system oznaczeń był stosowany w Rumunii i w armii słowackiej. Numery taktyczne były malowane farbą czerwoną, białą lub żółtą. Stosowane były oznaczenia, które malowano cienką białą obwódką (czołgi w służbie armii słowackiej). Czołgi armii czechosłowackiej nie nosiły odznaczeń taktycznych.

Znaki rozpoznawcze

Armia czechosłowacka nie stosowała żadnych oznaczeń przynależności państwowej. Czołgi LT vz.35 armii słowackiej niekiedy nosiły malowane oznaczenia w postaci białych krzyży lotaryńskich malowanych na wieży. Stosowane były także odznaczenia w postaci farby herbowej o barwach narodowościowych (biało-czerwono-niebieskich), które malowane były na bokach wieży czołgu. Czołgi używane w armii rumuńskiej do 1941 roku miały malowane z przodu kadłuba kokardy w barwach narodowych niebiesko-żółtych-czerwonych, od 1941 roku do połowy 1944 roku stosowany był biały uproszczony krzyż Św. Michała, który był malowany z przodu kadłuba oraz u góry płyty pancernej, pokrywającej silnik, jako znak rozpoznawczy dla własnych sił lotniczych. Czołgi, które używane były w armii bułgarskiej najprawdopodobniej nie używały żadnych oznaczeń i znaków rozpoznawczych.

Niemieckie czołgi lekkie Panzerkampfwagen 35(t) posiadąły jako odznaczenie krzyże belkowe (Balken Kreutz), które malowane były na bokach kałuba. Podczas trwania Kampanii Polskiej w 1939 roku, czołgi należące do 1. Dywizji Lekkiej miały malowane białe, pełne krzyże umieszczone na bokach wieży, z tyłu wieży oraz dodatkowe z przodu wieży. Jako znak rozpoznawczy dla własnego lotnictwa (podobno według niemieckich lotników czołgi Panzerkampfwagen 35(t) nieco przypominał swoją sylwetką czołgi polskie 7 TP), na płycie silnikowej jak oznak rozpoznawczy był malowany poprzeczny grupy biały pas.

W latach 1939-1940 wprowadzono krzyże wzorowane na oznaczeniach stosowanych przez siły Luftwaffe. Początkowo były malowane tylko białe obwódki, a później wnętrze krzyża było malowane także czarną farbą. Zdjęcia, pochodzące z czasów kampanii na terytorium Zachodniej Europy w maju i czerwcu 1940 roku ukazują, że oby dwa typy oznaczeń były używane równolegle.. Na płycie silnikowej wykładano znak rozpoznawczy dla własnego lotnictwa – flagę państwową III Rzeszy Niemieckiej.

Czołgi w służbie armii słowackiej miały niekiedy malowane na bokach wieży tarczę herbową, w barwach narodowych lub białe krzyże lotaryńskie.

Numery rejestracyjne

Czołgi lekkie LT vz.35 armii czechosłowackiej z przodu oraz tyłu kadłuba wozu posiadały zamocowane tabliczki metalowe o wymiarach 340 mm x 140 mm, na których namalowane były numery rejestracyjne (ewidencyjne). Numery były malowane białą farbą na czarnym tle, czołgi LT vz.35 nosiły numery 13.666 do 13.860 i od 13.864 do 13.966. W armii słowackiej stosowany był własny system oznaczeń, składający się z dużej litery „V” („Vojsko” – Wojsko) i następnie czterocyfrowego numeru. Numery rejestracyjne posiadały także czołgi, znajdujące się na służbie armii rumuńskiej i bułgarskiej. Malowane one były na małych metalowych tabliczkach, które umieszczano z przodu i tyłu kadłuba pojazdu. Na białej tabliczce namalowana była duża litra „U” – Rumunia oraz duża litera „B” oraz „W” – Bułgaria i następnie przypisany numer ewidencyjny.

Brak jest dobrze potwierdzonej dokumentacji fotograficznej, która mogłaby stwierdzić, że niemieckie oddziały, na używanych przez siebie czołgach lekkich Panzerkampfwagen 35(t) były używane numery ewidencyjne.

LT vz.35/Panzerkampfwagen 35(t)

Podstawowe dane taktyczno-techniczne:

Załoga: trzech członków załogi (w niemieckich wozach czterech członków)
Wymiary konstrukcji:
długość – 4900 mm
szerokość – 2250 mm (źródła czeskie 2055 mm)
wysokość – 2350 mm (źródła czeskie 2370 mm)
Masa całkowita: w czeskich wozach 10 500 kg, w niemieckich wozach sięgała 11 000 kg
Nacisk jednostkowy na grunt: 0,51 kg/cm²
Prześwit: 350 mm
Zasięg maksymalny:
na drodze – do 190 km
w terenie – do 120 km
Promień skrętu – 7,0 metra
Pokonywanie przeszkód terenowych:
ściany – o wysokości do 800 mm
brody – o głębokości do 900 mm
rowy i okopy – do szerokości 2000 metrów
Prędkość maksymalna na drodze: do 34 km/h
Średnie zużycie paliwa na drodze: do 80 litrów na 100 km

Bibliografia

Janusz Ledwoch, PzKpfw 35(t)/LT vz.35, Wydawnictwo Militaria, Warszawa 1993
https://pl.wikipedia.org/wiki/LT_vz._35
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:LT_vz._35
David Doyle, Niemieckie Pojazdy Wojskowe II Wojny Światowej, Wydawnictwo Vesper, Poznań 2012 rok
Dawid Porter, Niemiecka Broń Pancerna 1939-1945, AlmaPress, Poznań 2019
Richard Ogorkiewicz, Czołgi 100 lat Historii, Wydawnictwo RM, Warszawa 2016
George Forty, Ilustrowana Encyklopedia Czołgów Całego Świata, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2006
Praca zbiorowa, Pojazdy Pancerne od „Little Willie” o Leoparda 2A6, Wydawnictwo AKA, Głuchołazy 2012
https://www.valka.cz/LT-vz-35-t11691
https://tanks-encyclopedia.com/ww2/germany/panzer-35t