Kutry zwalczania okrętów podwodnych projektu 918M

Kuter CzSz-172

Kołobrzeg, Port

Kutry zwalczania okrętów podwodnych projektu 918M (w kodzie NATO: Pilica) – seria wyprodukowanych w Polsce kutrów zwalczania okrętów podwodnych zbudowanych w Stoczni Marynarki Wojennej w Gdyni. Okręty te stanowiły rozwinięcie serii kutrów patrolowych projektu 918. Łącznie zostało zbudowanych 11 egzemplarzy okrętów, które wprowadzono do służby w latach 1977–1983. Zasiliły one Morską Brygadę Okrętów Pogranicza, w której składzie pozostawały do rozwiązania jednostki, co nastąpiło w 1991 roku. Jako najbardziej wartościowe okręty formacji nie zostały przekazane do nowo powstałej Straży Granicznej, lecz zachowano je w strukturach Marynarki Wojennej wcielając do 16. Dywizjonu Kutrów Zwalczania Okrętów Podwodnych, rozlokowanej w porcie w Kołobrzegu, który należał do 8. Flotylli Okrętów. Okręty wycofano z eksploatacji w Marynarce Wojennej w latach 2005–2006. Uważane były za jedne z najważniejszych okrętów Marynarki Wojennych w czasach swojej służby, dysponującymi dużymi możliwościami zwalczania okrętów podwodnych.

Historia konstrukcji

KZOP-174

Na przełomie lat 60.-tych i 70.-tych XX wieku, do służby w Marynarce Wojennej dla Morskiej Brygady Okrętów Pogranicza (MBOP) wprowadzono nowy typ kutrów patrolowych projektu 918. Głównymi projektantami kutrów patrolowych projektu 918 był magister inżynier Tadeusz Bylewski, a ich głównym konstruktorem był inżynier W. Kuś. Ponieważ te jednostki okazały się być bardzo udane, zdecydowano się przystosować je do pełnienia nowych zadań m.in. zwalczania okrętów podwodnych (ZOP). Decyzja ta wynikła także z tendencji do przekazywania zadań dotyczących zwalczania wrogich okrętów podwodnych jednostkom Morskiej Brygady Okrętów Pogranicza. W tym celu opracowano nowy typ kutrów ZOP opartych konstrukcyjnie na kutrach projektu 918. Szósta jednostka z serii projektu 918 otrzymała oznaczenie stoczniowe 918M i wybudowano ją w konfiguracji okrętu zwalczania okrętów podwodnych. Ich konstruktorem był był magister inżynier Tadeusz Bylewski. Tym samym zrezygnowano z dalszej budowy kutrów projektu 918 w standardowej, patrolowej konfiguracji, dodatkowo zmieniając oznaczenie projektu z 918 na 918M. Zmiany w projekcie obejmowały przede wszystkim dodanie do konstrukcji okrętu sonaru z holowaną anteną oraz zastosowanie dwóch wyrzutni torpedowych.

Pierwsze pięć jednostek pływających serii nowych kutrów zwalczania okrętów podwodnych projektu 918M, zostały wprowadzone do służby w latach 1977–1980, w późniejszym czasie, w 1982 roku bandery podniesiono na kolejnych czterech okrętach nawodnych tego typu. Ostatnie dwie jednostki wprowadzono do linii w lutym 1983 roku. Łącznie wybudowano 11 egzemplarzy kutrów zwalczania okrętów podwodnych projektu 918M, które zasiliły Morską Brygadę Okrętów Pogranicza. Po rozformowaniu jednostki, w 1991 roku wszystkie okręty typoszeregu wcielono do nowo powstałego 16 Dywizjonu Kutrów Zwalczania Okrętów Podwodnych, ulokowanego w porcie w Kołobrzegu, należącego do 8. Flotylli Obrony Wybrzeża.

Kutry ZOP projektu 918M w Kołobrzegu. Od lewej: KP-173, KP-176, KP-175 (2004 rok)

Ostateczny proces wycofywania jednostek kutrów zwalczania okrętów podwodnych projektu 918M rozpoczął się w marcu 2005 roku, wycofaniem pierwszych trzech okrętów: KZOP-169, KZOP-173 oraz KZOP-175, a zakończył się w dniu 31 marca 2006 roku wycofaniem czterech ostatnich jednostek: KZOP-167, KZOP-168, KZOP-171 i KZOP-174. Tym samym rozformowano 16 dywizjon Kutrów Zwalczania Okrętów Podwodnych.

Zestawienie kutrów zwalczania okrętów podwodnych projektu 918M

Nazwa jednostki* – Numer burtowy – Wejście do służby – Wycofanie ze służby

Wycofane kutry na terenie Portu Wojennego Kołobrzeg. Na burtach widoczne są wyrzutnie torpedowe, natomiast na rufach znajdują się rampy z koszem dla stacji hydrolokacyjnej (2007 rok)

KZOP-166 (KP-166) – 166 – 23 kwietnia 1977 roku – 30 maja 2005 roku
KZOP-167 (KP-167) – 167 – 28 styczeń 1978 roku – 31 marca 2006 roku
KZOP-168 (KP-168) – 168 – 28 styczeń 1978 roku – 31 marca 2006 roku
KZOP-169 (KP-169) – 169 – 10 lutego 1979 roku – 24 marca 2005 roku
KZOP-170 (KP-170) – 170 – 7 sierpnia 1980 roku – 30 maja 2005 roku
KZOP-171 (KP-171) – 171 – 8 stycznia 1982 roku – 31 marca 2006 roku
KZOP-172 (KP-172) – 172 – 7 maja 1982 roku – 30 maja 2005 roku
KZOP-173 (KP-173) – 173 – 22 lipca 1982 roku – 24 marca 2005 roku
KZOP-174 (KP-174) – 174 – 22 września 1982 roku – 31 marca 2006 roku
KZOP-175 (KP-175) – 175 – 7 stycznia 1983 roku – 24 marca 2005 roku
KZOP-176 (KP-176) – 176 – 24 lutego 1983 roku – 30 maja 2005 roku

*Za czasów służby w Morskiej Brygady Okrętów Pogranicza okręty nosiły nazwy „KP”, po przejęciu przez 16. Dywizjon Kutrów Zwalczania Okrętów Podwodnych nazwy zmieniono na „KZOP”.

Konstrukcja okrętów

Wszystkie 11 kutrów proj. 918M znajdujące się w Porcie Wojennym w Kołobrzegu, po wycofaniu ze służby (sierpień 2006 roku)

Jednostki Kutrów Zwalczania Okrętów Podwodnych projektu 918M były kutrami zwalczania okrętów podwodnych zbudowanymi w układzie jednokadłubowca o klasycznej konstrukcji. Jednostki miały długość 28 850 mm i szerokość 5800 mm, natomiast ich zanurzenie wynosiło standardowo 1360 mm. Wyporność standardowa kutrów wynosiła 85 600 kg, normalna 86 880 kg, zaś maksymalna to 93 030 kg. Kadłub jednostek był w całości ze stali, spawany, z poprzecznym układem wiązań. Konstrukcja jednostek zapewnia im możliwość pracy przy 5 stopniach w skali Beauforta. Autonomiczność okrętów projektu wynosiła maksymalnie 5 dób (60 godzin). Załoga liczyła łącznie 12 oficerów i marynarzy.

Cywilny Czsz-172, dawny KZOP-172 w czasie rejsu wycieczkowego z turystami po redzie Portu morskiego w Kołobrzegu (2011 rok)

Konstrukcja kadłuba dzieliła się na sześć przedziałów wodoszczelnych oddzielonych od siebie za pośrednictwem pięciu grodzi. W pierwszym przedziale od dziobu znajdował się skrajnik dziobowy, skrzynia łańcuchowa oraz magazynek sprzętu bosmańskiego. Do pomieszczenia można było dostać się wyłącznie poprzez właz znajdujący się na pokładzie. W drugim przedziale znajdowało się pomieszczenie mieszkalne dla ośmiu marynarzy oraz podpodłogowy zbiornik pitnej słodkiej wody o pojemności 2200 litrów. Przedział trzeci zajmowany był przez pomieszczenie dowódcy okrętu, kabinę dwóch chorążych oraz kabinę dwóch podoficerów. Dodatkowo w przedziale znajdował się magazynek oraz pomieszczenie kompasu żyroskopowego. W przedziale czwartym ulokowano wejście do przedziału napędowego z pokładówki, przedział siłowni oraz zbiorniki paliwa. Dodatkowo w przedziale tym było pomieszczenie dla zastosowanej anteny stacji hydrolokacyjnej. Przedział piąty zajmowany był przez ośmioosobową mesę oraz magazyn dla 2000 sztuk amunicji. W ostatnim, szóstym przedziale znajdował się skrajnik rufowy z maszyną sterową, dodatkową, ręczną maszyną sterową pełniącą funkcje awaryjne i pomieszczenie na sprzęt awaryjny.

Morski zestaw artyleryjski 2M-3M kalibru 25 mm

Okręty miały zmodyfikowaną pokładówkę, która była krótsza oraz zakończona bardziej skośnie niż ta stosowana na jednostkach kutrów patrolowych projektu 918. Wykonano ją w całości z hydronalium i składa się z dwóch części. Część rufowa pokładówki, która była niższa od części dziobowej, stanowiła podwyższenie pomieszczeń znajdujących się w kadłubie na śródokręciu. Rufowa część pokładówki umiejscowiona była nad przedziałem siłowni i tworzy szyb maszynowy. Dodatkowo była ona demontowalna, co pozwalało łatwiej wymienić urządzenia maszynowe w postaci silnika głównego lub agregatów prądotwórczych. W części dziobowej pokładówki ulokowano sterówkę z kabiną nawigacyjną, kabinę hydrolokacji oraz instalację sanitarną. Na dachu pokładówki znajdowało się otwarte Główne Stanowisko Dowodzenia (GSD) oraz maszt kolumnowy, na którym zamontowano m.in. światła nawigacyjne, światła sygnałowe, radar nawigacyjny oraz zastosowany radionamiernik.

W latach 80.-tych XX wieku zaczęto na kutrach instalować uniwersalny zestaw artyleryjski typu ZU-23-2 Wróbel kalibru 23 mm

Siłownia okrętowa

Zastosowana siłownia okrętowa znajdowała się na śródokręciu w przedziale czwartym. Napęd składał się z trzech silników wysokoprężnych M50F7, które generowały moc nominalną wynoszącą 1000 KM każdy przy 1700 obr./min. oraz moc maksymalną wynoszącą 1200 KM każdy przy 1850 obr./min. Były to jednostki czterosuwowe, każda o łącznie dwunastu cylindrach w układzie widlastym. Każdy z silników zblokowany był z przekładnią redukcyjno-nawrotną i napędzał swoją linię wału. Każdy z kutrów miał trzy linie wałów. Każda linia zakończona była pojedynczą, trójpłatową śrubą napędową. W dziobowej części siłowni znajdowały się dwa silniki główne, natomiast w jej części rufowej jeden silnik oraz dwa zespoły prądotwórcze. Pozostałe miejsce w przedziale zajmowane było przez pozostałe mechanizmy okrętu. Sterowanie pracą siłowni, a dokładniej silników głównych i wspomagających je urządzeń, odbywać się mogło ze sterówki za pośrednictwem pulpitu kontrolno-sterowniczego pracy siłowni. Spaliny wyrzucane były przez otwory w burtach, jednak przed ich opuszczeniem były one mieszane z wodą za pośrednictwem wtrysków w przewodach spalinowych, w celu ich schłodzenia.

Kuter CzSz-172

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Kołobrzeg, Port

Energię elektryczną wytwarzały dwa zespoły prądotwórcze typu ZE-266/E51 o mocy 31 kW każdy. Każdy z zespołów składał się z prądnicy prądu przemiennego oraz silnika wysokoprężnego Leyland SW-266/E51 o mocy 50 KM przy 1500 obr./min. Sterowanie okrętem odbywało się za pośrednictwem trzech sterów napędzanych przez elektromechaniczną maszynę sterową. Tak skonfigurowany układ napędowy pozwalał na osiągnięcie maksymalnej prędkości wynoszącej 27,8 (około 50 km/h) węzła oraz zasięgu maksymalnym do 340 Mm (około 630 kilometrów).

Wyposażenie elektroniczne i uzbrojenie okrętu

Na wyposażenie służące do poszukiwania okrętów podwodnych składała się stacja hydrolokacyjna o zmiennej głębokości holowania typu MG329M. Antena stacji wysuwana była w specjalnym koszu z rufowej rampy wypadowej. Okręty te początkowo wyposażono w radar nawigacyjny typu TRN-311, który z czasem zastąpiony został przez nowocześniejszy model typu SRN-301. Na dodatkowe wyposażenie elektroniczne jednostek składał się m.in. radionamiernik cyfrowy typu ARC-1402, echosonda pionowa typu SP-4301 oraz radiostacje pokładowe oraz radiotelefony.

Kuter CzSz-172

W skład wyposażenia służącego zwalczaniu okrętów podwodnych wchodziły dwie pojedyncze wyrzutnie torpedowe typu OTAM-53 kalibru 533,3 mm dla torped o napędzie elektrycznym typu SET-53M. Wyrzutnie ulokowane były po jednej na każdej burcie kutra. Jednostki nie miały zapasu dodatkowych torped, każda z nich była w stanie przenosić tylko dwie torpedy, które były już zainstalowane w wyrzutniach w porcie. Torpedy typu SET-53M to naprowadzane sonarem pasywnym radzieckie ciężkie torpedy (o masie do 1480 kg) z napędem elektrycznym, przeznaczone do zwalczania przede wszystkim okrętów podwodnych. Osiągały one prędkość 23 węzły (około 42 km/h) i były w stanie zwalczać jednostki zanurzone maksymalnie do 200 metrów i w odległości do około 8000 metrów od miejsca wystrzelenia torpedy z kutra.

Kuter CzSz-172

Uzbrojenie artyleryjskie kutra stanowiła początkowo radziecka, dwulufowa armata morska typu 2M-3M kalibru 25 mm umiejscowiona na dziobie jednostek. Zestaw ten ważył 1515 kg i był obsługiwany przez jednego żołnierza, który zajmował miejsce wewnątrz wieżyczki odkrytej od góry. Zapewniała ona możliwość prowadzenia ostrzału w pełnym promieniu 360 stopni przy kątach elewacji od -12 stopni do +85 stopni. Maksymalny zasięg zwalczania celów powietrznych wynosił 2500 metrów, zaś maksymalny pułap celu to 1700 metrów. Od drugiej połowy lat 80.-tych XX wieku wymieniono ją na znacznie nowocześniejszy zestaw (uniwersalny) krajowej produkcji typu ZU-23-2M Wróbel (dwie armaty kalibru 23 mm). Zestaw ten składał się z dwóch, sprzężonych ze sobą armat kalibru 23 mm. Była to morska armata przeciwlotnicza opracowana w latach 70.-tych XX wieku w Zakładach Mechanicznych „Tarnów”. Cały zestaw ważył 2500 kg, obsługiwany był przez jednego żołnierza znajdującego się w środku (przedział ten był całkowicie zakryty). Zapewniała ona możliwość ostrzału w pełnym promieniu 360 stopni przy maksymalnych kątach wychylenia lufy wynoszącymi od -10 stopni do +88 stopni. Zasięg maksymalny zwalczanych celów nawodnych wynosił 2000 metrów, natomiast celów powietrznych do 2500 metrów.

Służba kutrów zwalczania okrętów podwodnych projektu 918M

Opuszczenie bandery, 2006 rok

Pierwsza jednostka z serii kutrów zwalczania okrętów podwodnych projektu 918M – KP-166 została wprowadzona do służby 23 kwietnia 1977 roku. Zasiliła ona Morską Brygadę Okrętów Pogranicza. Kolejne dwie jednostki z serii: KP-167 oraz KP-168 wprowadzono do służby 28 stycznia 1978 roku, natomiast jednostki KP-169 i KP-170 eksploatację rozpoczęły odpowiednio w 1979 i 1980 roku. Bandery na kutrach KP-171, 172, 173 oraz 173 podniesiono w 1982 roku, zaś dwie ostatnie jednostki: KP-175 oraz KP-176 weszły do służby w 1983 roku. Wszystkie 11 egzemplarzy okrętów weszło w skład Morskiej Brygady Okrętów Pogranicza. W dniach 4 maja–26 maja 1983 roku sześć okrętów projektu 918M wzięło udział w wielkich ćwiczeniach sił Marynarki Wojennej o kryptonimie Reda-83. Kutry te rozlokowano w Kaszubskim i Bałtyckim Dywizjonie Okrętów Pogranicza. Oba dywizjony należały do Marynarki Wojennej i jednostki projektu 918M w ich składzie znajdowały się do 1991 roku, kiedy to ostatecznie rozformowano Morską Brygadę Okrętów Pogranicza (MBOP). Jako okręty najbardziej wartościowe, o największej wartości bojowej jakie służyły w MBOP, nie zostały przekazane przez Marynarkę Wojenną do nowo sformowanego Morskiego Oddziału Straży Granicznej, lecz zachowała je w swoich strukturach. W tym celu został utworzony 16. Dywizjon Kutrów Zwalczania Okrętów Podwodnych, którego miejscem stacjonowania był port wojenny w Kołobrzegu. Jednostka ta wchodziła w skład 8. Flotylli Obrony Wybrzeża w Świnoujściu. Po przejęciu jednostek w skład 16. Dywizjonu Kutrów Zwalczania Okrętów Podwodnych (KZOP), zmieniono początek ich nazw z „KP” (Kuter Patrolowy) na „KZOP” (Kuter Zwalczania Okrętów Podwodnych), zachowując przy tym ich dotychczasowe numery burtowe.

Podczas służby w strukturach MBOP do zadań okrętów należało patrolowanie granic morskich państwa, pełnienie dyżurów bojowych i dozorowych oraz w wypadku wojny – wykrywanie i zwalczanie okrętów podwodnych potencjalnego przeciwnika. W siłach 16. Dywizjonu Zwalczania Okrętów Podwodnych (ZOP) głównym zadaniem stawianym przed kutrami dalej pozostało zwalczanie, poszukiwanie i śledzenie okrętów podwodnych, jednak dodatkowo, prócz misji dozorowych i patrolowych, okręty te przeznaczone były do prowadzenia obserwacji wzrokowej w zakresie obrony przeciwminowej, rozpoznania chemicznego i dozymetrycznego, pozorowania radiolokacyjnego oraz transportu i zabezpieczania prac grup płetwonurków.

Opuszczenie bandery

Proces wycofywania jednostek rozpoczęto w 2005 roku, kiedy to ze służby w Marynarce Wojennej wycofano w marcu i maju łącznie wszystkie 11 egzemplarzy jednostek w dniu. 24 marca 2005 roku bandery spuszczono na kutrach KZOP-169, KZOP-173 oraz KZOP-175. W dniu 30 maja 2005 wycofano jednostki o numerach burtowych 166, 170, 172 oraz 176, natomiast ostatnie cztery okręty o numerach burtowych 167, 168, 171 i 174 wycofano ze służby w dniu 31 marca 2006 roku. Tym samym rozformowano 16. Dywizjon Kutrów Zwalczania Okrętów Podwodnych i Komendę Portu Wojennego w Kołobrzegu. Kutry zwalczania okrętów podwodnych projektu 918M zostały zastąpione przez okręty działającego wówczas Dywizjonu Okrętów Zwalczania Okrętów Podwodnych: korwetę ORP „Kaszub” oraz dwie fregaty produkcji amerykańskiej typu Oliver Hazard Perry, przyjętych do służby w Marynarce Wojennej – ORP „Gen. K. Pułaski” i ORP „Gen. T. Kościuszko” wraz z śmigłowcami pokładowymi typu SH-2G Super Seasprite.

Okręty po wycofaniu ze służby zostały sprzedane przez Agencję Mienia Wojskowego w 2009 roku. Kuter KZOP-172 przeszedł w ręce cywilne i po zakończonym procesie demilitaryzacji oraz przebudowie, pływa pod nazwą CzSz-172 jako statek turystyczny w porcie w Kołobrzegu podczas sezonu letniego. To właśnie na tym okręcie zostały wykonane przez zemnie zdjęcia oraz filmy z pływania.

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

Kraj budowy – Polska Rzeczpospolita Ludowa
Użytkownicy – Polska Marynarka Wojenna
Miejsce budowy – Stocznia Marynarki Wojennej w Gdyni
Zbudowane okręty – 11 egzemplarzy
Wejście do służby w MW – lata 1977-1983
Wycofanie ze służby z MW – lata 2005-2006
Okręty w obecnej służbie – 0 (jeden pływa obecnie jako jednostka cywilna)
Wyporność okrętu:
Wyporność standardowa – 85 600 kg
Wyporność normalna – 86 880 kg
Wyporność maksymalna – 93 030 kg
Długość całkowita – 28 850 mm
Szerokość kadłuba – 5800 mm
Zanurzenie standardowe – 1360 mm
Napęd okrętu – trzy silniki wysokoprężne M50F7 o mocy 1200 KM każdy, nienapędzające trzy linie wałów każdy, zakończony jedną trójłopatową śrubą napędową
Prędkość maksymalna pływania – 27,8 węzła
Zasięg maksymalny – 340 Mil morskich
Załoga okrętu – 12 oficerów i marynarzy
Uzbrojenie okrętu – jeden podwójnie sprzężony uniwersalny zestaw morski typu ZU-23-2 Wróbel kalibru 23 mm (zastąpił on w latach 80.-tych radziecki zdwojony zestaw morski typu 2M-3M kalibru 25 mm), dwie pojedyncze wyrzutnie torpedowe typu OTAM-53 kalibru 533 mm, dla wystrzeliwania radzieckich torped o napędzie elektrycznym, służących do zwalczania okrętów podwodnych typu SET-53M

Ocena jednostek

Jednostki Kutrów Zwalczania Okrętów Podwodnych projektu 918M jak i ich patrolowe pierwowzory projektu 918 były jednostkami bardzo udanymi, charakteryzującymi się dużymi możliwościami jak na swoją klasę oraz zastosowaniem innowacyjnych rozwiązań. Jednocześnie za zaletę oraz wadę tych okrętów uznaje się ich małe rozmiary – dzięki temu okręty te nie stanowiły ważnego celu do zniszczenia, a dzięki niewielkiemu zanurzeniu, załoga była w stanie uciec na płytsze wody w razie zagrożenia lub oczekiwać na nich w ukryciu do czasu otrzymania informacji o wrogich jednostkach podwodnych na danym obszarze. Jednak ich stosunkowo małe rozmiary i wyporność, mocno ograniczały ich dzielność morską. Mimo że okręty przystosowane są do pływania przy sile wiatru do 5 stopni skali Beauforta, to problemy z ich eksploatacją na morzu pojawiają się już przy stanie morza wynoszącym już 2 stopnie w skali Beauforta. Kolejnymi wadami wynikającymi z małych rozmiarów były ograniczona autonomiczność wynosząca 5 dób oraz brak zapasowych torped, przy czym niwelowała je możliwość zaopatrywania jednostek, tylko w Punktach Zaopatrzeniowych Okrętów oraz Punktach Manewrowego Bazowania, zbudowanych na bazie pływających pomostów. Wadą wynikającą także z ograniczonych rozmiarów było uzbrojenie artyleryjskie okrętów w postaci początkowo dwulufowego morskiego zestawu artyleryjskiego typu 2M-3M kalibru 25 mm, zastąpionej w latach 80.-tych XX wieku przez polskiej konstrukcji także dwulufowy uniwersalny zestaw morski typu ZU-23-2M Wróbel kalibru 23 mm. Oba zestawy zapewniały ograniczoną możliwość zwalczania celów nawodnych i powietrznych, przez co jednostki te wymagały zapewnienia dodatkowej osłony przeciwlotniczej przez inne własne lub sojusznicze okręty, bądź przez samoloty myśliwskie, na operowanym w czasie ćwiczeń klub możliwych działań bojowych obszarze.

Jednakże bardzo dużą zaletą jednostek było zastosowanie na ich pokładach opuszczanej stacji hydrolokacyjnej oraz wyrzutni torpedowych z nowoczesnymi jak na owe czasy modelami bojowych torped o napędzie elektrycznym, co było dosyć rzadkim rozwiązaniem jak na jednostki tej wielkości. Było to też skuteczniejsze od używania grawitacyjnych bomb głębinowych. Użyta stacja hydrolokacyjna zapewniała duże prawdopodobieństwo wykrycia celu i obok okrętów ORP „Kaszub” i ORP „Warszawa” były to jednostki o największych możliwościach zwalczania okrętów podwodnych, jakie w tym czasie znajdowały się w służbie w Polskiej Marynarce Wojennej. Część autorów uważa, że kutry projektu 918M były jednymi z najważniejszych jednostek w Marynarce Wojennej, jakie służyły do zwalczania nieprzyjacielskich okrętów podwodnych oraz prowadzenia obserwacji.

Bibliografia

Stanisław Biela, Kutry pościgowe projektu 918. Czasopismo „Morze, Statki i Okręty” Nr. 11-12/2017, Magnum X, Warszawa
Robert Rochowicz, Reda-83 – kiedyś to były ćwiczenia, Czasopismo „Morze, Statki i Okręty” Nr 7-8 (1999), Magnum-X, Warszawa
Jarosław Ciślak, Polska Marynarka Wojenna 1995, Wydawnictwo Lampart & Bellona, Warszawa 1995 rok
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Pilica_class_patrol_craft