37 mm Działo piechoty Typ 11

11 Nenshiki heisha Hoheiho

Działo piechoty Typ 11 kalibru 37 mm stanowiło podstawową armatę bezpośredniego wsparcia piechoty w armii japońskiej na szczeblu batalionu piechoty w latach 1924-1934. Po tym okresie sprzęt tego typu wycofywano z jednostek pierwszoliniowych, wprowadzając na jego miejsce nowe lekkie haubice Typ 92 kalibru 70 mm – zwane popularnie działami batalionowymi. Jednocześnie armata Typ 11 pełniła w latach 1924-1936 funkcję jedynego działa przeciwpancernego w armii cesarskiej. Po tym okresie pododdziały wyposażone w działo Typ 11 przezbrajano w nowe armaty przeciwpancerne z prawdziwego zdarzenia: Typ 94 kalibru 37 mm (94 Shiki 37 Miri Sokusha Ho).

Historia konstrukcji

Działo Typ 11 zaprojektowano w 1922 roku, a przyjęto do uzbrojenia w 1923 roku. Przeznaczone było do zwalczania ciężkiej broni maszynowej przeciwnika na dystansie do 1000 m oraz broni pancernej przeciwnika na dystansie do 500 m, jak również lekkich umocnień polowych przeciwnika.

Japońska 37 mm armata Typ 11 byłą przeznaczona do zwalczania stanowisk karabinów maszynowych na odległości do 1000 metrów oraz broni pancernej na dystansie do 500 metrów – na zdjęciu dobrze widoczne tuleje zamontowane pod lawetą oraz wsuwane w nie nosidła umożliwiające ręczny transport broni siłą czterech żołnierzy

Armata powstała w oparciu o konstrukcję francuskiego działa polowego typu Canon d’Infanterie de 37 Mle 1916. W armii cesarskiej posiadano w tym czasie także pewne ilości francuskich armat Puteaux S.A.-18 kalibru 37 mm dostarczone transportem morskim przez firmę Hotchkiss, której przedstawiciele utrzymywali z cesarską armią ożywione kontakty handlowe od lat. Niewykluczone więc, że opracowane na początku 1922 roku japońskie działo Typ 11 stanowiło efekt końcowych przemyśleń, sformułowanych w wyniku użytkowania obu francuskich armat. Wyjątkowo szybko, bo już w połowie 1922 roku, wykonano testową serię nowych dział przekazując całą partię wybranym pododdziałom piechoty. Do 1923 roku używano do nich amunicji produkcji francuskiej, gdyż prace nad własnymi pociskami postępowały powoli.

Wprowadzając szereg raczej kosmetycznych modyfikacji, Japończycy uniknęli w ostatecznym rozrachunku kosztów związanych z zakupem licencji. Możliwe, że uzyskano porozumienie drogą nieoficjalną, w czym mógł pomóc zakup dokonany we Francji w 1923 roku ok. 20 000 nabojów kalibru 37 mm, które mogły być stosowane w armacie Typ 11 dzięki zachowaniu pierwotnych wymiarów komory nabojowej i niezmienionej konstrukcji zamka.

Organizacja pododdziałów wyposażonych w armatę Typ 11

Kompania

Działo piechoty płaskostrzelnej Typ 11 używane przez frakcję wojskową Mukden

Działa te, wykorzystywane w charakterze armaty bezpośredniego wsparcia piechoty, występowały najwyżej w sile plutonu. Nigdy kompanii. Jednak do 1936 roku eksperymentowano z pododdziałami przeciwpancernymi w sile kompanii uzbrojonymi w armaty Typ11. Autor jak dotąd nie dotarł do szczegółowych danych ilustrujących organizację pododdziałów tego typu. Wiadomo natomiast, że struktura organizacyjna tych ostatnich posłużyła za wzorzec przy ustalaniu składu zatwierdzonych oficjalnie w 1937 roku kompanii przeciwpancernych, występujących na szczeblu pułku piechoty i wyposażonych w działa przeciwczołgowe Typ 94 kalibru 37 mm.

Warto więc podać najprostszą organizację Kompanii przeciwpancernej wz. 1937:

Skład kompanii: sztab kompanii, trzy plutony przeciwpancerne (każdy po dwa działony), pluton techniczny (dwie drużyny: amunicyjna i naprawcza).

Plutonu

Ogólny widok armaty polowej Typ 11 kalibru 37 mm

Pododdział uzbrojony w działo Typ 11 kalibru 37 mm przechodził na przestrzeni przeszło dwudziestu lat użytkowania broni najrozmaitsze zmiany organizacyjne. Najdłużej, bo aż do 1934 roku, i najliczniej występował pododdział w sile plutonu dział na szczeblu batalionu piechoty.

Wydaje się, że do tzw. Incydentu Mandżurskiego w 1931 roku i w konsekwencji zajęcia tego regionu przez oddziały Armii Kwantuńskiej uzupełniono braki i każdy batalion piechoty cesarskiej, poza czterema kompaniami strzeleckimi i kompanią ciężkich karabinów maszynowych, posiadał etatowy pluton dział Typ 11. Pluton liczył 35 ludzi, 10 koni, 2 działka; sztab (5 ludzi), dwa działony po 10 ludzi każdy, drużyna amunicyjna (10 ludzi).

sztab (dowództwo plutonu) w składzie: d-ca (sierżant, rzadziej plutonowy, lub chorąży), dwóch podoficerów (w tym z-ca d-cy), medyk (szeregowy, czasem podoficer), goniec
dwa działony
drużyna amunicyjna – w rzeczywistości pododdział naprawczo-amunicyjny, ze składu którego 6 żołnierzy pełniło także funkcje koniowodnych

Przekrój pokazujący japoński granat przeciwpancerny APHE kalibru 37 mm Typu 1 używany przez działa Typu 11

Działonu

Obsadę pojedynczego działonu według przyjętego w 1932 roku etatu stanowiło 10 żołnierzy: dowódca działonu (starszy podoficer), dwóch celowniczych, dwóch ładowniczych, trzech amunicyjnych, dwóch koniowodnych. Bezpośrednio przy tym dziale zajmowało miejsce 5 żołnierzy: po lewej stronie był dowódca działonu, przy dziale z lewej strony stanowisko zajmował celowniczy, z prawej strony zaś ładownicy, mający w swoim zasięgu pojedyncza skrzynię z amunicją działowa kalibru 37 mm.

Za nimi w regulaminowej odległości do 20 metrów zajmowały swoje pozycje dwie 2-osobowe sekcje: amunicyjna z kolejnymi dwiema skrzyniami na amunicję oraz rezerwowa obsada działa.

Dzięki możliwości prowadzenia regulacji łoża dolnego obsada działonu mogła prowadzić ostrzał z działa tak w pozycji leżącej lub siedzącej.

Przekrój pokazujący japoński granat przeciwpancerny APHE kalibru 37 mm Typu 94 używany przez działa kalibru Typu 11

Uzbrojenie

Uzbrojeniem głównym batalionowego plutonu dział piechoty były dwie armaty polowe Typ 11 kalibru 37 mm. Co do broni strzeleckiej występującej w plutonie istnieją pewne rozbieżności.

Zgodnie z etatem w plutonie w ogóle nie posiadało na swoim stanie karabinów powtarzalnej, a broni krótkiej – ich symboliczną ilość. Dokumenty obrazujące wyposażenie pododdziału podają najczęściej liczbę 5 egzemplarzy broni krótkiej na cały pluton, 3 sztuki znajdowały się w sekcji dowodzenia, a 2 sztuki w działonach. Broń krótką przydzielano dowódcy plutonu, jego zastępcy, dwóch dowódcom działonów oraz czasami podoficerowi medycznemu służacemu w dowództwie plutonu (choć ostatni przydział pozostaje dla mnie mocno dyskusyjny). Można tutaj spekulować, że nie były to pistolety samopowtarzalne, lecz raczej rewolwery Typ 26 kalibru 9 mm, które w armii japońskiej z zasady przydzielano podoficerom, a tylko mocno okazjonalnie oficerom armii japońskiej. Plutonem armat Typ 11 dowodził tutaj etatowo sierżant, mający do swojej dyspozycji 3-4 starszych podoficerów.

Możliwe tutaj, że poza podoficerami rewolwery Typ 26 były także przydzielane drużynie amunicyjnej liczącej 10 żołnierzy. Wydaje się to być mocno prawdopodobnie, więcej nawet: w publikacjach dostępnych na japońskich stronach internetowych, można się doszukać informacji, że to właśnie żołnierze ze składu drużyny amunicyjnej wyposażeni byli w 10 sztuk karabinów powtarzalnych. Więc jeżeli to nawet prawda, to było to poza oficjalnym stanie etatowym, ale nie potwierdzają tego także dostępne archiwa fotograficzne. Jednak co jest mocno zastanawiające, wszystkim japońskim żołnierzom z plutonu wydawano jednocześnie na stan bagnety karabinowe Typ 30.

Przekrój pokazujący japoński granat ćwiczebny Typu 94 kalibru 37 mm używany przez armaty Typu 11

Amunicja

Naboje zespolone z dwoma rodzajami pocisków:

Przeciwpancerny Typ 12 (masa całkowita naboju 960 g, masa pocisku 650 g, masa ładunku miotającego 95 g, masa ładunku wybuchowego 15 g).
Odłamkowo-burzący natychmiastowego działania Typ 12 o długości całkowitej naboju 275 mm i długości pocisku 135 mm (masa pocisku 650 g, mała ładunku wybuchowego 41 g) i zapalnikiem głowicowym uderzeniowym Typ 12 oraz spłonką Typ 40.
Przeciwpancerny zmodyfikowany, opracowany na początku lat 30.-tych XX wieku przekazany oddziałom w niewielkiej ilości (masa pocisku 450 g), nie ma jednak szczegółowych informacji o danych tego naboju i pocisku. Wiadomo jednak, że zwiększono masę ładunku miotającego pakując go prawdopodobnie inaczej oraz zmniejszono prawi o 30% masę pocisku – prawdopodobnie nieznacznie większej prędkości początkowej wystrzelonego pocisku rzędu prawie 500 m/s. Na oznakowaniu nanoszonym na łusce oraz na dnie łuski informowano o rodzaju, wzorze i kalibrze zastosowanych nabojów, znacznie rzadziej o miejscu wykonania samej amunicji.

Do końca 1932 roku jednostkę ognia dla działa Typ 11 kalibru 37 mm stanowiło łącznie 40 sztuk nabojów Od 1933 roku, prawdopodobnie w wyniku doświadczeń nabytych podczas walk o Szanghaj i przyległe doń niego obszary, zwiększono normy amunicyjne jakie były pierwotnie przewidziane na jedno działo. Jednostkę ognia dla armaty polowej Typ 11 kalibru 37 mm ustalono wówczas na poziomie 60 sztuk nabojów.

Zgodnie z przyjętym regulaminem wraz z działem na stopi wojennej transportowano od 128 sztuk nabojów (w wariancie z dwoma zwierzętami przewożącymi rozmontowane na części działo wraz z amunicją do niego) do 256 sztuk nabojów (w wariancie z trzecim zwierzęciem przenoszącym dodatkowe skrzynie amunicyjne). Dawało to więc 2-4 jednos6tek ognia ześrodkowanych w każdej sytuacji przy armacie, co stanowiło dość wysoki odsetek w zestawieniu z armatami innych krajów. Niewykluczone, że fakt ten wynikał z właściwej oceny przez japońskich wojskowych własnego systemu logistycznego, który faktycznie przy mocno znikomym odsetku jego motoryzacji i bardzo ogromnych przestrzeniach potencjalnych teatrów działań nie mógł działać zadowalająco.

Przekrój pokazujący japoński granat odłamkowo-burzący kalibru 37 mm Typu 94 używany przez działa Typu 11

Skrzynie nabojowe: kilku typów, wykonane z blachy stalowej, wydaje się, że w użyciu były najczęściej dwa rodzaje o pojemności 16 sztuk oraz 32 sztuk nabojów, jak również nieco rzadziej występujące, mieszczące 20 sztuk lub 8 sztuk nabojów. Masa pustej skrzyni nabojowej na 32 sztuk wynosiła około 10 kilogramów, a skrzyni 16-nabojowej około 5 kilogramów (pełnych skrzyń odpowiednio 31 kilogramów i 15,5 kilogramów). Prawdopodobnie stosowane były także skrzynie nabojowe na 32 sztuki nabojów, posiadające przegrodę, a każda komora mieściła po 16 sztuk nabojów (gniazda nabojowe), zabudowane w skrzyni jednak nad drugą. Skrzynie tego typu m.in. eksportowano w zestawie z działem dla armii tajskiej.

Na bokach skrzyń umieszczano napisy informujące o rodzaju i wzorze zastosowanej amunicji, jak również sporadycznie precyzujące rok produkcji nabojów. W przypadku ich braku stosowne napisy powinny znajdować się na wkładce umieszczanej po wewnętrznej stronie wieka skrzyni. Przegrody na gniazda wykładano korkiem, a wieka zamykające skrzynie skórą, której pasy wystawały poza krawędzie skrzyń.

Przypuszczalnie nie opracowano przodków na amunicję dla dział polowych Typ 11 kalibru 37 mm, choć doraźne adaptowano jaszcze i przodki z armat polowych starszego typu. Stosowano kilka typów siodeł transportowych mocowanych na grzbiecie konia: typ mieszczący lufę działa wraz z kołyską i dwie skrzynie nabojowe przytroczone pasami po jednej z każdego boku zwierzęcia, typ z zamocowaną na nim lawetą działa i dwie skrzynie przytroczone pasami po jednej z każdego boku zwierzęcia oraz typ przewidziany dla koni amunicyjnych, mieszczący cztery skrzynie, troczone po dwie z każdego boku zwierzęcia.

Przebijalność pancerza

12 mm stalowa płyta pancerna z odległości około 500 metrów
17 mm stalowej płyty pancernej z odległości około 500 metrów (kąt uderzenia pocisku 30 stopni – kąt uderzenia pocisku, przy płycie nachylonej pod kątem 60 stopni od pionu)

Transport

Japońska jednostka piechoty z działem Typu 11 kalibru 37 mm

Nie przewidziano ciągu konnego ani transportu motorowego. W 1923 roku zatwierdzono juki transportowe ze specjalną uprzężą, które pozwalały transportować rozmontowane działo na dwóch koniach. Na jednym przewożono lufę z zamkiem oraz kołyską, zaś na drugim łożoną do wewnątrz lawetę armaty. Po lewej stronie grzbietu każdego zwierzęcia troczono dodatkowo po jednym pręcie z nosideł pozwalających piechocie samodzielnie przenosić działo. W takiej sytuacji dwóch japońskich żołnierzy wsuwało oba pręty w tuleje przyspawane z przodu 4-nożnej, bezkołowej lawety. Dwóch dalszych artylerzystów chwytało z tyłu za dwa tylne ogony lawety. Do armat polowych Typ 11 kalibru 37 mm stosowano pręty transportowe co najmniej dwóch typów o długości 1200 mm oraz 1400 mm.

Regulamin z 1933 roku przewidywał, że 4 żołnierzy japońskich może transportować armatę z prędkością 4-5 km/h, przy czym żołnierze wymieniali się w ramach 10-osobowej obsady działonu.

Stanowisko działa

W armii francuskiej odpowiednik armaty polowej Typ 11 kalibru 37 mm pełnił funkcję działa okopowego. W japońskich siłach zbrojnych było początkowo podobnie. Na pozycji bojowej armatę umieszczano w poprzek okopu z ogonami lawety rozmieszczonymi poza jego krawędziami. Szerokość dna okopu na stanowisku armaty winna był liczyć około 800 mm przy głębokości około 1000 mm i szerokości około 1200 mm. Regulaminowa głębokość typowego japońskiego okopu w interesującym nas okresie powinna natomiast wynosić około 1200 mm, przy czym z ziemi wydobytej podczas jego wykonania ubijano od strony nieprzyjaciela nasyp w wysokości około 100 mm – 200 mm.

Od początku lat 30.-tych XX wieku działo zostało poddawane kilku modyfikacjom mającym zwiększyć walory bojowe broni. Eksperymentowano z dłuższą lufa długości 21 kalibrów, nie zmieniając jednak samej komory nabojowej. Uzyskano wychylenie lufy w poziomie do 17 stopni oraz podniesienia lufy od -10 stopni do +17,5 stopni (inne dane mówią od -9,5 stopni do +17 stopni).

Dla armaty polowej Typ 11 kalibru 37 mm opracowano także nowy rodzaj amunicji przeciwpancernej, nie wprowadzając go jednak do powszechnego użytku.

Podwozie powyższym modyfikacjom egzemplarze wdrażano sukcesywnie do produkcji bieżącej. Wojsko przejęło jednak w latach 1932-1937 tylko niewielką ilość zmodyfikowanych wersji względu na postępujący już wówczas proces wygaszania produkcji Typ 11.

Pewną, raczej niewielką ilość dział, wyposażono w lawety kołowe. Powyższy wariant nie znalazł jednak szerszego zastosowania w armii japońskiej. Natomiast jeden z trzech modeli kół testowanych z użyciem armaty polowej Typ 11 kalibru 37 mm, a mianowicie wzór ze stalowym pełnym wypełnieniem, wykorzystano później w pierwszych seriach produkcyjnych dział batalionowych Typ 92 kalibru 70 mm z lat 1933-1934.

od połowy lat 30.-tych działo to pojawiło się coraz rzadziej w uzbrojeniu armii cesarskiej. Zastępowane było nowymi typami, następnie przesuwane na wyposażenie jednostek garnizonowych, straży (zwłaszcza linii kolejowych) lub ogólnie oddziałów drugoliniowych i szkolnych. Samą broń jednak wykorzystywano sporadycznie na mniej ważnych odcinkach frontów chińskich i w akcjach przeciwpartyzanckich do 1945 roku. W mocno symbolicznych ilościach działo polowe Typ 11 kalibru 37 mm było używane w rejonie wysp Pacyfiku, jednak najczęściej w charakterze uzbrojenia pomocniczego w odcinkach i obiektach ufortyfikowanych.

Od 1937 roku armatę polową Typ 11 kalibru 37 mm szeroko oferowano armiom innych krajów azjatyckich. Pewne ilości armat kupiła tutaj armia tajska, siły zbrojne cesarstwa Mandżukuo oraz wszystkie mniej lub bardziej uzależnione od Cesarstwa Japonii „państewka chińskie”, tworzone sukcesywnie od grudnia 1937 roku i utrzymujące własne siły zbrojne. Zapotrzebowanie na działo najwyraźniej spore, jeśli japońscy dostawcy, nie mogąc sprostać zamówieniom oferowali wymienne z japońskimi armatami polowymi Typ 11 kalibru 37 mm, amerykańskie działa piechoty typu M1916 także kalibru 37 mm, które zostały zdobyte na wyspach Filipin (w latach 1942-1943 sprzedano zaś Tajom 35 sztuk ex-amerykańskich dział polowych typu M1916).

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

Kaliber – 37 mm
Długość lufy – 1034 mm
Długość lufy w kalibrach – L/16,5
Masa w położeniu bojowym – 93,4 kg
Masa w położeniu marszowym – 89 800 kg
Położenie lufy w płaszczyźnie pionowej – od -3 stopni do +16,5 stopni
Wychylenie lufy w płaszczyźnie poziomej – 15 stopni (po 7,5 stopni na prawo i na lewo od osi wzdłużnej)
Prędkość wylotowa pocisku:
Przeciwpancerny – 450 m/s
Przeciwpancerny zmodyfikowany – 495 m/s
Odłamkowo-burzący – 430 m/s
Donośność maksymalna wystrzelonego pocisku – do 5000 metrów
Zasięg praktyczny – do 500 metrów
Szybkostrzelność dział – 10 strzałów na minutę

Bibliografia

Jarosław Jabłoński, Działo piechoty Typ 11 kalibru 37 mm 11 Nenshiki heisha Hoheiho, Czasopismo Poligon Nr. 2/2014, Magnum-X, Warszawa
https://en.wikipedia.org/wiki/Type_11_37_mm_infantry_gun
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Type11_Infantry_Gun