Zestaw rakietowy 9K52 „Łuna-M”

Taktyczny zestaw rakietowy 9K52 „Łuna-M”

Drzonów, Lubuskie Muzeum Wojskowe

9K52 „Łuna-M” – radziecki taktyczny zestaw rakietowy, którego głównym elementem była jednopociskowa, szynowa samobieżna kołowa wyrzutnia 9P113 oraz pocisk balistyczny 9M21 (oznaczenia według GRAU). W kodzie NATO system ten otrzymał oznaczenie FROG-7A (Free Rocket Over Ground). Była przeznaczona do niszczenia siły żywej, środków ogniowych, stanowisk dowodzenia, zgrupowań sprzętu technicznego na odległości od 12 do 68 km.

Historia konstrukcji

W dwa lata po oficjalnym rozpoczęciu prac nad taktycznym systemem rakietowym 2K6 „Łuna”, w dniu 13. 02. 1958 roku wydano postanowienie rządowe o rozpoczęciu opracowywania trzech nowych systemów rakietowych: eksperymentalny „Wichr” oraz systemy „Onega” i „Ładoga”. Opracowanie systemu „Onega” powierzono OKB-9 (biuro konstrukcyjnie Fabryki Nr. 9 w Swierdłowsku), kierowanemu przez Fiodora Pietrowa. Miał to być taktyczny system o zasięgu strzelania do 50-70 km. Dla systemu „Onegi” zaprojektowano pocisk rakietowy 3M1 z głowicą konwencjonalną, odłamkowo-burzącą lub jądrową. Rakieta miała wykorzystywać, po raz pierwszy w tej klasie rakiet, inercyjny system kierowania. Jednak w 1960 roku wszelkie prace nad systemami rakietowymi „Wichr”, „Onega” i „Ładoga” zostały ostatecznie wstrzymane.

W tej sytuacji postanowiono poddać modernizacji system 2K6 „Łuna”. Oficjalne prace nad rozwiniętym systemem rakietowym, oznaczonym następnie jako 9K52 “Łuna-M” podjęto w NII-1 w marcu 1961 roku, a faktyczne pierwsze prace konstrukcyjne rozpoczęto je ponad rok wcześniej. Podstawowym zadaniem było zwiększenie zasięgu strzelania do 65 km przy dokładności trafienia do 500 m. W skład zestawu miały wchodzić rakiety z różnymi częściami bojowymi: jądrową, chemiczną, burzącą oraz przeznaczonymi do rażenia siły żywej, techniki bojowej i środków przenoszenia broni jądrowej przeciwnika.

Pociski rakietowe typu 9M21 skonstruowana w NII-1 pod kierownictwem N. Mazurowa miała być wyposażona w kilka typów części bojowych:

  • 9M21B: ze specjalną głowicą z ładunkiem jądrowym o mocy 3- 25 kT.

  • 9M21B1: ze specjalną głowicą z ładunkiem jądrowym o mocy 3- 200 kT.

  • 9M21G: z chemiczną częścią bojową.

  • 9M21F: z głowicą kumulacyjno-burzącą.

  • 9M21F2: z głowicą odłamkowo-burzącą.

  • 9M21K: z głowicą kasetową, zawierającą podpociski odłamkowe.

  • rakieta agitacyjna, opracowana w NII-24, która posiadała głowicę agitacyjną 9N18A z ładunkiem druków propagandowych.

  • 9M21U: rakieta szkolna.

  • 9M21E i 9M21E1: rakiety szkolne z tzw. “ekwiwalentami” specjalnych głowic bojowych.

Wszystkie wersje pocisków rakietowych 9M21 miały tą samą część silnikową. Tworzył ją jednokomorowy silnik rakietowy 9D19 na paliwo stałe. W celu osiągnięcia zakładanej dokładności strzelania zastosowano kilka nowych rozwiązań w konstrukcji pocisku oraz udoskonaleń systemu. Zmniejszeniu rozrzutu miało też służyć wprowadzenie unowocześnionego systemu przygotowania danych meteorologicznych.

Pierwszy doświadczalny start rakiety 9M21B przeprowadzono w dniu 27. 12. 1961 roku. Później przystąpiono do prób pocisku rakietowego 9M21G z chemiczną częścią bojową. Jej próby przedłużyły się jednak i została przyjęta do uzbrojenia dopiero po 1965 roku. W latach 1963-1964 przeprowadzono próby wersji pocisku rakietowego 9M21F z głowicą bojową i wariantu z głowicą agitacyjnego 9M21A. Jako ostatnią testowano wersję pocisku 9M21K z głowicą kasetową, którą przyjęto do uzbrojenia w 1969 roku. Do opracowania naziemnego wyposażenia systemu “Łuna-M” zostało wyznaczone biuro OKB-221 kierowane przez konstruktora G. Siergiejewa. Wydano surowe wymagania co do charakterystyk elementów wyposażenia naziemnego. Nakazywano m.in. zapewnić określoną autonomiczność wyrzutni i pojazdu transportowo-załadowczego w zakresie możliwości samoprzeładunku rakiet. Pojazdy powinny charakteryzować się wysoką manewrowością i zdolnością pokonywania terenu oraz prostotą obsługi bieżącej oraz okresowych przeglądów i niezawodnością. Większość prac przy wyrzutni miała zostać zmechanizowana. Dużą role przy opracowaniu wyposażenia naziemnego przywiązywano również do obniżenia kosztów produkcji i eksploatacji.

Wyrzutnia 9P113 przeznaczona była do transportowania jednej rakiety oraz jej odpalania. Urządzenie dźwigowe wyrzutni zabezpieczało załadunek rakiety na wyrzutnię oraz zamianę głowicy pocisku znajdującego się na wyrzutni bez wykorzystywania innych urządzeń podnośnych lub pojazdów pomocniczych. Na załadowanie pocisku na wyrzutnię potrzebnych było 20 minut oraz kolejnych 10 minut na przygotowanie do startu. Produkcję seryjną wyrzutni 9P113 podjęto w Fabryce Barrikady w Wołgogradzie. Ich produkcja trwała od 1964 roku do 1974 roku (wg innych danych, produkcja seryjna trwała do 1972 roku). W Biurze Konstrukcyjnym OKB-221, na bazie zmodernizowanego podwozia kołowego ZIŁ-135ŁTM, opracowano również pojazd transportowy 9T29, przeznaczony do przewożenia trzech pocisków rakietowych 9M21. Przejściowo w systemie wykorzystywano również zestaw transportowy w postaci ciągnika z naczepą 2U663 systemu 2K6 „Łuna”, przy czym jednorazowo mogła być przez niego przewożona tylko jeden pocisk rakietowy 9M21.

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Drzonów, Lubuskie Muzeum Wojskowe

Historia operacyjna

Do uzbrojenia system rakietowy 9K52 „Łuna-M” został przyjęty do uzbrojenia Armii Radzieckiej w dniu 06. 08. 1964 roku. Stanowił on uzbrojenie samodzielnych dywizjonów rakietowych wojsk lądowych. W skład dywizjonu wchodziły cztery wyrzutnie 9P113, cztery pojazdy transportowe 9T29, pojazd sztabowy 9S44SM na samochodzie GAZ-66, pojazdy łącznikowe na samochodach GAZ-69, dźwig 9T31M na samochodzie Urał-375, pojazd remontowy RM-1 na samochodzie ZIL-157, pojazd obsługi przyrządów optycznych PWD-1 na Urał-375D, stacja kontrolna PKPP na ZIŁ-131, stacja meteorologiczna RWS-1 z radarem meteorologicznym RMS-1, jak również inne pojazdy. Do przechowywania i przewożenia rakiet oraz części bojowych używane były kontenery transportowe, odpowiednio 9Ja234 oraz 9Ja236. Dla potrzeb szkolenia obsług wyrzutni skonstruowano specjalną wyrzutnię szkolną na podwoziu samochodowym ZIŁ-151.

System rakietowy 9K52 „Łuna-M” dość długo pozostawała w uzbrojeniu Armii Radzieckiej, a następnie Armii Rosyjskiej. Seryjną produkcję rozpoczęto w 1969 roku i kontynuowano do 1974 roku (dodatkowe informacje podane wcześniej w tekście). Na potrzeby Armii Radzieckiej wyprodukowano około 370 wyrzutni (według innych danych ponad 500 sztuk). Systemy rakietowy 9K52 „Łuna-M” w standardowej modyfikacji były eksportowane do krajów Układu Warszawskiego, zaś do innych państw zaprzyjaźnionych dostarczano nieco zubożone modyfikacje tylko z rakietami z konwencjonalnymi głowicami odłamkowo-burzącymi.

W 1968 roku dla potrzeb eksportowych opracowano specjalny wariant tropikalny 9K52TS w zestawie: rakieta 9M21F z odłamkowo-burzącą głowicą bojową, wyrzutnia 9P113TS, pojazd transportowy 9T29TS. Eksportowe warianty znajdowały się w uzbrojeniu wielu sił zbrojnych:

  • Egiptu

  • Iraku

  • Jemenu

  • Jugosławii

  • Korei Północnej

  • Kuby

  • Kuwejtu

  • Libii

  • Syrii

Samochód transportowy 9T29 do przewozu rakiet 9M21, NVA

Były one szeroko używane bojowo w czasie wojen izraelsko-arabskich, wojny w Afganistanie oraz konfliktów zbrojnych w rejonie Zatoki Perskiej. Systemy rakietowe 9K52 „Łuny-M” długo znajdowały się na uzbrojeniu tych państw, np. w Syrii, w 2005 r. było jeszcze 90 wyrzutni systemu rakietowego 9K52 „Łuna-M”. W Iraku na bazie systemu 9K52 „Łuny-M” opracowano własną modyfikację „Lahti” o maksymalnym zasięgu do 90 km.

W 1966 roku w NII-1 (w 1967roku przemianowanym na Moskiewski Instytut Techniki Cieplnej) rozpoczęto prace nad wersją systemu rakietowego 9K52M „Łuna-3”). Celem prac było przede wszystkim znaczące zwiększenie dokładności strzelania: 1,5-2 razy, do czego miało służyć zastosowanie w pocisku tzw. korektora odległości, który sterować miał lotem rakiety poprzez użycie specjalnych hamulców aerodynamicznych. Badania systemu przeprowadzono w latach 1968-1969. Nowy system nie wykazał w praktyce żadnych zalet w stosunku do systemu rakietowego 9K52 „Łuny-M”, dlatego prace nad nim zostały wstrzymane.

Wojsko Polskie

W latach 1963 – 1968 sformowano łącznie 14 dywizjonów rakiet taktycznych:

  • 1. Dywizjon Artylerii w Trzebiatowie (8. Dywizja Zmechanizowana)

  • 2. Dywizjon Artylerii w Koźlu (2 Dywizja Zmechanizowana)

  • 4. Dywizjon Artylerii w Malborku (16. Kaszubska Dywizja Pancerna)

  • 5. Dywizjon Artylerii (1 Dywizja Zmechanizowana) w Giżycku

  • 7. Dywizjon Artylerii w Budowie (dla 20. Warszawskiej Dywizji Pancernej)

  • 8. Dywizjon Artylerii w Tarnowskich Górach (dla 10. Sudeckiej Dywizji Pancernej)

  • 10. Dywizjon Artylerii w Żarach (11. Dywizja Pancerna, przeformowana następnie w 11. Dywizję Zmechanizowaną)

  • 18. Dywizjon Artylerii w Kostrzynie (5. Saska Dywizja Pancerna)

  • 19. Dywizjon Artylerii w Morągu (15. Dywizja Zmechanizowana)

  • 22. Dywizjon Artylerii w Szczecinie (12. Dywizja Zmechanizowana)

  • 24. Dywizjon Artylerii w Sulechowie (5. Saska Dywizja Pancerna, później 4. Pomorska Dywizja Zmechanizowana)

  • 41 .Dywizjon Artylerii w Gdańsku (7. Dywizja Desantowa)

  • 42. Dywizjon Artylerii w Choszcznie (3. Dywizja Zmechanizowana)

  • 44. Dywizjon Artylerii w Toruniu (9. Dywizja Zmechanizowana)

Korpus pocisku rakietowego 9M21

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Drzonów, Lubuskie Muzeum Wojskowe

Opis konstrukcji

Wyrzutnia była skonstruowana na ośmiokołowym podwoziu samochodu ciężarowego ZiŁ-135LM. Wszystkie osie samochodu były napędzane. Pierwsza i czwarta oś była skrętna. Wyrzutnia posiadała dwa silniki o mocy 180 KM każdy. Z przodu znajdowała się trzyosobowa kabina załogi. W kabinie były też zainstalowane pulpity służące do ustawiania i kontroli parametrów rakiet. Przed startem rakiety na przednie szyby kabiny w celu ich ochrony przed gazami prochowymi, nakładano osłony. Startu dokonywano wyłącznie przy wykorzystaniu pulpitu wynośnego. Na podwoziu zamontowany był zespół artyleryjski składający się z prowadnicy osadzonej na obrotowym łożu. Prowadnica mogła być podnoszona w płaszczyźnie pionowej od +15 do +65 stopni. Podnoszenie odbywało się za pomocą układu hydraulicznego – napędzanego elektrycznie lub ręcznie. W podwoziu pod prowadnicą był zamontowany odciążacz wspomagający pracę układu hydraulicznego w pierwszej fazie podnoszenia. W płaszczyźnie poziomej prowadnica była obracana ręcznie w zakresie +/- 7 stopni. Z prawej strony był umieszczony dźwig hydrauliczny służący do przeładunku rakiet z samochodu transportowego na wyrzutnię. Dźwig ten służył też do montażu i demontażu głowic bojowych na podstawkach na ziemi. Pomiędzy dźwigiem a kabiną był umieszczony bęben z elektrycznym kablem wielożyłowym, który służył do podłączenia pulpitu wynośnego. W lewej tylnej części wyrzutni znajdowało się stanowisko celowniczego wraz z przyrządami celowniczymi. Na stanowisku ogniowym wyrzutnia opierała się na czterech podnośnikach. Dwa z nich były z tyłu podwozia, a dwa pomiędzy pierwszą a drugą osią pojazdu. Podnośniki zapewniały stabilizację i wypoziomowanie wyrzutni. W wyrzutni był zamontowany dodatkowy agregat prądotwórczy, który służył do zasilania ogrzewania głowicy jądrowej w czasie postoju. Resurs wyrzutni był obliczony na start co najmniej 200 rakiet.

W trakcie załadunku rakiet 9M21 na wyrzutnię 9P113

Zastosowane uzbrojenie rakietowe

  • Pocisk rakietowy 9M21 jest jednostopniowym, balistycznym, pociskiem na paliwo stałe. Składała się z głowicy i kadłuba zawierającego 3 silniki prochowe. W tylnej części rakiety znajdował się silnik startowy z 16 dyszami. W przedniej części kadłuba, był umieszczony silnik obrotu z 4 dyszami, ustawionymi poprzecznie do osi rakiety, nadający prędkość obrotową w pierwszej fazie lotu. Pozostałą część kadłuba zajmował silnik marszowy z dyszą centralną. Rakieta była stabilizowana w locie 4 statecznikami. Przy strzelaniu w zakresie od 15 do 29 km stosowano tarcze hamulcowe montowane w tylnej części rakiety. W zależności od zastosowanej głowicy wyróżniano typy rakiet.

  • Pocisk rakietowy 9M21F z głowicą kumulacyjno–burzącą typu 9N18F/9N18F2 zawierającą 200 kg materiału wybuchowego oraz pocisk rakietowy 9M21F2 – z głowicą odłamkowo-burzącą typu 9N18OF o wysokim stopniu fragmentacji. Podczas wybuchu powstało około 15 000 odłamków które pokrywały obszar 5000-10000 m². Wraz z wybuchem powstał krater o średnicy 12 m i głębokości 3,5 m. Głowica kumulacyjna była przeznaczona do niszczenia fortyfikacji betonowych.

Łuna-M gdzieś w Afganistanie

  • Pocisk rakietowy 9M21B z głowicą jądrowa typu 9N32, z ładunkiem AA-22 o mocy od 3 do 20 kT. Pocisk rakietowy 9M21B1 głowica jądrowa typu 9N38/9N38M, z ładunkiem АА-38, o mocy do 100 kT. Pocisk rakietowy 9M21B1 z głowicą jądrową typu 9N32М z ładunkiem АА-52 o mocy od 3 do 20 kT. Przy użyciu tych rakiet można było wywołać naziemny lub powietrzny wybuch jądrowy. Służyły do tego zapalniki zbliżeniowe, czujniki i radiowysokościomierze zainstalowane w głowicy. Głowice były wrażliwe na wahania temperatury. Dlatego były przechowywane i przewożone w specjalnych samochodach-magazynach. Po połączeniu z układem rakietowym na głowice nakładano pokrowiec grzewczy zdejmowany tuż przed startem. Wymagana temperatura głowicy wynosiła + 20-30 stopni °C.

  • Pocisk rakietowy 9M21K z głowicą kasetową 9N18K zawierającą 42 podpociski o wadze 7,5 kg (waga materiałów wybuchowych – 1,7 kg). Wybuch jednego elementu miał dawać ponad 600 odłamków o wadze 1 – 4 g. Odłamki pokrywały obszar 5 – 5,5 ha. Mogły zniszczyć lekko opancerzone pojazdy na powierzchni 3,5 – 4 ha. Rozcalenie głowicy następowało na wysokości lotu 1000-1400 m.

  • Pocisk rakietowy 9M21A/9M21D z głowicą agitacyjną typu 9N18A/9N18D. Głowica mogła być wypełniona ulotkami, gazetami, itp. materiałem propagandowym. Eksplodowała nad celem przy użyciu zapalnika radiolokacyjnego.

  • Pocisk rakietowy 9M21E z głowicą szkolną.

  • Pociski rakietowe 9M21E3 i 9M21E4 szkolne ze głowicami szkolnymi typu 9N32E.

Dane techniczne pocisków rakietowych

  • Długość:

  • 8960 mm: pociski rakietowe 9M21B, 9M21F, 9M21E

  • 9400 mm: pociski rakietowe 9M21B1 i 9M21E1

  • Kaliber: 544 mm

  • Rozpiętość stateczników: 1700 mm

  • Masa:

  • 2432 kg-2450 kg (pociski rakietowe: 9M21B, 9M21F, 9M21E)

  • 2486 kg (pociski rakietowe: 9M21B1, 9M21E1)

  • Masa głowicy bojowej/szkolnej: 420 kg-457 kg (zależnie od wersji)

  • Masa ładunku prochowego: 1080 kg

  • Zasięg pocisku rakietowego: 12-68 km

  • Prędkość lotu: około 1200 m/s

  • Gwarantowany okres przechowywania rakiet: 17 lat

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Słowacja – Piesztany, Muzeum Techniki Wojskowej

Napęd rakietowy

Jednokomorowy silnik rakietowy 9D19 na paliwo stałe, z dwuczęściowym ładunkiem 3Ch18 prochu nitroglicerynowego o łącznej masie 1080 kg.

Dla zwiększenia impulsu ciągu przy starcie zastosowano dodatkowy silnik startowy umieszczony wokół centralnej dyszy silnika głównego. Miał on wieloczęściowy ładunek paliwa stałego oraz 18 dysz wylotowych. Zmniejszenie rozrzutu zapewniał specjalny silnik rakietowy wymuszający obrót rakiety wokół własnej osi, umieszczony w korpusie pocisku przed silnikiem głównym. Posiadał wieloczęściowy ładunek paliwa stałego oraz 4 dysze wylotowe.

Po środku pojazd sztabowy 9S44SM na samo­chodzie GAZ-66

Wersje systemu rakietowego

Wyrzutnie 9P114, system rakietowy 9K53 „Łuna-MB” z pociskami rakietowymi typu 9M21B, 9M21F. Projektowanie rozpoczęto w 1961 roku w oparciu o lekkie dwuosiowe podwozie z silnikiem samochodu Moskwicz, na którym zamontowano prowadnicę. Wyrzutnia miała być przystosowana do przewozu śmigłowcem Mi-6 w pobliże pola walki. Użycie bojowe w pobliżu frontu miało pozwolić na rażenie celów przeciwnika na dalekim zapleczu. W 1965 roku zestaw przekazano do próbnej eksploatacji.

Wyrzutnie 9P133M, system rakietowy „Łuna-3”. W 1966 roku w Moskiewskim Instytucie Techniki Cieplnej podjęto prace nad modernizacją pocisków rakietowych 9M21. Ich celem było poprawienie celności, która przy niszczeniu dobrze umocnionych stanowisk dowodzenia na dużych odległościach nawet przy użyciu głowic jądrowych okazała się niewystarczająca. Nowe rakiety 9M21 miały otrzymać prosty system korekcji lotu oraz nowe głowice. Próby przeprowadzone w latach 1968 – 1969 dały wynik negatywny. Zaniechano prowadzenia dalszych badań z uwagi na obiecujące próby z nowym zestawem 9K79 OTR-21 „Toczka”. W wyniku przeprowadzonych prac wprowadzono do uzbrojenia nowe typy głowic: kasetową 9N18K oraz głowicę jądrową o mniejszej mocy. W 1967 roku w Zakładzie Barykady opracowano zmodernizowaną wyrzutnię 9P133M, przystosowaną do wystrzeliwania nowych rakiet. Zestaw otrzymał oznaczenie Luna-3.

Wnętrze pojazdu – wyrzutni. Fot. Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu

System rakietowy 9K52TS odmiana wyrzutni przystosowana do działań bojowych w warunkach tropikalnych. Weszła do produkcji w 1968 roku. Była przystosowana tylko do strzelania rakietami z głowicami burzącymi.

Dane techniczne nośnika

  • W skład zestawu 9K52 wchodziły ponadto:

  1. Samochód transportowy 9T29

  2. Żuraw samochodowy ŻSH-6M

  3. Radiolokacyjna stacja sondowania wiatru RWZ-1

  4. Karabin-wiatromierz WR-2

  5. Autotopograf GAZ-69TMG, GAZ-69-TMG2, UAZ-452T, UAZ-452T2

Bibliografia

  1. “Struktury LWP: Brygada Artylerii (rakiet)”. DziennikZbrojny.pl

  2. Trubas M. “Wojska jednorazowego użytku. Relacja”. Przegląd Historyczno- Wojskowy nr 2/2011

  3. Karpienko A. “Łuna- pierwszy system rakietowy drugiej generacji. Taktyczne systemy rakietowe Wojsk Lądowych ZSRR cz. II”. Poligon nr 2/2008

  4. https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:9K52_Luna-M?uselang=pl

  5. http://www.samolotypolskie.pl/samoloty/2462/126/9K52-luna-M