Lekki czołg 7TP
Próby 7TP na Pustyni Błędowskiej
Czołg lekki 7TP był w Wojsku Polskim przez lata traktowany po macoszemu trochę przez przypadek w 1939 rok, stał się nagle bronią pożądaną tylko dlatego, że nic lepszego pod ręką nie było. Wbrew nieco modnym dzisiaj, ale zupełnie nieprawdziwym tezom, nie przewyższał możliwościami technicznymi i taktycznymi swych niemieckich czy radzieckich odpowiedników, takich jak Panzer II, czy T-26, o czechosłowackich czołgach lekkich w rodzaju LT vz.35 czy vz.38 nawet nie wspominając. Jego wartość bojową na polu walki znacząco obniżało jeszcze bardzo niedoskonały system organizacyjny polskich pododdziałów pancernych, fatalna doktryna użycia wojsk zmechanizowanych oraz niska jakość wyszkolenia czołgistów, jak i brak umiejętności posługiwania się pododdziałami czołgów przez wyższych dowódców. Sam czołg w 1939 roku miał przeciętne, ale nadal bardzo przyzwoite parametry techniczne i taktyczne z tym, że do walki z dobrze wyposażonym w środki przeciwpancerne Wehrmachtem nadawał się nieszczególnie. Słabości technicznych nie można było nadrabiać masowością ich użycia w walce. Zamiast więc udawać, że w dobie września 1939 roku, Wojsko Polskie miało jakieś szczególnie nowoczesne czołgi, można raczej wyrazić podziw, że kraj tak biedny, będący na dorobku i dźwigający się ze zniszczeń Wielkiej Wojny, sklecony po latach zaborów, w którym przez lata marginalizowano rozwój motoryzacji (a w wojsku lekceważono rozwój oddziałów motorowych), nie było tradycji przemysłu samochodowego, a nawet dobrych dróg, w kraju tym opracowano (co prawda na bazie podobnej konstrukcji licencyjnej) i skierowano do produkcji seryjnej czołg lekki. I nie zmniejsza tego faktu nawet to, że pod pojęciem czołgu „polskiego”, kryło się brytyjskie podwozie, szwajcarski silnik oraz szwedzka wieża oraz armata. Radzieckie, japońskie, czy czechosłowackie czołgi też przecież powstawały w taki sposób.
Początki
Dwuwieżowy 7TP w Czeskim Cieszynie, październik 1938 rok
W latach dwudziestych i na początku lat trzydziestych XX wieku nie wymagano od samych czołgów jako takich, aby były odporne na bezpośredni ogień artyleryjski. Czołgi także nie musiały posiadać wieży, chociaż z drugiej strony uważano to za rozwiązanie najbardziej adekwatne do sytuacji na polu bitwy. Nie musiały także jako uzbrojenia posiadać armaty. Czołg to połączenie trzech zasadniczych czynników decydujących o skuteczności na polu walki – ruch, ogień i ochrona. Wymogi z nich wynikające są często sprzeczne:
– Ruch – oznacza zdolność pokonywania trudnego terenu, często zrytego lejami po pociskach artyleryjskich, poprzecinanego zaporami z drutu kolczastego i okopami. Ten wymóg niósł trojakie zależności. Po pierwsze czołg jako pojazd musiał posiadać gąsienice, bowiem taka właśnie trakcja daje znacznie lepsze możliwości do pokonywania trudnego terenu, niż chociaż by układ kołowy. Po drugie musiał być odpowiednio długi, aby mógł przejechać przez typowy rów strzelecki i nie runąć do niego. Po trzecie, sama maszyna także musiała być odpowiednio ciężka, aby mogła samą masą i swą prędkością niszczyć typowe przeszkody polowe oraz niszczyć zapory przeciwpiechotne (np. zasieki z drutu kolczastego). Ponadto ruch powinien być wykonywany z odpowiednio wysokimi prędkościami średnimi – najlepiej znacząco wyższymi niż prędkości ruchu kawalerii.
7TP wyposażony w radiostację, wjeżdżający do Czeskiego Cieszyna, październik 1938 rok. Widoczne używane tylko podczas operacji na Zaolziu oznaczenia rysia na wieży.
– Ogień – w tym przypadku oznaczał możliwość w miarę skutecznego rażenia piechoty przeciwnika. Spektrum użytych do tego środków było oczywiście dość szerokie: zaczynając od wyposażenia go w jeden karabin maszynowy, następnie w kilka karabinów maszynowych, lekkie działa czy także miotacze ognia. Im większa siła ognia takiego wozu bojowego tym lepiej, ale już nawet tylko jeden karabin maszynowy spełniał po części definicję czołgu.
– Ochrona – w tym przypadku oznaczała niewrażliwość na ogień nieprzyjacielskiej piechoty, czyli generalnie np. karabinów ręcznych lub karabinów maszynowych przeciwnika. Ponieważ w większości ówczesnych armii na świecie, kaliber ręcznych środków ogniowych był zbliżony do kalibru 8 mm, grubość pancerza czołgu po prostu nie mogła być niższa, a dla samego marginesu bezpieczeństwa powinna ją nieco przewyższać. Ostatecznie, za wystarczająco osłonięty kadłub wozu, uznawano pojazd, który posiadał pancerz o grubości minimum 10 mm, ale wobec istnienia wielkokalibrowych (najcięższych) karabinów maszynowych o kalibrach do około 13 mm, a później nawet więcej. Dlatego właśnie niektóre kraje właśnie taką grubość pancerza uznawały za wystarczającą (zwłaszcza z przodu), choć za ważne uznawano najlepiej osłonięcie czołgu takim pancerzem we wszystkich miejscach.
7TP dw lub „twin turret”, 1. Kompania Czołgów Lekkich, brał udział w obronie Warszawy, odcinek lotniska Okęcie, 10-11 września 1939 roku
Dlatego takich wymagań nie spełniały samochody pancerne z powodu trakcji kołowej, ani tzw. tankietki – z racji ich niewielkich wymiarów i masy, a w niektórych typach jak w polskim przykładzie – TK-3 – także z racji za słabego opancerzenia, które było wrażliwe dla ognia z ręcznej broni piechoty.
W Polsce też w pełni rozumiano, czym jest czołg, dlatego nawet wówczas zdecydowano się na seryjną produkcję tankietek, nieco na wyrost nazwanymi „czołgami rozpoznawczymi”, nie utracono w oczu konieczności produkcji lub zakupów czołgów z prawdziwego zdarzenia, definiowanych teraz jako „czołgi bojowe”, następców dla niemalże już archaicznych czołgów Renault FT. Nowego modelu czołgu poszukiwano już zresztą od początku 1925 roku, podejmując nawet, zakończoną ostatecznie porażką – próbę opracowania wozu własnej konstrukcji, potem już bardziej realistycznie szukając nowego wzorca za granicą, nadal jednak z założeniem jego produkcji w kraju. Ostatecznie dopiero w 1931 roku starania te uwieńczono sukcesem. Polacy, raczej z konieczności wynikających ze znaczących ograniczeń wyboru, a nie z chęci, zdecydowali się na kupno brytyjskiego czołgu Vickers Six Ton Tank. I to dopiero wówczas, gdy Anglicy odmówili sprzedaży tylko wybranych jego patentów.
Dwuwieżowy 7TP na defiladzie w Bydgoszczy, 1937 rok. Przed nim i za nim czołgi Vickers
Protoplasta
Vickers Six Ton Tank, prywatna inicjatywa i dzieło Johna Valentine’a Cardena i Viviana Loyda, był w chwili powstania w 1928 roku jednym z najnowocześniejszych wozów bojowych na świecie. Bardzo dużą uwagę zwracano wówczas na zawieszenie czołgu, gąsienice nowego typu i układ przeniesienia napędu, zaprojektowanie i testowane od 1926 roku, ale i gotowy czołg – z zadowalającym jak na ówczesne zapatrywanie – opancerzeniem, z bardzo ciekawym systemem uzbrojenia; dwie wieże na karabiny maszynowe, umożliwiający jednoczesny ostrzał w różnych kierunkach – tzw. typ A, lub posiadającą jedną, dwuosobową wieżę z sprzężonym działem i karabinem maszynowym – tzw. typ B, o dobrych parametrach trakcyjnych, po części jawił się jako konstrukcja niemalże awangardowa. Rezygnacja z jego produkcji dla Armii Brytyjskiej pozwoliło na otwarcie bardzo szerokich drzwi na eksport tej maszyny, w tym także sprzedaży licencji, co w ciągu kilku następnych lat przyniosło niezwykłe wręcz rozpowszechnienie się wspomnianego czołgu, zarówno w wersji oryginalnej, jak i licencyjnej. Wśród dość licznych klientów koncernu Vickers-Armstrong Limited znalazł się i Polska, choć w tym przypadku nie obyło się bez falstartu. Już w latach 1926-1927 były prowadzone intensywne rozmowy w Wielkiej Brytanii, na temat zakupu 30 czołgów „średnich”, ale planowaną transakcję ostatecznie anulowano w 1928 roku. Potem przyszła nieco fatalna, jak pokazała przyszłość – decyzja o nabyciu od Brytyjczyków, tankietek, zwanych także półczołgami, albo trochę pieszczotliwie czołżczkami, ale jak już wspomniano, od kupna takich „prawdziwych” czołgów bojowych, na szczęście ostatecznie w 1931 roku podpisano umowę na wyprodukowanie 38 sztuk czołgów Vickers Mark E (oznaczenie E – eksportowe), pakiet części zapasowych i co najważniejsze licencję na ich produkcję w kraju.
Pierwszy prototyp 7TP numer 1595 podczas prób, z zastosowanymi doświadczalnie spawanymi wahaczami, zastąpionymi ostatecznie przez odlewane wzoru Vickersa
Decyzja o kupnie licencji i produkcji nowych czołgów miała swoje doniosłe znaczenie, stawiając Polskę przez krótki okres wśród światowych liderów w rozwoju broni pancernej. Na podobne kroki, tylko nieco wcześniej, pozwoliły sobie także przecież niekwestionowane potęgi militarne, takie jak ZSRR, Japonia i po części Włochy. Same nie miały większych tradycji w rozwoju i produkcji broni pancernej, ale chciały rozwijać tę gałąź swoich potęg militarnych. Jak dotychczas kraje, które posiadały swoje tradycje w rozwoju broni pancernej (chociaż od czasów Wielkiej Wojny był to krótki czas) były dotychczas tylko Wielka Brytania, Francja, Stany Zjednoczone oraz Niemcy, chociaż tym ostatnim zabroniono Traktatem Wersalskim posiadać tego typu broń na swoim wyposażeniu. Jednak wówczas (koniec lat 20. XX wieku), do rozwoju broni pancernej, najbardziej ambitnie podchodzili Rosjanie, od samego początku prowadząc politykę agresji – widziały w czołgu (nie bez słuszności) wydajną broń ofensywną. Wówczas w ZSRR powstało kilka biur projektowych, a od 1928 roku produkowano też seryjnie pierwszy rodzimy czołg, choć niezbyt udany: lekki MS-1. Samodzielne opracowanie własnej, rodzimej konstrukcji czołgu nieco cięższego, natrafiło wówczas na takie bariery technologiczne, które najłatwiej można było przezwyciężyć kupnem nowych maszyn za granicą i ich licencji. Podobnie robiły Japonia oraz Włochy, tylko na znacznie mniejszą skalę niż ZSRR. Państwa te otwarcie korzystały z osiągnięć inżynierów brytyjskich, nabywając licencję na produkcję tankietek i czołgów lekkich czy średnich (niedoszły czołg średni dla Polski – Vickers Medium Mark C, stał się ostatecznie protoplastą dla japońskiego wozu Typ 89 „Chi Ro”). Także w przypadku czołgowego przemysłu w Czechosłowacji, który od początku lat trzydziestych tak bardzo dynamicznie się rozwijał, impuls do tego rozwoju dały mu zakupy licencyjne m.in. brytyjskich tankietek.
Na czym polegał ów fenomen koncernu Vickers-Armstrong Limited, że na przełomie lat 20-tych i 30.-tych XX wieku, niemal każe państwo mające w zakresie broni pancernej jakieś ambicje, właśnie w tej brytyjskiej firmie zamawiało swe przyszłe konstrukcje? Odpowiedź jest taka, że nie tkwiło to w jakimś wielki geniuszu brytyjskim, w zakresie pancernych technologii, ale niewątpliwie wskazuje na udaną biznesową smykałkę Brytyjczyków – nikt inny nie oferował aż tylu możliwości. Nigdzie indziej, w prywatnych przedsiębiorstwach i koncernach zbrojeniowych nie powstawało tyle konstrukcji czołgów, ale nie tylko czołgów – również ciągników gąsienicowych czy transporterów dla piechoty, z których znacząca większość była i tak odrzucana przez brytyjską armię, zarówno z przyczyn doktrynalnych, jak i finansowych (trwał wówczas Wielki Kryzys).
Pierwszy prototyp 7TP numer 1595 (widoczna nietypowa skrzynka na narzędzia i umieszczone z przodu zapasowe rolki)
Tutaj można to porównać z francuską bronią pancerną od końca Wielkiej Wojny, była pogrążona w swoistym marazmie. Magazyny i arsenały pełne Renault FT sprawiały, że Paryż niechętnie inwestował w nowe modele czołgów, producenci zaś odznaczali się małą innowacyjnością. Prace nad nowymi projektami – jeżeli były już realizowane – to albo były nieudane i zbytnio nie różniły się od starszych FT, albo trwały przeraźliwie długo (np. czołg Char B). Zresztą w większości przypadków i tak nie zamierzano ich eksportować. Francja miała jedynie do zaoferowania tylko poprawione modele Renault FT, w rodzaju mało udanych modeli NC. Nawet najnowszy możliwy wariant konstrukcyjny – wóz bojowy Char D, nadal przypominał wozy rodem z czasów Wielkiej Wojny.
Podobnie wyglądała sytuacja w Stanach Zjednoczonych. Zmagazynowano stare czołgi, a w nowe nie inwestowano. Tam pozostały tylko inicjatywy prywatne, a tutaj największą gwiazdą był Walter Christie, tyleż zdolny, co bardzo ekscentryczny wizjoner. Polacy chcieli od niego kupić nowoczesny czołg, ale zakończyło się to ostatecznie wielkim fiaskiem (a sukcesem sowietów, co u nich zaowocowało czołgiem BT-2 i nowszymi).
Pierwszy czołg seryjny numer 1597, w starym kamuflażu. Zwracają uwagę pionowo umieszczone zapasowe rolki. Na wieży porucznik Stefan Kossobudzki
Czołg Vickers Six Ton Tank – pomimo swojej nazwy czołg ten ważył nieco ponad 7,3 tony – był szybkobieżnym czołgiem lekkim, zdolnym do walki manewrowej na korzyść taktycznych związków piechoty oraz kawalerii. Czołgi te uzbrojone były w zależności od wersji, w dwa karabiny maszynowe lub karabin maszynowy i działo kalibru 47 mm. Opancerzenie wozu sięgało 10-13 mm. 88-konny silnik pozwalał na rozpędzenie maszyny po utwardzonej drodze do 35 km/h, co bardzo korzystnie kontrastowało z powolnymi konstrukcjami Wielkiej Wojny.
Vickers po Polsku
Zmodyfikowany prototyp 7TP Smok, z oryginalną wieżą Boforsa
Vickers Six Ton Tank, spełniał definicję czołgu (czołgu bojowego), ale zdaniem polskich specjalistów tylko w stopniu minimalnym. Poniekąd mieli oni oczywistą rację, jeżeli wziąć pod uwagę, że pod względem technicznym czołg ten w wariancie dwuwieżowym był nawet troszkę słabszy od powstałego w 1934 roku niemieckiego czołgu Panzerkampfwagen I Ausf. A. Uzbrojenie w niemieckim wozie było ulokowane w jednej wieży, a jeżeli chodzi o pancerz, to sam czołg był opancerzony blachą o grubości 13 mm, nie tylko z przodu, ale także po jego bokach. Natomiast pancerz czołowy brytyjskiego Vickersa był osłabiony z przodu przez właz kierowcy o grubości pokrywy 10 mm, blok silnika zaś chroniły płyty o grubości 8 mm. Oczywiście nie świadczy to przynajmniej źle o Vickers Six Ton Tank. Po prostu on, jak i niemiecka maszyna spełniała ówczesne wymogi jakie zostały opisane dla czołgu. Opancerzenie uznawano za zadowalające, dla ochrony przez broń ręczna piechoty. Zresztą brytyjski czołg z powodu wymiarów i zwiększonego limitu przebiegu dla zawieszenia, posiadał większy potencjał modernizacyjny niż niemiecki odpowiednik. W jednoosobowych wieżach można było zamontować najcięższe karabiny maszynowe kalibru 13,2 mm (tak zrobiono w Polsce), a odmiana jednowieżowa dysponowała działem. Mimo to, polskie ambicje w rozwoju broni pancernej sięgały znacznie dalej, a możliwości już niestety nie. Skoro jednak innej konstrukcji tego typu dla Polski po prostu nie było, należało zrobić wszystko, aby stała się jak najbardziej użyteczna dla Wojska Polskiego.
Kupując czołg Vicker Six Ton (zwany też Vickers Mark E, a w polskich dokumentach także „V”, „6 ton”, „6 ton V.A.” i następnie określony jako „7 T”), strona polska chciała przede wszystkim nabyć odpowiednie technologie, które stałby się podstawą do produkcji (już w kraju) własnych konstrukcji – czołgów oraz gąsienicowych ciągników. W 1931 roku planowano łącznie w latach 1931-1935, pozyskać 65 czołgów technologii Vickersa, z czego 38 sztuk importowanych i 27 zbudowanych już w Polsce, na licencji.
We wrześniowym kontrakcie z Vickers-Armstrong Limited, nie było słowa o montażu dodatkowej partii czołgów w oryginalnej wersji, Polacy bowiem nie byli zadowoleni z używanego w maszynie silnika Armstrong-Siddley, benzynowego, chłodzonego powietrzem, stąd też jednostka napędowa do Vickers Six Ton nie była objęta licencją. Dlatego w 1931 roku nakazano, aby czołgi zbudowane w kraju, na bazie Vickersa posiadał silnik koncernu Saurer oraz uzbrojenia głównego w postaci działa o kalibrze 37-47 mm (liczono wówczas, że produkcji krajowej).
Czołg 7TP wczesnej produkcji (widoczny nisko położony tłumik)
Wybór wysokoprężnego silnika chłodzonego cieczą firmy Saurer ze Szwajcarii wynikał z faktu, że udało się w 1930 roku podpisać licencyjną produkcję takich właśnie silników w kraju i były to tak naprawdę, jedyne realnie jednostki napędowe jakie teoretycznie mogły spełniać wymóg rodzimego pochodzenia. Właściwości techniczne motoru Saurer BLD, wytypowanego do zabudowy, miały dla wojskowych decydentów drugorzędne znaczenie i nie zastanawiali się czy ten wybór jest szczęśliwy czy nie. Najbardziej ważkim wymaganiem była decyzja o uzbrojeniu dla czołgu, w całkowicie odmienne niż te, które było oferowane przez Brytyjczyków typ działa (ostatecznie na 22 wozach Six Ton zamontowano w 1934 roku importowane armaty kalibru 47 mm Vickersa, przerabiając je z wariantu dwuwieżowego, na wersję jednowieżową, ale z modernizacji wszystkich 38 wozów ostatecznie zrezygnowano. Polacy już wówczas zwracali uwagę na coś, co w innych państwach było traktowane nieco po macoszemu – niszczenie własnym czołgiem, innych czołgów przeciwnika, dlatego było potrzebne do tego odpowiednie uzbrojenie. Krótkolufowe działo Vickersa kalibru 47 mm wystrzeliwało pociski o stosunkowo niewielkiej prędkości wylotowej i było to bardziej typowe działo przeciw piechocie, niż typowa broń zwalczająca pojazdy pancerne przeciwnika. Problemem był fakt, że polska armia po prostu nie posiadała lepszej armaty, jaka mogłaby zostać zaadoptowana do nowego polskiego czołgu, a jednocześnie odpowiadająca konkretnym wymaganiom. Trzecim parametrem, jaki został skierowany do modernizacji, stało się niespodziewanie opancerzenie samego czołgu Vickers Six Ton. Teoretycznie zadowalające 13 mm blachy pancerne, które miały być odporne na ogień karabinowy piechoty, nie wytrzymywały typowych prób ich ostrzału, co wynikało z dość niskiej jakości brytyjskich blach pancernych. Czołgu jednak nie można było silniej opancerzyć, bez ryzyka spadku możliwości manewrowych samego czołgu, zwiększonego zużycia elementów konstrukcyjnych oraz zmniejszenia prędkości maksymalnej, stąd jego modernizacja nie mogła być tak zaawansowana.
Czołg 7TP późnej produkcji (badany w Związku Radzieckim)
Tymczasem w 1931 roku przyjęto następujące plany czasowe montażu tak zmodyfikowanych „polskich” Vickersów: w roku budżetowym 1932/33 zamówienie 2 czołgów modelowych; w roku budżetowym 1933/34 zamówienie 5 maszyn serii próbnej; w roku budżetowym 1934/35 zamówienie pierwszych 20 seryjnych wozów bojowych.
Jak więc widać zatwierdzone wówczas plany nie stawiały produkcji czołgów lekkich dla Wojska Polskiego w centrum zadań priorytetowych. Wozy te miały być tylko uzupełnieniem dla masowej produkcji tankietek TK-3/TKS, których chciano do 1935 roku pozyskać łącznie 500 sztuk. Za taką decyzją stały przede wszystkim motywy finansowe. Oba modele wozów bojowych mogły być produkowane tylko w jednej, dostosowanej do tego fabryce w kraju, PZInż, w podwarszawskich Czechowicach (obecnie Ursus). Po 1935 roku sama produkcja czołgów Vickersa miała być kontynuowana do osiągnięcia docelowej liczby 200 sztuk tych maszyn (do początku lat 40.-ych XX wieku – rocznie chciano zamawiać po 20 sztuk seryjnych tego wozu bojowego). W 1931 roku sam czołg został zamówiony bez sprecyzowanego typu uzbrojenia głównego, które jak uważano, że do 1934 roku zostanie ono nabyte dla Wojska Polskiego, a zatem także i dla samego czołgu.
7TP jw „single turret”, 2. Kompania Czołgów Lekkich, odcinek Wola, 13 września 1939 roku
W 1932 roku przystąpiono do projektowania rodzimej odmiany czołgu Vickers. Wóz początkowo otrzymał oznaczenie V.A.U. 33, co było nawiązaniem do nazwy 6 ton V.A., jaką w części polskich dokumentacji technicznych, określano wówczas brytyjski pierwowzór. Potem samo oznaczenie czołgu importowanego zmieniono w niektórych dokumentach na 7 T, a projektowanej modyfikacji na 7TP (7-tonowy polski). I tak już zostało, chociaż faktycznie sam model produkcyjny z 1939 roku osiągnął już samą masą prawie 10 ton, co stanowiło już niemalże ostateczny limit dla samego zawieszenia Six Ton.
Na początku 1933 roku zostało złożone zamówienie na dwa pierwsze czołgi demonstracyjne (tzw. wozy żelazne), które powstały częściowo z podzespołów, które były importowane z Wielkiej Brytanii. Problem z dość ciężkim silnikiem Saurera, w systemie Diesla sprawił, że w 1933 roku sporo problemów, rozważano więc nawet montaż innych zespołów napędowych, ale ostatecznie zdołano się z tymi problemami uporać, poprzez samą modyfikację oryginalnego BLD, do nowego wariantu VBLDb (PZInż. 235). Z jednej strony udało się nieco zmniejszyć jego masę, a z drugiej strony zdołano także nieco zwiększyć jego moc do około 110 KM przy 1800 obr./min. (z pierwotnej mocy ok. 100 KM) – 6-cylindrów, pojemność skokowa 8550 cm sześciennych. Prace nad docelowym osprzętem silnika również sprawiły nieco kłopotów, początkowo bowiem zastosowana pompa wtryskowa firmy Scintilla całkowicie się nie sprawdziła i później zastosowano nową pompę firmy Bosch. Z firmy Scintilla były początkowo: rozrusznik elektryczny, pompa wtryskowa i prądnica. Za właściwą pracę silnika odpowiadały m.in. umieszczone po obu bokach przedziału napędowego dwie duże chłodnice cieczowe. Zaś obieg powietrza był wymuszany przez zamontowane wentylatory po obu stronach silnika, skierowane do tyłu. Jak wiadomo brytyjski pierwowzór miał opancerzenie: 13 mm pancerz przedziału bojowego, 8 mm osłony silnika, 5 mm pancerz stropu – stąd polski czołg miał je mieć pogrubione do 17 mm, w przypadku przednich, pionowych płyt pancernych, ale nie licząc dwudzielnego włazu kierowcy, który miał cały czas skromne 10 mm. Pancerz 13 mm po bokach przedziału bojowego i 5-9 mm wokół jednostki napędowej również pozostały bez zmian. Zadowolono się więc ostatecznie nieznacznym pogrubieniem płyt pancernych na przodzie kadłuba, które będąc już płytami dobrej jakości, oparłoby się amunicji najcięższych karabinów maszynowych, natomiast bez problemu byłaby już przebijana przez działka kalibru 20 mm (i więcej). Z innych kluczowych zmian w maszynie można także wymienić: przeprojektowane sprzęgło główne oraz modyfikacje skrzyni biegów, przekładni bocznych i wózków jezdnych.
Pierwsze seryjne 7TP, w starym kamuflażu na defiladzie, prawdopodobnie 11 listopada 1935 roku. Warto zauważyć duże reflektory szperacze i różnicę w mocowaniu zapasowych kółek. Przed nimi czołg Vickers
Polska modyfikacja Six Ton Tank była więc jak widać dość głęboka, całkowicie przeprojektowany układ napędowy oraz bardzo mocno zmodernizowany układ przeniesienia napędu zmienił dość ogólnie całą bryłę kadłuba, a w połączeniu z pogrubieniem pancerza z przodu, przyczyniło się do znaczne wzrostu masy czołgu i do nieznacznego spadku prędkości maksymalnej. Prace nad czołgiem 7TP przebiegały jednak bardzo powoli, podobnie jak wszystkie zalecane w trakcie tychże prac zmiany. Nie powinno to dziwić. Rozwój czołgów lekkich w Polsce wcale nie był priorytetem, ponieważ w porównaniu do modernizacji uzbrojenia oraz wyposażenia dla piechoty oraz kawalerii, broie pancerne – stosunkowo niedużej wielkości w Wojsku Polskim, a o niewspółmiernie wysokich kosztach pozyskania i utrzymania, siłą rzeczy schodziły na dalszy plan. W Polsce wówczas istniał tylko jeden zakład przemysłowy, który był całkowicie dostosowany do produkcji czołgów, zresztą i tak bardzo uzależniony od wszystkich poddostawców, istniało tylko jedno biuro projektowe dla broni pancernej, które samo zatrudniało raptem kilkudziesięciu inżynierów-specjalistów, a samo zajmowało się dosłownie wszystkim co było związane z motoryzacją Wojska Polskiego.
Świeżo uzbrojone jednowieżowe 7TP na defiladzie w Warszawie 3 maja 1938 roku – widoczne różnice między podstawowym wariantem produkcyjnym (drugi z prawej) i wczesnymi czołgami
Pierwszy prototyp czołgu lekkiego 7TP był gotowy dopiero latem 1934 roku, a drugi wóz modelowy został wykonany albo pod koniec tego samego roku, albo dopiero w roku następnym. Ostatecznie dopiero w roku budżetowym 1935/36, realizując już z rocznym opóźnieniem, zakreślony w 1931 roku harmonogramem wdrożenia czołgu do linii, zamówiono pierwsze 22 pojazdy seryjne. W momencie projektowania 7TP jego twórcy natrafił na szereg problemów, którym najpoważniejszy był nadal brak docelowego uzbrojenia czołgu. Dlatego brak tej decyzji, to priorytet posiadały zamówione po raz pierwszy w roku budżetowym 1934/35, zakłady PZInż, produkowane powstałe na podwoziu 7TP, ciągnik gąsienicowy C7P. Szczęściem w nieszczęściu, w momencie powstania pierwszego prototypu V.A.U. 33, finalizowała się wreszcie wymiana części wież w czołgach Vickersa i dzięki temu dla nowych wozów pojawił się zapas starych wież jednoosobowych, zdjętych z maszyn brytyjskich. Było to jednak rozwiązanie tymczasowe. W latach 1933-1935 rozważano kilka rozwiązań docelowych dla nowego uzbrojenia dla powstającego czołgu lekkiego, rozpatrując: zastosowanie krajowej armaty, czy też 47 mm działka koncernu Vickers. Ostateczną decyzją, przyjętą w 1935 roku, miało być zastosowanie 37 mm działka przeciwpancernego koncernu Bofors. Szwedzka armata miała stać się docelowym uzbrojeniem artyleryjskim – przeciwpancernym dla piechoty, kawalerii oraz właśnie czołgów 7TP, który teraz miał otrzymać całkowicie nową, dwuosobową wieżę, uzbrojoną w 37 mm armatę i jeden ckm. Pod koniec 1935 roku ustalono z Szwedami, że integrację armaty oraz karabinu maszynowego z nowo projektowaną wieżą, spróbują wziąć oni na swoje barki, co było możliwe dzięki temu, że konstrukcyjnie wywodziła się z gotowego rozwiązania, zastosowanego w czołgach Landsverk L30 oraz L10. Oparta na tej konstrukcji nowa wieża, zgodna z polską specyfikacją, została zbudowana w 1936 roku i pod koniec tego roku trafiła do naszego kraju. Na początku 1937 roku prototypowa wieża zamontowana na jednym z dwóch modelowych 7TP, na którym przeszła pozytywne testy. Armata w wersji czołgowej otrzymała oznaczenie wz.37. Jednocześnie dokonano szeregu poprawek w konstrukcji samej wieży. Znalazł się w niej rewelacyjny peryskop odwracalny mjr. Gundlacha oraz niemiecki celownik lunetowy firmy Zeiss (krajowej produkcji PZO). Problemem było jednak to, że pierwsze seryjne wersje można było zamówić – już w przemyśle krajowym, dopiero w roku budżetowym 1937/38, co oznaczało ich realną dostawę dopiero na wiosnę 1938 roku. Ostatecznie pierwszy jednowieżowy (wyposażony w armatę przeciwpancerną kalibru 37 mm wz.37 oraz jeden ckm kalibru 7,92 mm wz.30), czołg 7TP wszedł do uzbrojenia Wojska Polskiego dopiero latem 1938 roku.
Powolna produkcja
7TP wczesnej serii, wyposażony w radiostację. Widoczna antena na błotniku. Dowódca czołgu ma hełmofon, a dowódca czołgu poprzedającego hełm starego typu. Cieszyn, 1938 rok
W 1933 roku oczekiwano rozpoczęcia produkcji seryjnej czołgu 7TP od 1935 roku, na poziomie 20-22 maszyn rocznie, co miało gwarantować rok-rocznie wyekwipowanie jednej kompanii wraz z jej rezerwą. Ograniczenia finansowe oraz technologicznie wymuszały stosunkowo małe zamówienia na nowe wozy pancerne, a cała produkcja 7TP na była planowana na więcej jak 200 wozów, w tym 60 sztuk w latach 1935-1937. Jak wiadomo, zamówień tych nie dało się jednak zrealizować. Dopiero bowiem w roku budżetowym 1935/36 wykonano pierwsze 22 wozy seryjne, przy czym otrzymały one dwie wieże jednoosobowe z karabinami maszynowymi, zdjętymi z wozów angielskich, nieco później przebudowane już na wozy jednowieżowe. Latem 1936 roku łącznie w arsenale Wojska Polskiego znajdowały się łącznie 24 czołgi 7TP, choć tylko 22 z nich znajdowało się w służbie liniowej. Jednak w 1936 roku przyjęte zamówienie na rok budżetowy 1936/37, opiewało już tylko na 18 kolejnych wyprodukowanych wozów, co oznaczało spadek konstrukcji.
W tym samym 1936 roku, w wyniku wojny domowej, jaka wybuchła na terenie Hiszpanii, otworzył się przed Polakami znaczący rynek zbytu uzbrojenia. Hiszpanie teraz zostali zmuszeni do kupowania wszystkiego, w tym sprzętu z demobilu, płacąc jak za produkty nowoczesne i najlepszej jakości. Formalnie obowiązywało embargo, ale obchodzono je w dość prosty sposób poprzez transakcje z podstawionymi firmami. W efekcie za 16 starych czołgów Renault FT i 9 równie wiekowych ciężarówek Berliet wraz z dodatkowym wyposażeniem, sprzedanymi już w listopadzie 1936 roku, do „Urugwaju”, nasza armia zainkasowała wedle notatek Dowództwa Broni Pancernych, astronomiczną sumę 3 000 000 zł. Suma ta sama w sobie niemal wystarczała na nabycie dla Wojska Polskiego 16 nowiutkich 7TP i jeszcze dwóch ciągników gąsienicowych C7P (oraz sprzętu pomocniczego jak samochody i motocykle). Później przyszły kolejne umowy i już na samym początku 1937 roku przewidywano, że dzięki eksportowi starych czołgów, będzie możliwe znaczne zwiększenie zamówienia czołgów rodzimej produkcji. Dowództwo Broni Pancernych, powołując się na fakt sprzedaży wozów Renault i dodatkowe wolne moce przerobowe zakładów PZInż., wnioskowano więc o zamówienie całego dodatkowego batalionu 7TP w nowej, docelowej konfiguracji mobilizacyjnej – 49 sztuk. Było to poważne wzmocnienie polskich oddziałów pancernych, gdyż budżet „czołgowy” na rok 1937/38 był jeszcze skromniejszy niż ten z 1936/37, przewidując zakup jedynie 16 nowych maszyn 7TP. Przy czym czołgi te już jako fabrycznie nowe miały zostać wykonane w wariancie z jedną wieżą.
Montaż czołgów 7TP w fabryce P.Z.Inż.
W 1937 roku uznano, że liczba łącznie wyprodukowanych czołgów 7TP miała wynieść łącznie 206 sztuk, a było to zatem praktyczne powtórzenie założeń z lat wcześniejszych. Ponieważ nadal, przynajmniej na razie, miała obowiązywać zasada kupowania rocznie 16 czołgów lekkich, to teoretycznie ich produkcja miała potrwać do 1943/44. Jej skrócenie było możliwe albo poprzez całkowite anulowanie zamówień, albo ich raptowne przyśpieszenie, jak to miało miejsce z 49 wozami z zamówienia specjalnego. Kolejny taki przypadek miał miejsce jednak dopiero latem 1939 roku, gdy w trybie wojennym zamówiono 50 czołgów jednocześnie, a wobec faktu nieuchronnego wybuchu nowej wojny podwyższono to zamówienie o kolejnych 50 maszyn, a wkrótce o kolejne 50 czołgów lekkich (łącznie 150 nowych maszyn). Nie był to jednak normalny tor zamówień, ale wściekła gorączka wojenna. Nadal bowiem z przyjętym z lat 1937-1938 harmonogramem, owe 206 czołgów 7TP miało zostać wyprodukowane w latach 1935-1944.
Na razie wszystko pozostawiono w sferze dalszych planów. Wedle dokumentu z wiosny 1937 roku, Wojsko Polskie miało posiadać 38 czołgów lekkich Vickers (dwie kompanie, razem 32 wozy liniowe i sześć maszyn szkolnych) oraz 42 czołgi lekkie 7TP (także dwie kompanie z 32 wozami liniowymi i 10 czołgów szkolnych oraz 2 prototypy). Tak bardzo skromna liczba pojazdów uniemożliwiała skuteczny rozwój systemu szkolenia dla czołgów lekkich. Trzecia kompania czołgów 7TP była planowana do sformowania na jesieni. Pewnego postępu oczekiwano w 1938 roku, kiedy to armia chciała odebrać aż 65 nowiutkich wozów 7TP (16 + 49). Postęp ten miał być o tyle większy, że czołgi te już miały być uzbrojone w 37 mm armaty przeciwpancerne. 1939 rok miał być regresem. Rok budżetowy 1939/40 miał przewidywać budowę tylko 16 maszyn.
1937 rok to jednak początek dość zaskakujących kłopotów z produkcją czołgów 7TP. Próby nowej wieży oraz uzbrojenia przeciągnęły się i wkrótce stało się oczywiste, że trzecia oczekiwana na jesieni kompania czołgów nie będzie gotowa. Jak zauważyć można, Wojsko Polskie zamawiało nowe czołgi dwutorowo – wieże wraz z uzbrojeniem i wyposażeniem przychodziły oddzielnie. Dlatego w rubrykach i cennikach czołgów często podawane są kwoty bez uwzględnienia uzbrojenia, optyki i radiostacji – to wszystko było zamawiane osobno. Efekt musiał być taki, że zamówiona kompania 16 sztuk 7TP (1937 rok), po odbiorze wiosną 1938 roku, czekała jeszcze przez kilka miesięcy na uzbrojenie (wieże były puste). W efekcie tego, w dokumentach Dowództwa Broni Pancernych jeszcze z czerwca 1938 roku, w rubryce „sprzęt użytkowy”, nie ma żadnego czołgu 7TP z 37 mm działem.
Autor – zdjęcia: Dawid Kalka
Dostawy nowych czołgów wciąż się opóźniały. Przy czym dość dziwna sytuacja dotyczyła zamówienia z marca 1937 roku na 49 czołgów z puli specjalnej. Zamówienie u licznych kooperantów złożono, ale dość nieszczęśliwie jednym z nich była Huta Batory (Huta Bismarcka). Z powodu wad wykonanych blach pancernych (kolejne 2 partie w około 80…90% były wadliwe) dla 7TP, udało się skompletować dopiero w listopadzie 1938 roku, co bardzo wydłużyło pozyskiwanie nowych czołgów lekkich.
Z zamówionych w marcu 1937 roku 49 czołgów, jesienią 1938 roku nadal nie znajdował się na wyposażeniu ani jeden. Małym pocieszeniem był fakt, że odebrano 16 wozów ze zwykłego kontraktu i wyposażono je w nowe wieże. Modernizacji poddano także 18 wozów z 1937 roku. Dzięki temu pod koniec 1938 roku Wojsko Polskie formalnie posiadało na swoim stanie 58 czołgów 7TP, choć tylko połowa z nich była wyposażona w nowe wieże z armatą. Co się tyczy tej partii w liczbie 49 czołgów, maszyny te znajdowały się w różnych stadiach doposażenia i kompletowania, dlatego zostały one odebrane dopiero na przełomie 1938 i 1939 roku.
Propozycja BBT BP wzmocnionego 7TP.
Jesienią 1938 roku ustalono zamówienie na rok budżetowy 1939/40 kolejnych 16 maszyn, ale dzięki dodatkowej kwocie 2 000 000 zł od II wiceministra Spraw Wojskowych ostatecznie zostało zamówionych 32 maszyny (16 + 16). Jednakże spośród tych 32 czołgów, partia specjalna została zamówiona bez uzbrojenia oraz optyki, co wymagało oddzielnych kontraktów, a na to już wspomniany II wiceminister pieniędzy nie znalazł. W kwietniu 1939 roku meldowano, że na razie 11 armat czołgowych wz.37 przeznaczono dla nadprogramowych wozów z rezerwy sprzętowej, optyka zaś miała być pozyskana z czołgów szkolnych. Resztę trzeba było dopiero zamówić. W efekcie spośród z tych 32 czołgów lekkich, w roku budżetowym 1939/40 od września 1939 roku skompletowano łącznie 27 sztuk maszyn. Natomiast żaden czołg z kontraktów wojennych, która opiewały na łącznie 150 maszyn jakie zostały założone wiosną i latem 1939 roku, nie został wyprodukowany. Ostatecznie w latach 1934-1939, ze wszystkich przyjętych kontraktów, ostatecznie zdołano wyprodukować łącznie 134 egz. wozów 7TP.
Bardzo wolny napływ czołgów lekkich 7TP hamował możliwość rozwoju jednostek w nie wyposażonych, nie pozwalał dodatkowo na przeszkolenie odpowiedniej ilości specjalistów broni pancernej na wypadek wybuchu wojny, tym bardziej, że w batalionach pancernych czasu pokojowego tylko część czołgów była wykorzystywana do bieżącego szkolenia żołnierzy rezerwy w specjalnościach związanych z czołgami 7TP (załogi, mechanicy, elektromechanicy, uzbrojeniowcy itp.). Właściwie dopiero pod koniec lata 1938 roku czołg w ostatecznej konfiguracji zaczął trafiać do jednostek pancernych. Do końca sierpnia 1939 roku ten model trafił do 2. batalionu pancernego w Żurawicy (łącznie 57 sztuk), 3. batalionu pancernego w Warszawie (łącznie 56 sztuk), oraz był wykazywany w modlińskim Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych (10 sztuk), ponadto jeden czołg modelowy (wyposażony w silnik CT1D), którego samo pochodzenie nie jest do końca znane, wykazywało Biuro Badań Technicznych Broni Pancernych, na terenie PZInż. Skompletowano też 11 wozów z puli dodatkowego zamówienia z jesieni 1938 roku – zostały one następnie użyte podczas obrony Warszawy.
7TP ze wzorem „szachownicy”, 2. Batalion Czołgów Lekkich, Armia Łódź, Bitwa pod Włodawą, 15 września 1939 roku
Oczywiście nie trzeba dodawać, że wyprodukować czołg, a stworzyć z niego odpowiednie narzędzie walki, to dwie całkowite różne sprawy. Aż do 1938 roku włącznie jednostki wytypowane do przezbrojenia w 7TP, borykały się licznymi problemami. Dlatego dopiero wiosną i latem 1939 roku zaistniały warunki do pełniejszego szkolenia przyszłych załóg czołgów 7TP, ale wówczas nie było już na to czasu.
Przestarzały na starcie?
Prowadnica szynowa z prototypem 7TP numer 1596
Czołg lekki 7TP powstawał bardzo długo. Pierwsza seryjna partia tych wozów, jeszcze bez docelowego uzbrojenia, była gotowa w 1936 roku. Jednak już w tym samym roku czołg ten uznano w Warszawie za nieperspektywiczny. Wynikało to z faktu, że w połowie lat trzydziestych sposób postrzegania czołgów zaczął się zmieniać, na co wywarły olbrzymi wpływ wówczas toczące się na świecie konflikty lokalne (Hiszpania oraz Chiny), a z drugiej strony szybki technologiczny wyścig zbrojeń, skutkujący się rozpowszechnieniem armat przeciwpancernych o kalibrze dochodzącymi do 50 mm, zdolnych do wystrzeliwania amunicji przeciwpancernej o dużej prędkości początkowej. Stąd czołgi o opancerzeniu dochodzącym 10-15 mm, które jeszcze kilka lat wcześniej były uznawane za w pełni nowoczesne, zaczęto uważać za mocno odstające od najnowszych trendów.
Dlatego w niedalekiej przyszłości czołg lekki 7TP miał zostać zastąpiony nowym czołgiem lekkim, o znacznie odporniejszym pancerzu. Zresztą potrzeba posiadania znacznie lepiej opancerzonego czołgu wynikała po prostu z polskiej doktryny użycia broni pancernej, do której czołg 7TP od początku słabo pasował. Już w 1932 roku, wkrótce po podpisaniu kontraktu w Vickersem, zasadność samego zakupu Six Ton Tank została poddana krytyce. Polska doktryna wojenna, choć znacząco uwypuklającą działania manewrowe na ówczesnym polu walki, nie przywiązywała większego znaczenia do wielkich jednostek motorowych, główną rolę powierzając wielkim jednostkom pieszym, wspieranym przez kawalerię.
Schemat przedniej ścianki wieży od wewnątrz (1 – działko 37 mm, 2 – km 7,92 mm, 3 – celownik teleskopowy, 4 – celownik peryskopowy, 5 – peryskop odwracalny dowódcy)
Czołgi, przeznaczone do działań na pierwszej linii frontu w czasie boju głównego, powinny zatem w pierwszej kolejności wspierać działania własnej piechoty.
Zgodnie z planami z początków lat trzydziestych, największym oddziałem frontowym broni pancernych powinna być kompania (istniejące wówczas pułki, a następnie bataliony pancerne były oddziałami czasu pokoju o charakterze szkolno-administracyjnym i mobilizacyjnym). Kompanie czołgów bojowych, czyli faktycznie czołgów lekkich, które miały być przydzielane dywizjom piechoty oraz stanowić odwód szczeblu armii, grupy operacyjnej bądź najwyższego dowództwa. Ich ogólna liczba miała być zbliżona do ilości dywizji piechoty. Jak można było zauważyć, taka rola jednostek pancernych była typowa jak dla oddziałów pomocniczych. Dlatego właśnie tego typu maszyny pancerne miały się charakteryzować typowym uzbrojeniem w działa piechoty i w miarę silnym opancerzeniem, aby móc wytrzymać ostrzał z typowej broni przeciwpancernej przeciwnika, kosztem zasięgu działania, manewrowaniem na polu bitwy i prędkością maksymalną na drogach bitych. Jednakże dowódcom polskim nie uszła uwaga o wielkiej mechanizacji Armii Czerwonej, która rozpoczęła się w latach trzydziestych. Teoria „głębokiej operacji”, choć w samej Warszawie była mocno krytykowana przez większość oficerów jako nierealna, a drugiej strony nie mogła być tak po prostu lekceważona. Działające na skrzydłach radzieckich brygad i korpusów dużych oddziałów czołgów szybkich BT, które były produkowane masowo, mogły stanowić wielkie zagrożenie operacyjne dla naszych wojsk. Dlatego też istniała chęć posiadania przez Polskę czołgów szybkich, uzbrojonych w odpowiednią broń przeciwpancerną.
Oczekiwanie z jednej strony wsparcia piechoty na polu walki, z drugiej manewrowych działań przeciwpancernych, były na początku lat trzydziestych właściwie nie do pogodzenia w jednej, uniwersalnej konstrukcji pancernej. Stąd jeszcze wówczas istniał ogólny pogląd o budowaniu czołgów tzw. piechoty (pancerz i siła ognia kosztem manewrowości na polu bitwy) oraz manewrowych, zwanych też kawaleryjskimi (broń przeciwpancerna jako główne uzbrojenie, manewrowość i wysoka prędkość, kosztem uzbrojenia). Podział ten był bardzo mocno widoczny we Francji (osobne typy czołgów, które miały być używane w oddziałach piechoty oraz kawalerii), w Wielkiej Brytanii (osobne czołgi dla jednostek piechoty oraz tzw. czołgi krążownicze, które miały stanowić podstawę dla nowo tworzonych samodzielnych jednostek pancernych), czy ostatecznie w ZSRR, choć w tym ostatnim kraju, nieco podobnie jak w Polsce, gdzie czołgi obu typów były początkowo tylko i wyłącznie rozwinięciem czołgów licencyjnych, nie udało się pozyskać i produkować „rasowego” czołgu piechoty z prawdziwego zdarzenia.
Z braku prawdziwego czołgu piechoty i „rasowego” czołgu manewrowego, w Wojsku Polskim zarówno Vickers Mark E, jak i stanowiący jego rozwinięcie czołg lekki 7TP, stały się ostatecznie czymś na kształt czołgów „uniwersalnych”, skierowanych do obu rodzajów działań frontowych. Dokładnie tak samo było w ZSRR, w którym czołg lekki T-26 ostał uznany za maszynę uniwersalną. Jednakże do czasu przezbrojenia wozu w nowoczesne armaty przeciwpancerne nie mogły one spełniać roli prawdziwego niszczyciela czołgów, a do czasu otrzymania znaczącego pogrubienia samego opancerzenia wozu, nie mogły one spełniać roli prawdziwych czołgów piechoty. Armata i pancerz stały się zatem w polskim Sztabie Głównym kluczowymi punktami odniesienia w ocenie czołgu lekkiego. Nie zmieniło się to również wówczas, gdy w 1936 roku, gdy uznano, że nie kompania, ale jednak batalion czołgów będzie najwyższym pododdziałem wojsk pancernych na polu bitwy. Nadal bowiem od samych czołgów oczekiwano wsparcia piechoty w jej działaniach zaczepnych, co najmniej na równi w zadaniu zwalczania pojazdów pancernych przeciwnika.
Wieża 7TP. Ponad jarzmem uzbrojenia widoczny wentylator. W otwartym włazie dowódcy widoczna dolna część peryskopu Gundlacha. Obok włazu na dachu osłona celownika peryskopowego
Ostatecznie, mimo konkretnych decyzji sięgających jeszcze 1935 roku, 7TP dopiero w 1938 roku zdołał spełnić swój pierwszy kluczowy wymóg – otrzymał nowoczesną 37 mm armatę przeciwpancerną wz.37, jako główne uzbrojenie. Solidnego pancerza natomiast nie doczekał się on nigdy. Czołg ten był opancerzony niedostatecznie (tylko przed ogniem ręcznej broni przeciwpancernej), mimo zastosowania płyt pancernych z jednorodnej stali utwardzanej powierzchniowo. W stosunku do swojego pierwowzoru opancerzenie niektórych elementów zostało wzmocnione – przód kadłuba został wzmocniony do grubości 17 mm, ale nadal w czołgu 7TP wiele elementów było znacznie cieńsze. Szczególnie wrażliwy był przód kadłuba, a dokładnie duży właz kierowcy (10 mm). Wieża tak z przodu, jak i z boków osłaniał pancerz o grubości 15 mm.
Można było już w 1936 roku postawić tezę, że dla polskiej armii, czołg lekki 7TP był konstrukcją jeżeli nie przestarzałą, to na pewno w dużym stopniu nieodpowiadającą wszelkim wymaganiom jakie Wojsko Polskie stawiało swoim wozom pancernym na polu bitwy. Takie zdanie po często reprezentowali niektórzy oficerowie Broni Pancernej, którzy choć sami byli często zaangażowani w proces modernizacyjny dla 7TP, sami rozpoczęli poszukiwania lub kreślenia nowego, przyszłego wozu bojowego dla ich armii. Nowa konstrukcja była określona trochę enigmatycznie jako „czołg lekki polski”. Tymczasem 9 i 10 stycznia 1937 roku KSUS (Komitet do Spraw Uzbrojenia i Sprzętu) uchwalił, a 26 kwietnia 1937 roku marszałek Śmigły-Rydz zatwierdził ramowo następujący program ilościowy dla rozwoju polskiej broni pancernej na lata 1937-1942, a faktycznie do końca 1944 roku.
7TP zdobyty przez Niemców prezentowany w Lipsku w marcu 1940 roku. Zaznaczone przebicie pociskiem 20 mm i drugie trafienie. Zwraca uwagę grubość pancerza i tablica rejestracyjna wewnątrz
Lekkich czołgów rozpoznawczych (określonych jako 4TP): łącznie 801 sztuk (razem 572 sztuki sprzętu w linii, plus rezerwa sprzętu na poziomie 40%, czyli dalsze 229)
– w tym kompanie czołgów rozpoznawczych, w dyspozycji dowódców armii: 243 sztuki
– dyony pancerne: 286 sztuk
– kompanie OM (oddziałów motorowych): 52 sztuki
Lekkie czołgi bojowe 7TP: łącznie 206 sztuk
– w tym baony odwodowe: 147 sztuk (trzy bataliony pancerne po 49 czołgów w każdym)
Nowe czołgi lekkie, względnie określone jako średnie: łącznie 432 sztuki
– w tym baony odwodowe: 245 sztuk (5 batalionów czołgów po 49 wozów każdy)
– kompanie OM: 64 maszyny
– 40% rezerwy sprzętu – 123 sztuki
Czołg 7TP w czasie walk kampanii wrześniowej, 1939 roku
Przyjęta koncepcja była bardzo ambitna, zakładając, że wymianie ulegnie większość parku wojsk pancernych. Tankietki TK-3/TKS miały zostać zastąpione czołgami 4TP, wzorowanymi na konstrukcjach brytyjskich i francuskich, podstawowym zaś typem czołgu bojowym, miał być całkowicie nowy „polski” czołg lekki, względnie średni. Czołgi te miały znajdować się na wyposażeniu zarówno kompanii wchodzących w skład Oddziałów Motorowych, jak i stanowić uzbrojenie samodzielnych, odwodowych batalionów czołgów, przy czym jak napisano: „Odwód Naczelnego Wodza składać się będzie z trzech batalionów czołgów 7TP oraz pięciu baonów czołgów bojowych innego typu”. Wytyczne KSUS dla owego, innego typu czołgu lekkiego mówiły o pojeździe o wadze 10-12 ton, opancerzeniu maksymalnym 25-30 mm, silniku w systemie diesel, o szybkości na drodze do 30 km/h, załodze złożonej z 2-3 żołnierzy, uzbrojone działo kalibru 37 mm i sprzężony z nim ciężki karabin maszynowy, o zasięgu rzędu do 200 km, zdolnego do pokonywania rowów o szerokości do 2 metrów. Pomijając opancerzenie, były to parametry właściwie zdjęte bezpośrednio z czołgu lekkiego 7TP. W Dowództwie Broni Pancernej uznano jednak, że przyjęte założenia są zbyt zachowawcze, zresztą samej modernizacji czołgu 7TP do standardu z pancerzem o grubości 30 mm w 1937 roku oczywiście nie przewidywano. Zamiast tego Bronie Pancerne zaczęły lansować zupełnie nową, nieistniejącą oczywiście konstrukcje czołgu lekkiego – wspomniany „czołg lekki polski” 10/12 ton.
Ze strony Dowództwa Broni Pancernej, które miałoby odpowiadać za jego zaprojektowanie, napływały informacje, że ten czołg ma posiadać pancerz 8-30 mm (pionowe rzędu 30 mm, pochyłe płyty pancerne 15-19 mm, z pancerzem dna grubym na 10 mm), 4 ludzi załogi, uzbrojony zostanie w działo kalibry 37 mm i dwa ciężkie karabiny maszynowe (w tym jeden zamontowany w przedniej płycie pancerza kadłuba, do walki z piechotą), a jego masa powinna sięgać 12 ton. Prędkość maksymalna miała dochodzić do 55 km/h, zasięg 200-250 km, pokonywać rowy o szerokości 2,2 m. Do napędu przewidywano niemiecki silnik o mocy trwałej 300 KM. Uzupełnieniem „czołgu lekkiego polskiego” miał być „czołg pościgowy” 10 TP, o masie 11 ton, 4 żołnierzach załogi, pancerzu o grubości 8-20 mm i silnikiem o mocy 245 KM. Oczywiście założenia Broni Pancernych były oczywiście bardzo teoretyczne, zwłaszcza dla tzw. „czołgu lekkiego polskiego”, który konstrukcyjnie miał się wywodzić z „czołgu pościgowego”, a zatem konstrukcji kołowo-gąsienicowej.
Spóźniona próba dalszych prób modernizacji
Polskie plany okazały się nazbyt ambitne, wysiłek jaki został włożony w latach 1936-1939 w opracowanie nowego czołgu lekkiego przyniósł dość mizerne rezultaty. Powstał tylko mocno nieudany prototyp czołgu 10 TP, ale brak odpowiedniej jednostki napędowej oraz niemożność – do wiosny 1939 roku, pozyskania odpowiednio grubych płyt pancernych dla czołgów w przemyśle krajowym, ostatecznie całkowicie sparaliżowało prace nad docelowym wozem. W tej sytuacji, wobec faktycznego fiaska programu 10 TP i bardzo trudnego do określenia ostatecznego momentu finalizacji projektu „czołgu lekkiego polskiego”, szybko do łask powrócił 7TP. Gdy od 1938 roku był już w odbiorze czołg z działem przeciwpancernym kalibru 37 mm, od początku myślano nad całkowitą wymianą zespołu napędowego oraz pogrubieniem ochrony pancernej kadłuba oraz wieży. Prace studialne na ten temat prowadzono od 1938 roku, ale dopiero kryzys marcowy z 1939 roku, unaocznił ryzyko szybkiego wybuchu wojny, co wymusiło bardzo gwałtowną zmianę priorytetów. Szybko porzucono mrzonki o nowym czołgu, cały wysiłek przemysłowy został skupiony, żeby pozyskać jak największą liczbę nowych czołgów 7TP – najlepiej gruntownie zmodernizowanych. Wiosną 1939 roku, przedstawiono więc dwie konkurencyjne względem siebie propozycje – wozu 10,5-tonowego z silnikiem Saurer CT1D i pancerzem przednim do 40 mm i bocznym 25-13 mm autorstwa Państwowych Zakładów Inżynieryjnych oraz bardziej ambitny, ale przez to znacznie odleglejszy w realizacji pomysł Biura Badań Technicznych Broni Pancernych, zakładający wykorzystanie benzynowego silnika PZInż. 725, całkowite przekonstruowanie kadłuba wozu, poprzez jego obniżenie i zachowanie dotychczasowej masy 7TP, wynoszącej 9858 kg, mimo pogrubienia samego pancerza do wartości rzędu 20-30 mm.
„Silni, zwarci i gotowi”
Konstrukcja pojazdu
Kadłub czołgu lekkiego 7TP składał się ze szkieletu montowanego z kształtowników stalowych. Podzielony był na trzy oddzielne części, na których montowano pancerz z płyt pancernych łączonych za pomocą stożkowych śrub i nakrętek o drobnozwojowym gwincie. Grubość płyt pancerza była różna, w zależności od miejsca i ich kąta nachylenia oraz miejsca zamocowania na kadłubie. We wnętrzu kadłuba w jego przedniej części, mieściły się: skrzynia przekładniowa, mechanizmy skrętu oraz 110-litrowy zbiornik paliwa po lewej stronie. W dotychczasowych opracowania można także odnaleźć informację, że czołgi lekkie 7TP miał dwa zbiorniki paliwa. Wydaje się jednak, że na podstawie relacji polskich załóg i radzieckich badań prowadzonych na zdobytych w 1939 roku polskich czołgach, że drugi zbiornik (o pojemności 20 litrów), znajdujący się za dużym zbiornikiem paliwa, służył do przechowywania płynu chłodniczego. Wbrew pierwotnym tezom zawartym w starszych opracowaniach, żaden dodatkowy zbiornik nie mógł się znajdować nad skrzynią biegów. Czołg generalnie spalał około 22 litrów na jedną godzinę pracy. Środkowa część kadłuba była przedziałem bojowym, za siedzeniem kierowcy, zostały umieszczone stelaże na amunicję, na podłodze, tuż przy grodzi znajdowały się skrzynki narzędziowe. W tylnej części pojazdu zamontowany został silnik z chłodnicami. Kierowca siedział w przedziale bojowym, po prawej stornie kadłuba. W czołgu dwuwieżowym: dowódca-strzelec w prawej wieży oraz strzelec w lewej wieży. W czołgu jednowieżowym dowódca oraz strzelec znajdowali się w jednej wieży (dowódca był ulokowany po prawej stronie, zaś strzelec po lewej).
Czołg lekki 7TP z 1. Batalionu Czołgów Lekkich (Armia Prusy), ze standardowym „wzorem poziomym”, Bitwa pod Głowaczowem, 9-10 września 1939 roku
Z każdej strony kadłuba układ jezdny pojazdu tworzyły dwa zespoły po dwa wózki z kołami jezdnymi, koła napędowe z przodu, koła napinające z tyłu kadłuba i cztery rolki podtrzymujące gąsienicę. W zespole jeden z wózków montowany był bezpośrednio do odlewanego wahacza, drugi zaś łączył się z nim za pomocą dwóch resorów płaskich. Wahacz osadzono na wystającym prostopadle z kadłuba nośniku rurowym. Każdy z wózków tworzyły dwa koła jezdne pokryte warstwą bandaża gumowego. Rolki podtrzymujące także osłonięte gumowym bandażem, zamocowane były bezpośrednio do kadłuba, a w zasadzie do płyt opancerzenia.
Dwuwieżowe czołgi 7TP otrzymały gąsienice wzorowane na gąsienicach stosowanych w czołgach Vickers. Ogniwa o szerokości 267 mm buły to gąsienice jednosworzniowe, jednogrzebieniowe (grzebień centralny), a taśmy złożone były ze 110 ogniw każda. Długość oporowa pojedynczej gąsienicy wynosiła 2900 mm. Od góry gąsienica była osłonięta błotnikiem.
Czołg 7TP w wersji jednowieżowej
Czołg został dodatkowo wyposażony w dwa ucha holownicze zamocowane z przodu i w hak holowniczy z tyłu kadłuba, wykorzystywany także do holowania przyczepki.
Wieża czołgu 7TP z działkiem 37 mm, zbudowana została w kształcie ściętego stożka poprzez przykręcenie do szkieletu pochylonych płyt pancernych o różnej grubości. Natomiast wieża była osadzona na łożysku oporowym (kulkowym). Obrotu wieży dokonywał strzelec za pomocą pokrętła, poprzez przekładnię. Przód, boki i tył posiadały pancerz o grubości 15 mm, strop wieży 8-10 mm. Wieża została zamontowana na kadłubie niesymetrycznie – została nieco przesunięta na lewo, aby poprawić warunki pracy kierowcy. W wieży modelowej Boforsa wchodzenie do wieży przewidziano przez dwuczęściowy właz w tyle wieży, w Polsce został on przeniesiony na strop wieży, a z tyłu wieży została dodana nisza. Nisza stanowiła przeciwwagę dla zastosowanego uzbrojenia, a ponadto od 1937 roku montowano w niej radiostację czołgową (lub odbiornik radiowy). W stropie, nad stanowiskiem dowódcy znajdował się pojedynczy właz z zamontowanym peryskopem systemu Gundlacha (z nasadką pryzmatyczną). W przedniej części wieży znajdował się otwór wentylacyjny, pomagający pozbyć się nadmiaru gromadzących się gazów prochowych, powstających podczas prowadzenia ognia.
Przekrój kadłuba czołgów Vickers E i 7TP (wczesnego)
Czołg posiadał dość skromne środki obserwacyjne pola walki. Kierujący czołgiem posiadał tylko jedną strefę widoku, która znajdowała się bezpośrednio przed czołgiem. W jego włazie znajdowała się szczelina obserwacyjna. Jego właz, składający się z dwóch płyt pancernych (w górnej znajdował się peryskop szczelinowy, analogiczny dla peryskopów użytych w czołgach rozpoznawczych TK-3 i TKS), zasłaniał otwór wejściowy. W czołgu lekkim, dwuwieżowym, wyposażone w jednobroniowe wieże Vickersa, dowódca i drugi strzelec posiadali możliwość obserwacji terenu jedynie przez szczeliny obserwacyjne, osłonięte szkłem pancernym (po dwie szczeliny w każdej wieży). Alternatywnym środkiem obserwacji w czołgu dwuwieżowym pozostawał również celownik optyczny LCz-1×30, montowany dla ciężkiego karabinu maszynowego wz.30.
Dopiero w wersji czołgu jednowieżowego dokonano znacznego poprawienia warunków obserwacji poprzez dodanie przyrządów obserwacyjnych i obserwacyjno-celowniczych. W wieży dwubroniowej, unowocześnionej, został zastosowany sprzężony z uzbrojeniem celownik optyczny LCz-1×30 i umieszczony w stropie wieży peryskopowy celownik wz.37 C.A. oraz zamocowany w pokrywie włazu odwracalny peryskop dowódcy wz.34 Gundlacha. Dodatkowo po obu stronach wieży znajdowały się osłonięte szkłem pancernym szczeliny obserwacyjne. Z obu stron wieży umieszczone zostały dwa zamykane. Z obu stron wieży znajdowały się dodatkowo zamykane zasuwami otwory, które były wykorzystywane do prowadzenia ognia indywidualnego uzbrojenia załogi. Celownik peryskopowy wz.37 C.A., o powiększeniu 1,2x, posiadał pole widzenia od -15 stopni do +25 stopni. Natomiast odwracalny peryskop Gundlacha zezwalał na okrężną obserwację terenu identycznie jak w przypadku celownika w zakresie od -15 stopni do +25 stopni. Do prowadzenia ognia z karabinu maszynowego używano lunety celowniczej, przy ogniu prowadzonym z armaty czołgowej używano celownika peryskopowego.
Część czołgów dwuwieżowych najprawdopodobniej wyposażono od 1938 roku, w środek łączności w postaci zamontowanej w kadłubie radiostacji RKB/c lub jej nowszego wariantu N2/C (obie produkcji krajowej), z masztami umieszczonymi albo za wieżami w przypadku pojedynczego (antena prętowa – pionowa), albo przed i za wieżami w przypadku posiadania dwóch masztów. Antena łączyła oba maszty, była więc zamontowana poziomo. Wysoki na 6 metrów maszt umożliwiał utrzymanie fonicznej łączności na maksymalnym dystansie dla N2/C na 6 km lub za pomocą klucza na dystansie do 25 km (także dla N2/C). Radiostacje otrzymały pojazdy, w których załodze był dowódca kompanii lub batalionu.
Jako podstawowy środek łączności w czołgach lekkich 7TP przewidziano montowaną w tylnej niszy wieży radiostację typu N2/C, którą przed wrześniem 1939 roku najprawdopodobniej zakupiono w liczbie 38 sztuk: w 1937 roku – 2 sztuki, w 1938 roku – 12 sztuk, a w 1939 roku – 24 sztuki. Zasada była bardzo podobna jak w przypadku czołgów dwuwieżowych, sprzęt łączności otrzymywały pojazdy dowódców plutonu (tylko odbiornik), kompanii i batalionu. Z powodu pojedynczej wieży, inaczej montowano maszty antenowe. Na stropie niszy wieży montowano antenę odbiorczą, a z jego lewej strony nadawczą.
Zniszczony dwuwieżowy 7TP, rejon Warszawy. Warto zauważyć podstawę anteny radia między wieżami. Widoczne są wentylatory chłodnic po bokach silnika i grube drzwiczki z żaluzjami, oraz kominek wentylacyjny we włazie wieży
Do sygnalizacji optycznej pomiędzy załogami czołgów używano przede wszystkim używane były chorągiewki tarczowe, składane, produkowanymi zgodnie z warunkami technicznymi nr 4104 – tzw. tarcze Słupskiego.
Uzbrojenie czołgów dwuwieżowych to montowany w każdym z jarzm wieży chłodzony wodą i działający na zasadzie krótkiego odrzutu lufy ciężki karabin maszynowy Browning wz.30, kalibru 7,92 mm. Umożliwiał on prowadzenie ognia pociskami o prędkości początkowej 735 m/s i maksymalnej donośności balistycznej maksymalnej 4500 metrów, z praktyczną szybkostrzelnością rzędu 350 strz./min. Za pomocą tej broni możliwe było również zwalczanie bardzo lekko opancerzonych celów, ponieważ pocisk przeciwpancerny na dystansie 200 metrów mógł przebić maksymalnie 8 mm płytę stalową. Lufę wraz z chłodnicą zabezpieczono dodatkowo lekkim pancerzem. Z karabinem maszynowym była sprzężona luneta celownicza. Uzbrojenie pozwalało na prowadzenie ognia w zakresie pionowym od -15 stopni do +20 stopni, oczywiście z racji zastosowania dwóch wież wzajemnie ograniczano ich obrót, tym samym pole ostrzału ograniczając do łącznie 280 stopni w płaszczyźnie poziomej (każda z wież). Chociaż ostatecznie zamontowany został tylko ciężki karabin maszynowy wz.30, istniała możliwość instalacji, bez żadnej modyfikacji, w jego miejsce karabinu maszynowego Maxim wz. 1908, karabinu maszynowego Hotchkiss wz.29 (oba kalibru 7,92 mm), czy też najcięższego karabinu maszynowego Hotchkiss wz.30 kalibru 13,2 mm. Rozważany był też przez pewien czas zastosowania w czołgach dwuwieżowych uzbrojenia mieszanego – jednego Hotchkissa wz.30 (kaliber 13,2 mm) oraz Browninga wz.30 (kalibru 7,92 mm).
Obsługa wież opuszczała je za pomocą umieszczonych w ich stropach pojedynczych włazów, w których wycięto także otwory wentylacyjne. W przedniej płycie wieży, w okrąłgy otwór montowano kuliste jarzmo karabinu maszynowego. Nad jarzmem znajdowała się opancerzona nisza na magazynki francuskiego karabinu maszynowego wz.30 kalibru 13,2 mm Hotchkiss. Na obu bokach wieży znajdowały się szczeliny obserwacyjne.
W czołgu jednowieżowym od strony dowódcy umieszczono półautomatyczną armatę czołgową wz.37 kalibru 37 mm, czołgowy wariant armaty wz.36. Armata wyposażona była w oporopowrotnik i mogła prowadzić ogień w przedziale od -10 stopni do +20 stopni w pionie oraz pełnych 360 stopni w płaszczyźnie poziomej. Szybkostrzelność praktyczna wynosiła około 10 strz./min. Jako amunicję do działa stosowano amunicję scaloną: naboje wz.36 z pociskiem przeciwpancerno-smugowym i naboje z pociskami kruszącymi. Pocisk przeciwpancerno-smugowy wz.36 przebijał ustawiony prostopadle pancerz z odległości 15-200 metrów rzędu 50-60 mm, 48 mm z odległości 500 metrów, czy 30 mm pancerz z odległości do 1000 metrów. Ważące około 730 gram pociski wylatywały z prędkością około 800 m/s, a maksymalna donośność sięgała 7100 metrów. Zapas amunicji do działa wynosił 80 naboi (z czego 28 z poc.ppanc + 52 z poc.krusz.), z czego tylko 4 naboje przewożone były w wieży czołgu (po jej prawej, przedniej stronie). Za ładowanie armaty odpowiadał dowódca czołgu, natomiast za celowanie i strzelanie odpowiadał strzelec. Pomocnicze uzbrojenie stanowił sprzężony z armatą ciężki karabin maszynowy wz.30 kalibru 7,92 mm. Karabin posiadał opancerzoną osłonę na chłodnicę. Strzelec posiadał możliwość prowadzenia ognia z obu broni, przy użyciu pedałów uruchamiających spusty broni.
W trakcie projektowania i użytkowania czołgów lekkich 7TP opracowano również urządzenia i pojazdy, których zadaniem było wspieranie czołgów w ich działaniu, transporcie i użytkowaniu:
• Podwozie do autotransportu kolejowego – masa podwozia sięgało 6940 kg, masa z czołgiem wynosiła 16 000 kg. Szybkość jazdy; I bieg – 11 km/h, II bieg – 20 km/h, III bieg – 32 km/h i IV bieg – 55 km/h. Napęd podwozia przy użyciu silnika czołgu poprzez przekładnie mechaniczną systemu Myliusa na jedną oś prowadnicy. Długość całkowita zestawu wynosiła 8350 mm, wysokość całkowita z czołgiem wynosiła 2712 mm, rozstaw osi 4800 mm. Projekt podwozia powstała w Biurze Konstrukcyjnym poznańskich Zakładów Cegielskiego, po czym pierwsze próby na zbudowanym prototypie przeprowadzono w lipcu 1936 roku. W testach i próbach, które trwały do połowy 1939 roku, uczestniczył dwuwieżowy żelazny „Smok”. Prowadnice zostały skierowane do produkcji seryjnej w 1939 roku (łącznie zostało zamówionych 16 sztuk), z przeznaczeniem jednak pod gąsienicowe ciągniki C7P.
Zniszczony jednowieżowy 7TP późnej produkcji od tyłu
• Przyczepy ewakuacyjne – w wyniku przeprowadzonych prób podjęto również produkcję seryjną trzyosiowych przyczep ewakuacyjnych o bliźniaczym ogumieniu balonowym, przeznaczonym do transportu niesprawnych czołgów. Przyczepa ta posiadała spuszczany tor z rolkami do wciągania uszkodzonych czołgów i dyszel z urządzeniem do automatycznego hamowania najazdowego. Przyczepy w batalionach miały być holowane przez gąsienicowe ciągniki C7P. Masa przyczepy około 3800 kg. Pierwszy prototyp powstał z końcem 1937 roku w PZInż. Następnie trwały badania oraz testy, które ostatecznie pozwoliły na założenie w czerwcu 1938 roku, zamówienia na pierwszych siedem takich przyczep. Nie zostały one jednak najprawdopodobniej przydzielone bezpośrednio do batalionów czołgów lekkich, pomimo tego, że były od początku przewidziane jako etat mobilizacyjny.
• Sprzęt inżynieryjny – w 1938 roku okazało się, że powstające już wówczas przeszkody terenowe – inżynieryjne, jakie napotkano na Zaolziu, bywają często problematyczne dla czołgów lekkich 7TP. Opracowano na takie przypadki montowany przed pojazdem taran, rozbijający przeszkody, spychacz do zasypywania rowów i kładkę mostową z przęsłem o rozpiętości do 8 metrów i maksymalnej nośności do około 10 ton. Prace ostatecznie zostały zakończone na poziomie prototypów i nie zostały one wprowadzone do uzbrojenia.
Silnik PZInż 235 (VBLDb) czołgu 7TP
• Elektrownie czołgowe typu EC-1 – wprowadzono je do pododdziałów technicznych batalionów pancernych. Instalowane były na jednoosiowych przyczepkach. Pierwszy prototyp powstał wraz z końcem 1936 roku. Elektrownia składała się z silnika gaźnikowego i prądnicy, a jej podstawowym zadaniem było zasilanie ruchomych warsztatów ale także awaryjne uruchamianie silnika czołgu w przypadku uszkodzenia akumulatorów .
W Wojsku Polskim
Wyprodukowane jako pierwsze 4 czołgi dwuwieżowe, seryjne czołgi zostały wysłane we wrześniu 1935 roku do 3. Batalionu Pancernego w Warszawie, Na początku 1936 roku oddano do tego batalionu jeszcze 14 czołgów. To pozwoliło na sformowanie pierwszej kompanii mobilizowanej na czas wojny (tzw. „zapas A”), składający się łącznie z 16 egzemplarzy. Reszta pojazdów pozostawiono w ramach kompanii szkolnej.
Pozostałe 4 czołgi z 2. serii zostały skierowane do 11. Batalionu Pancernego przy Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych w Modlinie. W tym Centrum znajdował się też drugi prototyp czołgu 7TP.
Pokonywanie czechosłowackich zapór przeciwpancernych, Zaolzie
Kolejne pojazdy wysyłane były dalej do 3. Batalionu Pancernego. W końcu 1937 roku otrzymał on pojazdy powstałe w ramach 2. serii (większość to były wozy jednowieżowe), a do maja następnego roku pojazdy 3. serii.
Kolejne dostawy seryjnych maszyn pozwoliło na wystawienie kolejnych dwóch kompanii. Używano ich na dużych ćwiczeniach między dywizyjnych i defiladach. Pierwszy raz użyto tych czołgów jesienią 1938 roku podczas trwania zajmowania Zaolzia przez jednostki Wojska Polskiego. 3. Batalion Pancerny wystawił pododdział pancerny w sile dwóch kompanii czołgów 7TP (32 czołgi), który wraz z innymi pododdziałami pancernymi (łącznie 112 czołgów i samochodów pancernych), uczestniczącymi w tej operacji wojskowej.
Następnie nowe czołgi zostały skierowane do 2. Batalionu Pancernego z Żurawicy. W okresie od grudnia 1938 roku do maja 1939 roku do formacji przybyła większość czołgów z 4. serii produkcyjnej.
Dwuwieżowy 7TP na defiladzie w Cieszynie w 1938. Załoga nosi hełmy czołgowe starego typu. Widoczne opancerzone chłodnice karabinów maszynowych i używane tylko w 1938 roku oznaczenia plutonu z boku kadłuba. Czołg być może wyposażony w radio (antena na błotniku)
Kilka pojazdów trafiło na wyposażenie 3. Batalionu Pancernego w celu wymiany wersji wozów dwuwieżowych na jednowieżowe. Stare pojazdy zostały odesłane do 2. Batalionu Pancernego i CWBrPanc. Prawdopodobnie były to 4 czołgi dwuwieżowe.
W sierpniu 1939 roku czołgi lekkie 7TP znajdowały się w:
Schemat układu jezdnego według pomiarów rosyjskich.
• 2. Batalion Pancernym w Żurawicy – 57 pojazdów, w tym 10 dwuwieżowych 26, w zapasie mobilizacyjnym (tylko jednowieżowych, uznanych za klasę „A”), 23 jako szkolno-mobilizacyjnych (klasa „B” – w tym 2 wozy dwuwieżowe) i 8 wozów szkolnych (klasa „C”) jako wozy tylko dwuwieżowe. Według niektórych źródeł w Żurawicy pozostało tylko 4-6 czołgów dwuwieżowych, resztę przebudowano na wersję dwuwieżową.
• 3. Batalion Pancerny w Warszawie – 56 czołgów, w tym 7 dwuwieżowych. 26 w zapasie mobilizacyjnym (tylko jednowieżowe w klasie „A”), 23 wozy jako zapas szkolno-mobilizacyjny (jednowieżowe wozy klasy „B”) i 7 wozów szkolnych (klasa „C” – czołgi dwuwieżowe)
• 11. Batalion Pancerny CWBrPanc. w Modlinie – 10 czołgów (8 czołgów dwuwieżowych oraz 2 jednowieżowe). Wszystkie pojazdy widniały na wyposażeniu jako pojazdy szkolne klasy „C”
• Państwowe Zakłady Inżynierii – 11 sztuk jednowieżowych w trakcie prób odbiorczych (klasa „A”)
Organizacja batalionu czołgów lekkich 7TP mobilizowanego w 1939 roku
Zdobyty niemiecki 7TP jako Pzkpfw 731(p), który służył we Francji w maju-czerwcu 1940 roku, a później w Norwegii. Inne zostały wysłane do policji i do walki antypartyjnej na okupowanych terytoriach na Białorusi i Ukrainie
Stan osobowy batalionu zgodnie z etatami mobilizacyjnymi przyjętymi w roku 1937 (i po poprawkach z kwietnia 1939), powinien wynosić 448 żołnierzy: 22 oficerów, 152 podoficerów i 274 szeregowców.
Uzbrojenie batalionu wynosiło: 49 czołgów, w tym cztery wozy z zamontowaną radiostacją odbiorczo-nadawczą i dziewięć wozów z radiostacją odbiorczą, z 49 armatami wz.37 kalibru 37 mm i 49 ciężkich karabinów maszynowych wz.30 kalibru 7,92 mm, 6 ciężkich karabinów maszynowych wz.30 (2 w kompanii gospodarczej, 4 w plutonie przeciwlotniczym), 3 ręczne karabiny maszynowe wz.28 kalibru 7,92 mm (pluton specjalny), 230 karabinków wz.98 z bagnetem, 191 etatowych pistoletów samopowtarzalnych i 22 prywatne pistolety oficerów (ponieważ etat nie przewidywał dla oficerów przeznaczonej broni skarbowej), 2 bagnety tzw. luźne. Część broni krótkiej (skarbowej) wymienionej w etacie mogła być zastąpiona karabinkami z bagnetami lub samymi bagnetami luźnymi – nie dotyczyło to załóg sprzętu pancernego.
Batalion czołgów mobilizowano w oparciu o organizację wojenną nr 3061/Mob.Org.37 i zawarte w niej etaty:
nr 1 – dowódcy i pocztu dowódcy batalionu, plutonu specjalnego, plutonu łączności, plutonu przeciwlotniczego, organów kwatermistrzowskich,
nr 2 – kompanii techniczno-gospodarczej,
nr 3 – kompanii czołgów (trzech w batalionie).
Zasadnicze stany ludzi i sprzętu w tych komórkach:
• Dowódca batalionu: 6 żołnierzy (1 oficer, 2 podoficerów, 3 szeregowców). Pojazdy: czołg lekki 7TP z radiostacją nadawczo-odbiorczą typu N-2/c, samochód osobowo-terenowy.
• Poczet dowódcy batalionu: 13 żołnierzy (2 oficerów, 4 podoficerów i 7 szeregowców). Pojazdy: samochód osobowo-terenowy, 3 motocykle Sokół 1000 M111.
• Pluton specjalny: 27 żołnierzy (1 oficer, 10 podoficerów, 16 żołnierzy szeregowców). Pojazdy; 3 samochody ciężarowe o ładowności do 2 ton, 7 motocykli Sokół 1000 M111
• Pluton łączności: 23 żołnierzy (1 oficer, 8 podoficerów, 14 szeregowców). Pojazdy: 3 samochody specjalne radiowe, samochód specjalny telefoniczny z przyczepą, 3 motocykle Sokół 1000 M111.
• Pluton obrony przeciwlotniczej: 19 żołnierzy (1 oficer, 4 podoficerów, 14 szeregowców). Pojazdy: 4 samochody ciężarowe o ładowności do 1 tony, motocykl Sokół 1000 M111.
• Organa kwatermistrzowskie: 18 żołnierzy (2 oficerów, 8 podoficerów, 8 szeregowców). Pojazdy: 1 łazik, 1 samochód ciężarowy o ładowności do 2 ton, 1 samochód sanitarny.
• Kompania techniczno-gospodarcza: 108 żołnierzy (2 oficerów, 29 podoficerów, 77 szeregowców). Pojazdy: samochód osobowo-terenowy, 25 samochodów ciężarowych o ładowności do 2 ton, 4 samochody cysterny, dwa samochody warsztaty, samochód elektrownia z agregatem typu EC-1 na przyczepie, 3 ciągniki gąsienicowe C7P z przyczepami ewakuacyjnymi, kuchnia polowa wz.28, 3 przyczepy paliwowe.
• Kompania czołgów: 79 żołnierzy (4 oficerów, 30 podoficerów, 45 szeregowców). Pojazdy: 16 czołgów lekkich 7TP, w tym jeden pojazd z radiostacją odbiorczo-nadawczą dla dowódcy kompanii, trzy wozy z zamontowaną radiostacją odbiorczą dla dowódców plutonów, samochód osobowo-terenowy, 2 samochody ciężarowe o ładowności do 2 ton, 3 półgąsienicowe samochody ciężarowe wz.34, 4 motocykle Sokół 1000 M111, kuchnia polowa wz.28, 3 przyczepy paliwowe.
Czołg 7TP wyposażony w radiostację w 1938 roku – widoczna antena prętowa i uchwyt anteny z boku wieży oraz antena bambusowa leżąca na błotniku
Szybkość marszowa batalionu czołgów lekkich w marszu podróżnym wynosiła w dzień po drodze bitej 12-15 km/h, a po drodze gruntowej 10-12 km/h. W nocy wartości te odpowiednio malały do 12 km/h po drodze bitej i do 8-9 km/h po drodze gruntowej i to tylko pod warunkiem, że w nocnym marszu można było jechać przy włączonych reflektorach. Marsz kolumny pancerno-zmotoryzowanej w warunkach nocnych bez włączonych świateł malał o ponad połowę od zakładowej prędkości marszowej w nocy przy włączonych światłach przednich reflektorów. Długość kolumny marszowej batalionu czołgów lekkich wynosiła: 1300 metrów podczas postoju i wzrastała do prawie 5000 metrów podczas marszu. Oczywiście długość kolumny wrastała wraz z coraz bardziej niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi.
Wysiłek marszowy batalionu czołgów lekkich zależała jednak też od stanu posiadanego sprzętu pancernego, stanu dróg oraz pory dnia i warunków atmosferycznych. Zakładano, że dzienny wysiłek czołgów 7TP to 8 godzin pracy silnika Sauera, pozwalające na przebycie od 80 do 100 km drogi. W przypadku trwania marszu forsownego, zakładano, że silniki będą pracować maksymalnie 10-11 godzin, co pozwoliło by im na przebycie 150-160 km dziennie. Wydajność samej mocy pracy silnika w warunkach nocnych, przy włączonych reflektorach, spadała o 1/3 wskazanych wartości. Po 3-4 dniach zwykłego marszu lub po 2 dniach forsownego marszu należało powstrzymać dalszy i marsz i wszystkie pojazdy poddać gruntownemu przeglądowi i wszelkim potrzebnym naprawom. Czas osiągnięcia pogotowia marszowego 1 godziny w dzień oraz do 1,5 godziny w nocy. Dzienny wysiłek marszowy wynosił 4-5 godziny, zaś nocny wysiłek do 5-6 godzin.
Eksponat muzealny:
W Polsce nie zachował się ani jeden kompletny wóz tego typu. W ekspozycji Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie są jedynie fragmenty podwozia i wieży. W 2006 roku grupa entuzjastów techniki militarnej II RP z Bielska-Białej skupiona w Fundacji Wojskowości Polskiej rozpoczęła rekonstrukcję czołgu na podstawie zachowanych planów oraz części. Rekonstruktorzy sukcesywnie prezentowali efekty swoich prac podczas imprez historycznych. W 2009 roku odbyła się prezentacja częściowo zrekonstruowanego 7TP przed Pałacem Prezydenckim w Warszawie. Dzięki kancelarii prezydenta RP sfinansowano rekonstrukcję układu jezdnego czołgu. Prawie kompletna rekonstrukcja zakończona została w 2011 roku.
Autor – zdjęcia: Dawid Kalka
Warszawa, Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej
7 lipca 1937 roku wprowadzono do powszechnego użytku w jednostkach pancernych: „Regulamin Broni Pancernej – czołgi lekkie – walka”, który jednak został opublikowany w 1938 roku i podsumował polskie doświadczenia w zakresie posługiwania się czołgami lekkimi, ówczesnymi najcięższymi czołgami w Wojsku Polskim. Opisywał on ogólne zasady użycia czołgów, zasady działania plutonów, kompanii i batalionów, zasady zaopatrywania, naprawy i ewakuacji uszkodzonych wozów. W Wojsku Polskim zakładano, że sposób użycia i działania czołgów lekkich 7TP zależy od wyznaczonego zadania, ilości dostępnych czołgów (sprawnych technicznie) oraz warunków terenowych i atmosferycznych. Podkreślono wybitne znaczenie zaczepnego narzędzia walki o dużej szybkości i odpowiedniej sile ognia oraz zdolności do łatwego przenikania w głąb pozycji wroga. Uzbrojenie pozwalało na prowadzenie skutecznej walki m.in. z bronią pancerną przeciwnika. Czołgi lekkie były zdolne wykonywać również w krótkim czasie dogodne przejścia w przeszkodach z drutu kolczastego. W regulaminie zauważalne jest bardzo nowoczesne podejście do użycia czołgów lekkich jako broni do bezpośredniego wsparcia lub działania na korzyść jednostek piechoty lub pododdziałów kawalerii. Miały na to wszystko zapewne zdobyte doświadczenia podczas toczących się walk z lat 1919-1921, a zwłaszcza zagonów ja Koziatyn i Korosteń oraz analiza literatury światowej. Czołgi lekkie miały przede wszystkim za zadanie nie atakować od czoła i przebijać się w celu zaatakowania jednostek nieprzyjaciela z flanki lub z tyłu oraz wykonywać zadania głębokich włamań.
Godzina próby – wrzesień 1939 roku
Czołg lekki 7TP późnej produkcji od przodu i tyłu (badany w Związku Radzieckim – klakson jest nieoryginalny)
Gdy we wrześniu 1939 roku wybuchła nowa wojna Wojsko Polskie zmobilizowało do walki dwa bataliony czołgów lekkich 7TP, o łącznej liczbie 98 wozów. Potem z wozów, z PZInż., oraz z Szkoły w Modlinie, powstał jeszcze trzeci, improwizowany batalion obrony Warszawy (dwie kompanie czołgów lekkich). To jednak było przeraźliwie mało. Pod względem wyposażenia w sprzęt pancerny, polska armia miała do swojej dyspozycji przede wszystkim konstrukcje jakie zostały wprowadzone do służby w latach 1931-1932. Dotyczyło to zarówno takich konstrukcji, jak czołgi rozpoznawcze TK-3 oraz ich rozwinięcie TKS, jak i czołgi lekkie Vickers Mark E oraz 7TP. Najnowszym sprzętem pancernym były wówczas czołgi francuskie Renault R35, które przybyły do Polski na niedługi czas przed wybuchem wojny. Spowodowało to, że mimo wszystko udało się osiągnąć wymagane w 1931 roku 500 czołgów rozpoznawczych (tankietek) oraz planowo 65, a docelowo 200 czołgów lekkich. I mniej więcej w wrześniu 1939 roku tyle udało się osiągnąć. Niestety, jednak wraz z wielkim wyścigiem zbrojeń, który osiągną już wtedy taką kulminację, że założenia techniczne, produkcyjne oraz taktyczne z 1931 roku, stały się już po prostu anachroniczne. Polacy nie posiadali już czasu, ani odpowiedniego zaplecza technicznego i przemysłowego, oraz przede wszystkim takich sum pieniężnych na realizację całkowicie nowych rozwiązań, które były wypracowywane w latach 1936-1938.
Można nawet powiedzieć, że gdyby wojna wybuchła, gdy wszyscy byli by i może do niej znacznie lepiej przygotowani, czyli w latach 1942-1944, technologiczne zacofanie czołgów 7TP, które wobec najnowszych konstrukcji pancernych sił Wehrmachtu oraz wojsk pancernych RKKA byłoby jeszcze bardziej widoczne. Tymczasem w 1939 roku armie obu najeźdźców musiały się same opierać na czołgach generalnie starszych konstrukcji, a nie na jeszcze docelowych konstrukcjach, które nie były jeszcze produkowane w większej liczbie czy nie weszły jeszcze do produkcji czołgów średnich. Na ich tle, konstrukcja czołgu lekkiego 7TP nie przedstawiał się tak źle, ani na tle większości czołgów niemieckich czy radzieckich. Tutaj znacznie gorzej i to od samego początku polskiego czołgu, wypadała polska doktryna użycia broni pancernej, organizacja pododdziałów, wyszkolenie załóg i dowódców, w tym najwyższego szczebla, którzy sami nie do końca rozumieli, jak najbardziej optymalnie wykorzystać taką broń.
Czołg lekki 7TP późnej produkcji od przodu i tyłu (badany w Związku Radzieckim – klakson jest nieoryginalny)
Nie ma tu jednak wątpliwości, że czołg lekki 7TP w 1939 roku był czołgiem nowoczesnym, albo posiadał jakąś wielką przewagę nad konstrukcjami przeciwnika nad wielką masą lekkich konstrukcji, jakie posiadał przeciwnik. Widać to, jak choćby porównamy na przykładzie z niemieckim czołgiem lekkim Panzer II (Landwirtschaftlicher Schlepper 100), podstawowym wówczas niemieckim wozem bojowym, mimo że od samego początku był traktowany jako maszyna stricte szkolna dla niemieckich pancerniaków (podobnie jak Panzer I) oraz radzieckiego T-26. Porównanie ich jest dobrą ilustracją ogromnych dysproporcji przemysłowych, jakie dzieliły Rzeszę Niemiecką i Związek Radziecki, a Rzeczpospolitą Polską.
7TP vs Panzer II Ausf. A
Czołgi 7TP w standardowym kamuflażu (rysunek: Adam Jońca)
(odmiany Ausf. c, poprzez Ausf. A, B i C miały bardzo podobne do siebie parametry)
Oba czołgi należały przecież do tej samej kategorii. Były to czołgi wagowo zaliczane do lekkich. Wóz niemiecki ważył 8,9 tony, a masa czołgu polskiego to 9,9 ton, a zatem o 1000 kg więcej. Moc jednostkowa: 7TP – 11,1 KM/t, Pz.II – 15,7 KM/t.
Rozmiarowo również były do siebie nieco zbliżone. W tym, że niemiecki czołg był nieco dłuższy (4,81 m, względem 4,60 m), polski zaś nieznacznie szerszy (7TP – 2,4 m, Panzer II – 2,2 m) i wyższy (2,27 m, wobec 1,99 m w wozie niemieckim). Nacisk jednostkowy w obu maszynach był bardzo podobny i wynosił 0,81 kg/cm2. Pod względem opancerzenia teoretycznie lepsze parametry były podobne, ale nieco lepiej opancerzony był wóz niemiecki. Wprawdzie polski czołg 7TP posiadał część blach pionowych o grubości 17 mm, wieżę zaś osłaniała pancerz z przodu oraz jej boków – 15 mm, to jednak wzmiankowane wcześniej już blach przedniej klapy kierowcy miał zaledwie 10 mm, silnik zaś osłaniały blachy o grubości 8 mm. Czołg niemiecki posiadał natomiast pancerz jednorodny. Przód kadłuba posiadał grubość 14,5 mm, bok 14,5 mm, a tył 14,5 mm. Front wieży, to 15 mm, jej boki 14,5 mm, tył 10 mm. W praktyce opancerzenie obu wozów można uznać za wystarczającą dla ochrony przez bronią strzelecką piechoty i nie było odporne na ogień artyleryjski (armaty przeciwpancerne i polowe działa piechoty). Panzer II dysponował jednostką napędową Maybach HL 62 Tr, benzynową, chłodzoną cieczą, o mocy 140 KM/103 kW przy 2600 obr/min, o pojemności 6191 cm3. Polski 7TP miał silnik w systemie Diesla, Saurer VBLDb (PZInż. 235), o mocy 110 KM, przy 1800 obr/min, o pojemności 8550 cm3. Jednostka niemiecka była bardziej wydajna. Moc jednostkowa silnika niemieckiego wozu wynosiła 15,7 KM/tonę, natomiast silnik [polskiego wozu dawał tylko 11,1 KM/tonę]. W efekcie niemiecka jednostka napędowa była hamowana mechanicznie, pozwalając niemieckiej konstrukcji na osiąganie prędkości 40 km/h, a po zdjęciu ogranicznika, do 55 km/h. Polski czołg osiągał prędkość maksymalną 32 km/h. Prędkości marszowe i terenowe obu maszyn były bardzo zbliżone, wynosząc 20-25 km/h w drodze oraz 15 km/h w terenie. Jednak w efekcie można uznać, że niemiecki czołg posiadał przewagę zapasu mocy silnika (mocniejszy silnik, przy nieco mniejszej masie wozu), co było niewątpliwie przydatne na polu walki, ale w normalnej eksploatacji wykorzystywaną bardzo rzadko. Zbiorniki paliwa mieściły w 7TP mieściły łącznie 130 litrów, Panzer II zaś dysponował 170 litrami paliwa. Polski czołg spalał 0,8 litra na kilometr jazdy szosowej i 1 litr paliwa na kilometr w przeciętnej jeździe terenowej. Niemiecki 0,9 litra na 1 km po szosie i 1,35 litra w terenie. Jednakże pod względem ilości paliwa w zbiornikach Panzer II posiadał nieznacznie większy zasięg: 190 km po drodze i 135 km w terenie, przy wozie 7TP: 150 km po drodze oraz 130 km w terenie. Polski czołg potrafił pokonać wzniesienia o kącie 35 stopni, Panzer II do 30 stopni. Oba czołgi przejeżdżały przez rowy o szerokości 1,8 m i brody o głębokości do 1 metra (czołg niemiecki dokładnie 0,92 metra). Oba czołgi więc były bardzo zbliżone do siebie pod względem parametrami technicznymi i taktycznymi. W jednak niektórych czołg niemiecki posiadał niewielką przewagę nad polskim wozem.
Uzbrojeniem Panzer II był najcięższy karabin maszynowy 2 cm KwK 30, mogący strzelać ogniem pojedynczym oraz seriami z pięcionabojowych łódek amunicyjnych w magazynkach, sprzężonych z karabinem maszynowym MG 34. Zapas amunicji wynosił 180 nabojów dla nkm kalibru 2 cm i 1425 nabojów do karabinu maszynowego. Na uzbrojenie polskiego czołgu składała się armata przeciwpancerna wz.37, kalibru 37 mm (80 nabojów) oraz km wz.30 kalibru 7,92 mm (3960 sztuk amunicji). Czołg polski był zatem znacznie silniej uzbrojony. Jednak podczas walki w terenie względem wozów pancernych, jak i celów osłoniętych, była to przewaga względna, ale nie decydująca. Zasięg strzału z obu wozów był jednak ograniczony, zwłaszcza poprzez używane wówczas systemy celownicze oraz przez sam teren i realny zasięg wynosił często pomiędzy 800, a częściej 600 metrów. Na tych dystansach oba wozy mogły się nawzajem obezwładnić (KwK 30 przebijał na 1 kilometrze 10 mm płytę pancerną, 17 mm na dystansie 600 metrów), przy czym w tym samym czasie wóz niemiecki mógł wystrzelić 5 razy, a polski tylko jeden. Nkm 2 cm, miał bardziej niszczycielski wpływ na działania piechoty. Jednak jako uzbrojenie przeciwpancerne polski czołg posiadał uzbrojenie bardziej perspektywiczny, ale niemiecka broń wobec pancerzy większości używanych wówczas czołgów z początku lat trzydziestych (Vickers, 7TP, T-26 i BT-2), był bronią która ówcześnie wystarczyła do ich neutralizacji.
W zakresie świadomości sytuacyjnej załogi (oba czołgi były 3-osobowe), przewagę zyskiwał wóz niemiecki. Zwłaszcza kierowca czołgu Panzer II, który dysponował większą ilością otworów obserwacyjnych, niż czołgu 7TP, oraz peryskopem fahrerfernrohr KFF 1 o powiększeniu 1,15x i 50-stopniowym polu obserwacji terenu, dzięki czemu mógł w miarę dobrze prowadzić czołg w warunkach bojowych. Kluczową tutaj przewagą niemieckiego czołgu był fakt standardowego posiadania radiostacji ultrakrótkofalowej Fu5 i odbiornika Fu2, podczas gdy polskie wozy standardowo posiadały chorągiewki sygnalizacyjne. Odbiorniki znajdowały się wyłącznie w wozach dowódców plutonów, a wozy które posiadały radiostacje nadawcze posiadali tylko dowódcy kompanii i batalionu czołgów. Oczywiście pozwalało to na znacznie bardziej efektywne użycie większych związków pancernych sił niemieckich na polu walki niż polskich jednostek.
Jak więc widać oba wozy, ze swoimi parametrami techniczno-taktycznymi były ze sobą bardzo zbliżone, ale nie należy zapominać, że przez oba kraje wozy te nie były traktowane jako konstrukcje perspektywiczne i miały w przyszłości zostać zastąpione przez znacznie cięższe i nowocześniejsze konstrukcje. Różnica pojawia się jednak gdzieś indziej. Wóz polski nakazano opracować w 1931 roku, pierwsze prace ruszyły już rok później, a pierwszy prototyp był gotowy w 1934 roku, docelowy model seryjny zaś dopiero był dostępny w 1938 roku. Do września 1939 roku zdołano wyprodukować 134 maszyny (135 z prototypem), w jedynym zdolnym do tego zadania krajowym zakładzie przemysłu czołgowego. Opracowanie czołgu Panzer II zlecono w 1934 roku, pierwsze prototypy, choć mocno niedopracowane były gotowe już w 1935 roku, produkcja wielkoseryjna ruszyła w 1937 roku. Produkcję czołgu Panzer II zlecono takim zakładom produkcyjnym jak FAMO w Breslau, Wegmann w Kassel czy MIAG w Braunschweig – było więc w czym wybierać, niemiecki ciężki przemysł był bardzo mocno rozbudowany. Nie było problemu z wyborem głównego uzbrojenia, jednostki napędowej, celowników, radiostacji – na terenie III Rzeszy istniały zakłady przemysłowe, zajmujące się wszystkimi aspektami produkcji dla wozów bojowych. Stąd sama skala produkcji była dość znaczna: Ausf. a/1 wykonano w ilości 25 sztuk, Ausf. a/2 – 25 sztuk, Ausf. a/3 – 25 sztuk (były to czołgi eksperymentalne), Ausf. b – 100 sztuk, Ausf. c – 75 sztuk, Ausf. A – 210 sztuk, Ausf. B – 384 sztuki, , Ausf. C – 364 sztuki, Ausf. D – 43 sztuki, Ausf. E – 7 sztuk (do września 1939 roku). Niemcy przetestowali kilka różnych wariantów zawieszenia, zanim wybrali docelowy. Sam czołg był traktowany jako maszyna szkoleniowa i w jednostkach liniowych miał ustąpić miejsca nieco opóźnionym w produkcji czołgom Panzer III i Panzer IV. Same wozy średnie tego typu dla Polaków stanowiły by tak wielki wysiłek do opracowania, że nawet nie wiadomo czy polski przemysł byłby w stanie to udźwignąć. Rysunki techniczne 20/25 TP, jak się to niekiedy określa, to nie są zbudowane prototypy.
7TP vs T-26
Wkraczanie Wojska Polskiego do Czeskiego Cieszyna
Z radzieckim odpowiednikiem sprawa się miała trochę inaczej. Ogólna geneza obu wozów jest taka sama i wywodzi się z brytyjskiej konstrukcji czołgu lekkiego Vickers Six Ton Tank. Jednak radziecka konstrukcja była troszkę bardziej prymitywna, bardziej dostosowana do możliwości załóg radzieckich, bardzo często wywodzących się z chłopskich chat (lub kołchozów). T-26 był nieco lepiej uzbrojony od swojego polskiego odpowiednika, posiadał zamontowaną armatę kalibru 45 mm. Statystyki przeciwpancerne może nie różniły się zbytnio, ale radziecka armata nieco lepiej nadawała się do walki z piechotą przeciwnika. Trzeba jednak zaznaczyć, że armata polskiego czołgu była znacznie celniejsza. Prawdopodobieństwo trafienia w czołową sylwetkę celu z odległości 1000 m wynosiło P≈0,95 z 7TP do T-26 i P≈0,61 z T-26 do 7TP. Czołg ten też na początku budowano w wielu różnych konfiguracjach, początkowo wozy te posiadały dwie mniejsze wieże z karabinami maszynowymi, szybko jednak rozpoczęto budowę z jedną wieżą dwuosobową z armatą kalibru 45 mm. Pancerz w większości pozostał nienaruszony, jeżeli chodzi o grubość większości blach pancernych. Jednak gorsze ich wykonanie przez radzieckie huty, powodowało, że był słabszy od polskiego. Także słabszy był silnik i układ przeniesienia mocy oraz napędu – silnik gaźnikowy 4-cylindrowy GAZ T-26, o mocy 91 KM. Moc jednostkowa wynosiła w zależności od modeli 7,5-10,2 KM/tonę. Miał on jednak jedną, gigantyczną wręcz przewagę nad polską konstrukcją, która wynikała z faktu, że wyprodukowano łącznie ponad 12 tysięcy sztuk tych wozów, co miało dawać liczbę 90 T-26 na jednego naszego 7TP, a należy pamiętać, że w ZSRR trwały już produkcja i dalsze prace rozwojowe nad nowymi czołgami średnimi oraz ciężkimi. Wielką liczbą masy niewolniczej pracy, radziecki przemysł także został zbudowany do gigantycznych wręcz rozmiarów.
Czołgi 7TP w kampanii wrześniowej 1939 używane były w składzie następujących jednostek Wojska Polskiego według Wielki Leksykon Uzbrojenia Wrzesień 1939:
Manewry Wojska Polskiego, 1938 roku
• 1. Batalion Czołgów Lekkich – 56 pojazdów (w tym 7 dwuwieżowych), w tym 26 w zapasie mobilizacyjnym (tylko jednowieżowe klasy „A”), 23 jako szkolno-mobilizacyjne (jednowieżowe klasy „B”) i 7 szkolnych (tylko dwuwieżowe, w tym prototypowy „Słoń” klasy „C”
• 2. Batalion Czołgów Lekkich – 57 pojazdów (w tym 10 dwuwieżowych). 26 w zapasie mobilizacyjnym (tylko jednowieżowych uznanych za klasę „A”), 23 jako szkolno-mobilizacyjne (klasa „B”- w tym 2 dwuwieżowe) i 8 szkolnych (klasa „C” – tylko dwuwieżowe)
• 1. Kompania Czołgów Lekkich Dowództwa Obrony Warszawy – 10 czołgów 7TP (8 dwuwieżowych, a wśród 2 jednowieżowych jeden to prototypowy „Smok”), wszystkie pojazdy widniały jako szkolne klasy „C”
• 2. Kompania Czołgów Lekkich Dowództwa Obrony Warszawy – 11 czołgów 7TP jednowieżowych w trakcie prób odbiorczych (klasa „A”)
• 1. Batalion Czołgów Lekkich w składzie Armii Odwodowej „Prusy” brał udział w walkach odwrotowych od rejonu Tomaszowa Mazowieckiego do rejonu ujścia Pilicy do Wisły. Tam utracono większość sprzętu. Około 20 czołgów udało się wycofać i dołączono je do Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej. Następnie walczyły pod Tomaszowem Lubelskim i tam uległy zniszczeniu
Pluton szturmowy 7TP w czasie ćwiczeń na Pustyni Błędowskiej
W Kampanii Polskiej z 1939 roku wzięły udział w walkach dwa bataliony pancerne, które zostały wyposażone w czołgi lekkie 7TP, które zostały sformowane według etatów mobilizacyjnych, choć nie do końca udało się skompletować etaty mobilizacyjne, zabrakło m.in.: podwozi do transportu uszkodzonych czołgów.
3. Batalion Pancerny z Warszawy zmobilizował 1. Batalion Czołgów Lekkich (w relacjach pojawia się nazwa „301. Batalion Czołgów”, a 2. Batalion Pancerny z Żurawicy – 2. Batalion Czołgów Lekkich.
Co bardzo istotne oba bataliony pancerne zostały skierowane do strategicznego odwodu Naczelnego Wodza, czyli Armia „Prusy”, która była dowodzona przez generała dywizji Stefana Dąb-Bernackiego.
7TP z 3. batalionu pancernego (załogi w starych hełmach)
W momencie wybuchu wojny oba największe w Polsce 1 września 1939 roku związki pancerne zawierające czołgi lekkie w Wojsku Polskim, znajdowały się w transportach kolejowych – 1. Batalion Czołgów Lekkich (dowódca major Adam Kubin) dopiero 3 września 1939 roku znalazł się na wyznaczonych pozycjach w rejonie miejscowości Końskie, natomiast 2. Batalion Czołgów Lekkich (dowódca major Edmund Karpow) został przekazany do Armii „Łódź” i skierowany w rejon Piotrkowa Trybunalskiego. W rejonie tego miasta miało miejsce jedno z największych starć między broniami pancernymi we wrześniu 1939 roku. W dniach 4-5 września 2. Batalion Czołgów Lekkich zniszczył w walce m.in. około 15 pojazdów pancernych niemieckich oddziałów, ponosząc jednak samemu dość znaczne straty. Następnie pojedynczymi kompaniami próbowano przeprowadzać ataku i powstrzymywać przeprawiającego się przez rzekę Pilicę, gdzie rozlokowane były pododdziały niemieckiej 4. Dywizji Pancernej, a następnie próbując powstrzymywać oddziały pancerne z 1. Dywizji Pancernej.
W dniach 6-10 września oba bataliony z poważnymi stratami, zwłaszcza w sprzęcie, wynikające tutaj głównie z powodu porzucania uszkodzonych czołgów, czy chociażby z braku materiałów pędnych (paliwa), dotarły nad rzekę Wisła. 2. Batalion Czołgów Lekkich znalazł się 8 września w Miłosnej. 1 Batalion Czołgów Lekkich, prowadząc walki odwrotowe i osłonowe, znalazł się w rejonie Ryk 10 września. Następnie wozy zostały skierowane dalej, na przedmieścia Lublina, później w rejon Krasnegostawu. Tak naprawdę posiadane siły 1. Batalionu Czołgów Lekkich składały się teraz z jednej kompanii (3. Kompania Czołgów) i kompanii techniczno-gospodarczej. Pozostałe dwie kompanie albo utraciły cały swój sprzęt po zachodniej stronie Wisły, albo to co im pozostało zostało skierowane do 3. Kompanii.
Porzucony 7TP we wrześniu 1939 roku (czołg z wczesnej serii sugeruje, że był to 1. Batalion Czołgów Lekkich)
Na początku września 1939 roku w Warszawie sformowane zostały jeszcze dwa mocno improwizowane pododdziały pancerne składające się z czołgów lekkich 7TP. Pierwszy z nich liczył 11 pojazdów jednowieżowych (pojazdy te przechodziły do tego momenty próby odbiorcze w Forcie Wola) pod dowództwem kapitana Stanisława Grąbczewskiego i drugi, prawdopodobnie także liczący 11 czołgów, tym razem dwuwieżowych pochodzących z CWBrPanc. (7 egzemplarzy) i 3. Batalionu Pancernego. Dowódcą tej kompanii był kapitan Feliks Michałkowski.
Kompanie Obrony Warszawy wspierały obronę stolicy oraz uczestniczyły w różnorakich działaniach nękających przeciwnika (np. wypad na Okęcie 12 września – po nim w wyniku poniesionych strat, została sformowana tylko jednak jedna kompania).
11 września 1939 roku 2. Batalion Czołgów Lekkich wycofał się aż do rejonu Brześcia nad Bugiem, gdzie wówczas z jego „resztek” została sformowana samodzielną kompani9ę czołgów lekkich przeznaczoną do asystowania sztabowi Naczelnego Wodza. 14 września kompania ta ruszyła w kierunku na Kowel (staczając po swojej trasie przynajmniej dwie mniejsze potyczki z przeciwnikiem) i dotarła do tego miasta w dzień 16 września. Dzień później już bez posiadania sprzętu pancernego (pozostały jaki był na stanie został przez własne załogi spalony), spieszony został skierowany nad granicę rumuńską, jednak ostatecznie żołnierze polscy przekroczyli granicę z Węgrami.
Spalony 7TP, prawdopodobnie z 1. Batalionu (według podpisu pod zdjęciem, zostało zrobione w okolicach Radomia)
1. Batalion Czołgów Lekkich (na stanie 22 czołgi lekkie 7TP) po dotarciu w dzień 14 września w rejon Krasnegostawu, gdzie został podporządkowany majorowi Stefanowi Majewskiemu, dowódcy 11. Dywizjonu Pancernego. 15 września 1939 roku zgrupowano w składzie Warszawskiej Brygadzie Pancerno-Motorowej i skierowana do walki w Tomaszowie Lubelskim. Zakładano, że posiadane siły pozwolą na przebicie się przez oddziały niemieckie w kierunku Lwowa. Wieczorem 17 września zajęto podstawy wyjściowe do ataku na same miasto, natarcie rozpoczęto się już następnego dnia. Czołgi lekkie 7TP wspierały w tym ataku 3. Kompanię 1. Pułku Strzelców Pieszych (pułk zmotoryzowany z składu Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej). Czołgi w tym natarciu wyprzedziły nacierającą piechotę, przełamały opór stanowisk przeciwpancernych, gdzie zniszczono pięć, spośród ośmiu niemieckich armat przeciwpancernych kalibru 37 mm i wdały się do Tomaszowa, po drodze skutecznie likwidując kolejne stanowiska niemieckie. Miasto w wyniku ataku czołgów zostało częściowo odbite z rąk niemieckich. Jednak sytuacja od strony południowego zachodu nie była w ogóle opanowana, skąd na miasto nacierała w niepełnym składzie 4. Pułku Czołgów i 2. Batalion 3. Pułku Czołgów (pochodziły z niemieckiej 2. Dywizji Pancernej). Jednak nie uderzyły one na samo miasto, lecz atakowały w kierunku pomiędzy Pasiekami, a Tomaszowem. W celu odparcia tego ataku zostało zmontowane uderzenie dwóch plutonów czołgów lekkich 7TP, które jednak same poniosły bardzo poważne straty (zniszczony został jeden czołg, a dalsze siedem znalazło się w rękach niemieckich) i nie zatrzymano niemieckiego ataku (zniszczono lub uszkodzono cztery czołgi niemieckie). Zmusiło to do opuszczenia przez siły polskie do opuszczenia co dopiero opanowanego terenu w samym Tomaszowie Lubelskim.
Dowództwo Brygady ponowiło atak, tym razem w nocy. Polskim pododdziałom pancernym i zmotoryzowanym zabrakło już jednak sił i ponownie zostały odrzucone z znacznymi stratami, zadając je jednak także siłom niemieckim. Ostatecznie wraz z nastaniem kolejnego dnia sprawnych na stanie było już tylko 7 egzemplarzy czołgów lekkich 7TP. Brakowało już wszystkiego: paliwa i amunicji, dlatego też czołgi zostały ustawione jako stałe punkty obronne w rejonie wsi Zielone. Wieczorem 19 września ponowiono po raz ostatni atak. Do ataku wraz z oddziałami piechoty poszły ostatnie sprawne czołgi lekkie. Jednak prowadzony niemal huraganowy ogień z przygotowanych stanowisk niemieckiej obrony przeciwpancernej i artyleryjskiej, ostatecznie doprowadził do załamania polskiego natarcia i na wyjściowe pozycje powrócił tylko jeden sprawny czołg lekki 7TP. O świecie 20 września 1939 roku rozpoczęto z niemieckimi siłami rozmowy kapitulacyjne i ostateczne walki zostały zakończone.
Czołgi 7TP zdobyte po bitwie pod Tomaszowem Lubelskim
Po Kampanii Polskiej 1939 roku armia niemiecka zdobyła pewną liczbę tych maszyn. Przyjęto je do uzbrojenia Wehrmachtu jako Pz. Kpfw. 731(p) 7TP, aczkolwiek brak jest świadectw o ich użyciu bojowym – używane były przede wszystkim do służby okupacyjnej.
Podsumowanie
Z perspektywy czasu można wręcz określić, że do września 1939 roku, to właśnie 7TP był maszyną, którą polskie zakłady techniczne i przemysłowe mogły stworzyć, jako swoją najlepszą broń pancerną w swoim arsenale. Czy można było osiągnąć coś więcej, może tak, ale potrzeba by było wielu lat, zanim zdołano by opracować i rozpocząć produkcję czegoś większego, lepiej uzbrojonego i opancerzonego wozu. Jednak sama historia powstania i rozwoju czołgu lekkiego 7TP powoduje, że wątpię w to. Czołg rozwijał się bardzo długo, i tak naprawdę od 1931 roku, kiedy rozpoczęto pierwsze prace, model docelowy pojawił się dopiero w 1938 roku, a do września 1939 roku nie powstało ich aż tak dużo. Trzeba było się ratować dodatkowymi zakupami za granicy, tym razem z Francji. Posiadaliśmy tylko jeden zakład odpowiedni do produkcji czołgów, pamiętać, że produkowano w nim także czołgi rozpoznawcze TK-3 i TKS. Wozów pancernych tego typu w Wojsku Polskim w godzinie próby mieliśmy po prostu za mało, a sama konstrukcja miała przyzwoite parametry, ale nie była maszyną lepszą od konstrukcji niemieckich czy radzieckich, które wygrywały w polu już samą liczebnością, a niemieckie dodatkowo nową, bardzo agresywną taktyką i strategią, która była testowana właśnie na II Rzeczpospolitą.
Zniszczony dwuwieżowy 7TP, prawdopodobnie na Okęciu w Warszawie
Podstawowe dane techniczne
-
Załoga wozu – trzech żołnierzy (dowódca, strzelec, kierowca)
-
Masa wozu – 9900 kg w wersji jednowieżowej, 9400 kg w wersji dwuwieżowej
-
Wymiary konstrukcji:
-
Długość kadłuba – 4600 mm
-
Szerokość – 2400 mm
-
Wysokość – w wersji jednowieżowej 2125 mm, w wersji dwuwieżowej 2083 mm
-
Prześwit – 380 mm
-
Nacisk jednostkowy – ok. 0,81 kg/cm3
-
Napęd – silnik wysokoprężny typu Sauer VBLDb, 6-cylindrowy o pojemności 8550 cm3, 4-suwowy, chłodzony cieczą, o mocy 110 KM przy 1800 obr./min
-
Moc jednostkowa – w wersji jednowieżowej 11,1 KM/t, w wersji dwuwieżowej 11,7 KM/t
-
Uzbrojenie:
-
Wersja jednowieżowa – armata przeciwpancerna Bofors wz.37 L/45 kalibru 37 mm (zapas amunicji – 80 naboi), ciężki karabin maszynowy wz.30 kalibru 7,92 mm (zapas amunicji – 3960 naboi w 12 skrzynkach amunicyjnych)
-
Wersja dwuwieżowa – dwa ciężkie karabiny maszynowe wz.30 kalibru 7,92 mm z zapasem amunicji 5940 sztuk naboi w 12 skrzynkach amunicyjnych (po 6 skrzynek amunicyjnych na wieżyczkę). Możliwość zainstalowania w jednej z wieżyczek najcięższego karabinu maszynowego Hotchkiss wz.30 kalibru 13,2 mm z zapasem amunicji 720 naboi (36 magazynków) – broń ta była też traktowana wówczas jako broń przeciwpancerna
-
Opancerzenie czołgu – 5-17 mm, kadłub: przód 10-17 mm, boki 8-17 mm, tył 8 mm, strop 5-10 mm, dni 5-10 mm, wieża: przód, boki i tył 15 mm, strop 8-10 mm
-
Prędkość maksymalna na utwardzonej drodze – 32 km/h
-
Promień skrętu – 2500 mm
-
Pokonywanie wzniesienia – do 35 stopni
-
Pokonywane brody – głębokość do 100 cm
-
Pokonywane rowy – o szerokości do 180 cm
-
Paliwo – olej napędowy (zwany też olejem gazowym)
-
Średnie zużycie paliwa – 81 litrów na 100 km po utwardzonej drodze, 100 litrów na 100 km w terenie
Należność wyposażenia w amunicję według norm z 1939 roku: Batalion czołgów 7TP
Do działa 37 mm – 4,0 JO (w tym: na wozie pancernym – 2,00 JO, wóz amunicyjny w plutonie gospodarczym batalionu – 2,00 JO); Do ckm – 4,0 JO (w tym: na wozie pancernym – 1,98 JO, w patrolu reperacyjnym – 0,02 JO, wóz amunicyjny w plutonie gospodarczym batalionu – 2,00 JO)
1 JO do działa 37 mm: 40 nabojów, w tym z pociskiem przeciwpancernym – 14 nabojów, z granatem kruszącym – 26 nabojów. 1 JO do ckm: 2000 nabojów, w tym z pociskiem Sc (ciężki) – 1400 nabojów, z pociskiem P (przeciwpancerny) – 200, z pociskiem Ps (przeciwpancerno-świetlny) – 400.
Bibliografia
-
Magnuski Janusz, Czołg Lekki 7TP. Militaria, 1996 Warszawa
-
Magnuski Janusz, Szubański R, Ledwoch J, 7TP, Militaria, 2009 vol. 2, Warszawa
-
Rudy K, 7TP – nowoczesny czy nie?, Poligon Nr. 6/2011, Magnum-X, Warszawa
-
Rudy K, Czołg 7 TP – na miarę skromnych możliwości, Technika Wojskowa Historia Nr. 5/2013, Magnum-X, Warszawa
-
Rudy K, Spóźniona modernizacja 7 TP, Technika Wojskowa Historia Nr. 1/2018, Magnum-X, Warszawa
-
Jędrzej Korbal, Wielki Leksykon Uzbrojenia Wrzesień 1939 Tom 1. Czołg lekki 7TP, Edipresse, 2013 Warszawa
-
Leszek Komuda, „Polski czołg lekki 7TP”, TBiU nr 21, 1973, Wydawnictwo MON, Warszawa
-
Adam Jońca, Rajmund Szubański, Jan Tarczyński, „Pojazdy Wojska Polskiego 1939”, Wydawnictwo WKŁ, 1990, Warszawa
-
http://derela.pl/7tp_pl.htm
-
https://tank-afv.com/ww2/polish/polish_7TP.php
-
https://pl.wikipedia.org/wiki/Vickers_E
-
https://pl.wikipedia.org/wiki/7TP