Kompleks przeciwlotniczy 2K12 „Kub”

Czechy, Muzeum Wojskowo-Historyczne Deštné

2K12 Kub (w kodzie NATO SA-6 Gainful) – system kierowanych rakiet ziemia–powietrze opracowany w Związku Radzieckim na początku lat 60.-tych XX wieku, przeznaczony do obrony wojsk i obiektów przed środkami napadu powietrznego lecącymi z prędkością poddźwiękową i naddźwiękową na wysokości od 50 do 10000–14000 m i odległości od 3500 m do 24 000 m.

Rys historyczny

Załadunek pocisków rakietowych

Rakietowy kompleks obrony powietrznej wojsk „Kub” (w kodzie NATO SA-6 „Gainful”) powstał w OKB-134 (późniejsze OKB Wympeł). Był to pierwszy rakietowy kompleks szczebla dywizyjnego. ”Kuby” opracowywano od 1959 roku. Weszły na uzbrojenie dopiero w 1965 roku. Koncepcja kompleksu, którego podstawowe ogniwo stanowiła bateria złożona z jednej stacji radiolokacyjnej i 5-6 wyrzutni, z których każda dysponowała 3 pociskami na prowadnicach, była wówczas optymalna.

Pierwsze modernizacje zestawu 2K12 „Kub”, wprowadzane od końca lat 60.-tych dotyczyły rakiet 3M9, produkowanych w coraz doskonalszych odmianach: 3M9M1, 3M9M2 i 3M9M3. Modyfikowano także reżimy pracy i osprzęt stacji radiolokacyjnych oraz zwiększano sprawność przetwarzania informacji bojowej. Wszystkie te udoskonalenia nie kompensowały jednak głównej słabości baterii, jej pełnego uzależnienia od jednej stacji radiolokacyjnej i niemożliwości równoczesnego zwalczania więcej niż jednego celu. Zapadła w związku z tym decyzja o opracowaniu dodatkowej, mniejszej stacji, uzupełniającej już istniejącą. W ramach precyzowania wymagań przeznaczenie stacji ograniczono do śledzenia celów i naprowadzania pocisków, czyli do stworzenia drugiego kanału celowania. Nowa stacja naprowadzania okazała się niewielka i nie musiała dysponować możliwością obserwacji okrężnej. Udało się ją zainstalować nie na oddzielnym podwoziu, a bezpośrednio na wyrzutni, przed trzema prowadnicami rakiet. Nowy pojazd otrzymał oznaczenie 9A38 i był produkowany od 1978 roku. wchodząc w skład zestawów „Kub M4”. Zmodernizowana bateria składała się z radiolokatora naprowadzania, trzech standardowych wyrzutni 2P25 i jednej 9A38. Wraz z nowymi wyrzutniami dostarczano też nowe pociski 9M38. Zostały one skonstruowane dla mającego być następcą „Kuba” kompleksu 9K37 „Buk”.

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Czechy, Muzeum Wojskowe Králíky

Skuteczności swej „Kuby” dowiodły podczas wojny 1973 roku przyczyniając się do bolesnych strat zadanych lotnictwu Izraela. Po tym sukcesie bardzo wiele krajów zapragnęło zakupić zestawy przeciwlotnicze „Kub”, dzięki czemu na potrzeby Armii Radzieckiej i na eksport wyprodukowano w ciągu 15 lat ponad 2000 wyrzutni. Uchodziły one za skuteczną broń, kiedy w 1982 roku w dolinie Bekaa lotnictwo Izraela wzięło na nich odwet za wcześniejsze straty. W międzyczasie wypracowano bowiem skuteczne metody walki radioelektronicznej oraz zwalczania stacji radiolokacyjnych. W przypadku zestawów „Kub” wystarczyło zresztą wyeliminowanie stacji radiolokacyjnych baterii, bez nich załogi wyrzutni były bezradne. Następcą znanego i sprawdzonego kompleksu obrony powietrznej ”Kub” został nowy kompleks obrony powietrznej wojsk 9K37 ”Buk”.

Zestaw 2K12 Kub podczas ćwiczeń (2019 rok)

Opis techniczny

Stacja radiolokacyjna wykrywania i naprowadzania SURN 1S91

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Kraków, Muzeum Lotnictwa Polskiego

System przeciwlotniczy 2K12 posiada wiele wspólnych elementów z systemem 2K11 „Krug” i oba te zestawy miały się wzajemnie uzupełniać – 2K11 jest skuteczny na długich dystansach i dużych wysokościach, 2K12 na średnich dystansach i wysokościach. System jest w stanie namierzyć i rozpocząć śledzenie celów za pomocą radaru SURN 1S91 z odległości 75 km i rozpocząć wskazywanie na odległości 28 km. Pocisk jest początkowo kierowany za pomocą półaktywnego radaru, z podświetleniem celu zapewnianym przez naziemny radar 1S91. Detonacja następuje przez zapalnik uderzeniowy lub zbliżeniowy. W starszych wersjach (pociski 3M9ME) start jest możliwy dopiero po wykryciu przez głowicę pocisku promieniowania odbitego od celu, w nowszych (3M9ME3) mogą zostać wystrzelone jeszcze przed przechwyceniem celu. Wybrana metoda naprowadzania wymaga podświetlania celu przez radar dużej mocy i stwarza ryzyko zakłócenia, szczególnie przy celach o małej powierzchni odbicia. W najnowszych modelach, system jest również wyposażony w optyczny system śledzenia, który umożliwia pracę bez użycia radaru, w którym to przypadku efektywna wysokość jest ograniczona do 14 km. Optyczna metoda śledzenia umożliwia również zaangażowanie na wysokościach niższych od tych, na których radar jest w stanie śledzić cele. Maksymalna prędkość pocisku wynosi około 2,8 Macha. W przeciwieństwie do wyrafinowanego systemu MIM-104 Patriot lub nawet prostszego systemu Hawk, używanych przez siły amerykańskie, większość systemu usytuowana jest na dwóch gąsienicowych pojazdach samobieżnych, a nie holowanych lub montowanych na ciężarówkach, a wyrzutnię zestawu 2K12 można rozstawić i złożyć w zaledwie w 15 minut.

Pojazd SURN 1S91 składał się z dwóch stacji radarowych – radaru do wykrywania celu 1S11 oraz iluminatora fal ciągłych 1S31, a także systemu IFF i kanału optycznego. Podczas gdy antena 1S31 została zainstalowana w górnej części nadbudówki, a 1S11 w dolnej, mogły one obracać się niezależnie. Aby obniżyć wysokość pojazdu, centralny cylinder mógł schować się w głównym mechanizmie. Zasięg wykrywania stacji wynosi około 50 km. Masa całkowita pojazdu 1S91 z 4-osobową załogą wynosi 20 300 kg, a pojazdu 2P25 z 3 pociskami i załogą 3-osobową 19 500 kg.

Zmodernizowana stacja radiolokacyjna wykrywania i naprowadzania przez zakłady WZU

Skład przeciwlotniczego zestawu rakietowego 2K12 „Kub”

stacja radiolokacyjna wykrywania i naprowadzania SURN 1S91 (i jego wersje rozwojowe)
potrójna wyrzutnia SPU 2P25
rakiety kierowane 3M9ME lub 3M9M3E (PRK)
stacja kontrolno-pomiarowa KIPS 2W8E
system zautomatyzowanego kierowania ogniem K-1
dwa samochody transportowo-załadowcze (STZ)

Wnętrze stacji 1S91

Użytkownicy

Algieria – 40 zestawów (stan na 2012 rok)
Angola – 25 zestawów (stan na 2012 rok)
Armenia
Bułgaria – 20 zestawów (stan na 2016 rok)
Bośnia i Hercegowina – 20 zestawów (stan na 2012 rok)
Czechy
Egipt – 56 zestawów (stan na 2012 rok)
Indie – 180 zestawów (stan na 2012 rok)
Iran
Jemen
Kazachstan – 20 zestawów (stan na 2012 rok)
Korea Północna
Kuba – ok. 25 zestawów
Libia
Mjanma
Polska – 20 zestawów (stan na 2015 rok)
Rumunia – 8 zestawów
Rosja – zastąpione przez zestawy przeciwlotnicze 9K37 Buk. Obecnie 1 bateria 2K12 rozmieszczona w Armenii, począwszy od roku 2012 (Wycofane w 2015 roku). Również w służbie jako IVC 3M20M3 Peniye system szkolenia imitującego docelowego.
Sahara Zachodnia
Serbia
Słowacja – 4 zestawy 2K12s w wersji C2 Tatrapan PVO
Syria – 195 zestawów (stan na 2012 rok)
Tanzania – 20 zestawów (stan na 2012 rok)
Turkmenistan – ok. 2 zestawy (stan na 2016 rok)
Ukraina
Węgry – 16 zestawów (stan na 2012 rok)
Wietnam

Pocisk rakietowy 3M9M3

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Koszalin, Muzeum Obrony Przeciwlotniczej

W służbie Wojska Polskiego

W 1974 roku w Centrum Szkolenia Specjalistów Artylerii i Radiolokacji (Bemowo Piskie) przeszkolono kadrę dwóch pułków artylerii przeciwlotniczej Wojsk Lądowych na PZR 2K12 „Kub”. Były to:

Iracka wyrzutnia 2K12

66. paplot z Bolesławca; w dniach 01.04.- 03.08. 1974 roku jako pierwszy w Wojsku Polskim został przezbrojony w przeciwlotniczy zestaw rakietowy 2K12 ”Kub”.
75. paplot z Rogowa; w dniach 15.08.-02.12.1974 roku.

Przekrój rakiety 3M9ME-UR. Fot. Miroslav Gyűrösi

Wojskowe Zakłady Uzbrojenia Nr. 2 z Grudziądza we współpracy z amerykańskim koncernem zbrojeniowym Raytheon wspólnie opracowały propozycję modernizacji przeciwlotniczego zestawu rakietowego 2K12 „Kub”- na wyrzutni 2P25M, obok typowego pocisku 3M9, znalazły się rakiety Raytheon RIM-7 „Sea Sparrow”. Modernizacja została zaprezentowana po raz pierwszy w 2007 roku na XV MSPO, chociaż prace nad nią trwały kilka lat. Propozycja integracji nowych rakiet z ”Kubem” była w pierwszej kolejności przeznaczona dla odbiorców zagranicznych, o czym świadczyło pustynne malowanie wystawionej wyrzutni. W 2000 roku w linii było ok. 90 zestawów przeciwlotniczych 2K12 „Kub”. W 2015 roku było to już 20 zestawów 2K12 „Kub”.

Syryjski Kub w dolinie Bekaa. 1982 rok.

Skład przeciwlotniczego zestawu rakietowego 2K12 Kub

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Czechy, Muzeum Wojskowo-Historyczne Deštné

stacja radiolokacyjna wykrywania i naprowadzania SURN 1S91M1
wyrzutnie SPU 2P25M1
rakiety kierowanej 3M9ME
stacji kontrolno pomiarowej KIPS 2W8E
systemu zautomatyzowanego kierowania ogniem K-1

Konstrukcja rakiety 3M9: zastosowany napęd kombinowany rakietowo-strumieniowy.

Niebieski – obecni użytkownicy, czerwony – byli

Wykorzystanie bojowe

Węgierski Kub

Swój chrzest bojowy Kub przeszedł w czasie wojny Jom Kipur w 1973 roku. Kuby znajdowały się na wyposażeniu egipskiej obrony przeciwlotniczej. W 1971 roku Egipt zakupił jedną brygadę wyrzutni, a w maju 1972 roku kolejną, trzecia trafiła na uzbrojenie Egipcjan w 1973. Podczas wojny baterie Kubów zestrzeliły 20 samolotów izraelskich. Ponadto egipskie Kuby równie skutecznie zestrzeliwały własne samoloty i samoloty sojuszników Egiptu, zestrzelono 40 samolotów egipskich i 4 irackie. Podczas wojny wystrzelono około 300 rakiet, sumując wszystkie zestrzelenia daje to średnio jedno zestrzelenie na 5 wystrzelonych pocisków co jest dobrym rezultatem (w Wietnamie, północno-wietnamska obrona przeciwlotnicza zużywała około 25–35 rakiet S-75 na zestrzelenie jednego amerykańskiego samolotu). Podczas wojny Jom Kipur również Syria posiadała dwie brygady wyposażone w Kuby. Syryjczycy zestrzelili 28 izraelskich samolotów, z czego 10 stało się łupem Kubów. Sukces arabskiej obrony przeciwlotniczej w 1973 roku był w dużej mierze wynikiem zaskoczenia izraelskich sił powietrznych, które nie znało parametrów rakiet i w związku z tym nie potrafiło przygotować skutecznych środków przeciwdziałania. Podczas drugiego starcia pomiędzy samolotami izraelskimi a Kubami, tym razem w dolinie Bekaa, Izrael był już przygotowany. Na początku maja 1981 w odpowiedzi na eskalację konfliktu w Libanie Syria rozmieściła w dolinie dwie brygady wyrzutni Kub plus wyrzutnie S-75 i S-125, mające przeciwdziałać próbom nalotów lotnictwa izraelskiego na Liban z tego kierunku. Jednak w ciągu jednego dnia (9 czerwca 1982) Izraelczycy najpierw zniszczyli stację naprowadzania rakiet, a następnie bezbronne już wyrzutnie nie tracąc ani jednego samolotu (operacja „Arcaw 19”). Innym użytkownikiem Kubów, które zostały wykorzystane bojowo był Irak, który korzystał z wyrzutni podczas wojny iracko-irańskiej oraz operacji Pustynna Burza. 19 stycznia 1991 ofiarą irackich Kubów padł amerykański F-16 (nr 87-228), powracający z misji bojowej nad Bagdadem. Dwa dni przedtem jeden z amerykańskich B-52 został uszkodzony rakietą prawdopodobnie wystrzeloną z Kuba.

Porównanie pocisków ziemia-powietrze 3M9, 9M38M1, 9M317 i 9M317ME przeznaczonych do systemów rakietowych Kub i Buk (seria 2K12 Kub i 9K37 Buk)

Wyrzutnie znalazły się również w dyspozycji Frontu Polisario na Saharze Zachodniej. 13 października 1981 partyzanci z Frontu rozpoczęli ofensywę skierowaną przeciwko wojskom marokańskim. Wojsko Maroka wysłało w powietrze samolot Lockheed C-130 Hercules w roli latającego stanowiska dowodzenia oraz samoloty Dassault Mirage F1 mające za zadanie atakować nacierających partyzantów. Marokańczycy zupełnie nie zdawali sobie sprawy z obecności Kubów po stronie partyzantów, efektem zaskoczenia było zestrzelenie C-130, dwóch Mirage i jednego Northrop F-5 Freedom Fighter oraz śmigłowca Aérospatiale Puma. Dla nielicznego lotnictwa Maroka były to duże straty, a co gorsza siły powietrzne nie były w stanie skutecznie przeciwdziałać zagrożeniu ze strony Kubów. 12 stycznia 1985 roku jeszcze jeden Mirage F1 został zestrzelony przez Kuba, ale tym razem wystrzelonego z terytorium Algierii. Wyrzutnie używane bojowo były również przez Libię podczas jej konfliktu z Czadem, ale bez efektów. Większość libijskich wyrzutni zdobyły wojska Czadu, który przekazał wyrzutnie wraz z pociskami do Francji i USA, część zatrzymując jednak dla siebie. 8 sierpnia 1987 dwa libijskie Tu-22 bombardujące strefę Aozou zostały ostrzelane przez czadyjskie Kuby, w rezultacie jeden z bombowców został strącony.

Republika Czeska

Kuby pojawiły się również w Angoli i w latach 1983–1984 były używane przeciwko samolotom RPA, jednak bez sukcesów. Kuby znajdowały się na wyposażeniu sił powietrznych Republiki Serbskiej w czasie wojny w Jugosławii; 24 czerwca 1992 zestrzeliły one pod Slavonskim Brodem chorwackiego MiG-21 (nr boczny 101), a w trakcie całego konfliktu serbsko-chorwackiego 2 do 3 przestarzałych An-2 przerobionych na bombowce. 28 maja 1995 pod Velika Kladuša serbski Kub zestrzelił pilotowany przez ukraińską załogę śmigłowiec Mi-17 z bośniackim ministrem spraw zagranicznych dr. Irfanem Ljubijankiciem (zginął). Kilka dni później (2 czerwca), za pomocą Kuba Serbowie zestrzelili nad Bośnią k. miejscowości Mrkonjić Grad amerykańskiego F-16 wykonującego lot patrolowy w ramach operacji lotniczej NATO „Deny Flight”.

Mobilny SA-6 nie był używany nad Wietnamem, ale był używany przeciwko izraelskim siłom powietrznym w wojnie w 1973 roku

19 sierpnia 2003 r. podczas ćwiczeń „Zielony Świerk 2003” polski Kub omyłkowo zestrzelił własny samolot Su-22. Pilot katapultował się, maszyna wpadła do Bałtyku.

Informacje podstawowe: 2K12 „Kub”

Rodzaj systemu uzbrojenia – samobieżny system rakiet ziemia-powietrze
Zwalczane cele – statki powietrzne
Warstwa obrony – broń krótkiego zasięgu
Platforma systemu – trakcja gąsienicowa
Państwo – Związek Radziecki
Producent uzbrojenia – Uljanowski Zakład Mechaniczny, Zakłady Mechaniczne imienia Kalinina
Status działania systemu przeciwlotniczego – aktywny
Uzbrojenie – przeciwlotnicze pociski rakietowe 3M9ME lub 3M9M3E
Naprowadzanie uzbrojenia rakietowego – półaktywne
Zasięg do celu powietrznego – od 3500 m do 24 000 m
Pułap obrony przeciwlotniczej – od 50 m do 14 000 m
System – Wyrzutnia 2P25
Liczba pocisków rakietowych – 3
Radary – nazwa/model 1S91 o zasięgu do 50 000 m
Śledzone cele powietrzne – 1 statek powietrzny

Żołnierz syryjskich sił obrony powietrznej z personelem węgierskiego programu telewizyjnego „Panoráma” w Dolinie Bekaa w Libanie

Dane techniczne pocisku rakietowego 3M9M3

Długość: 5811 mm
Średnica: 336 mm
Masa: 635 kg
Prędkość maksymalna: 950 m/s
Pułap: od 50 m do 12 000 m
Zasięg: od 3,4 km do 24 km
Przeciążenie: maksymalnie do 15 G

Prace modernizacyjne w Polsce, na Ukrainie i w Czechach

Stacja radiolokacyjna wykrywania i naprowadzania SURN 1S91M1 oraz wyrzutnia SPU 2P25M1

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Słowacja, Muzeum Wojskowe w Piesztanach

Od 2000 roku polskie stacje naprowadzania pocisków były modernizowane, poprzez wymianę lampowych podzespołów elektronicznych na nowsze oraz kamery telewizyjnej śledzenia celu 9Sz33 na nowoczesną, co polepszyło parametry zestawu. W późniejszym okresie, zestawy na wyposażeniu Wojska Polskiego, poddano kolejnej modernizacji, zmieniającej parametry eksploatacyjne i bojowe.

Wykonawca modernizacji ukraińskiej, znanej jako 2K12-2D, informuje o dodaniu także zdolności strącania pocisków manewrujących.

Modernizacji poddano też zestawy 2K12 „Kub” Czeskich Sił Zbrojnych,, w szczególności modernizując w latach 2006-2008 cztery stacje naprowadzania do standardu SURN CZ przez czeską spółkę Retia i wprowadzając nowy zautomatyzowany system dowodzenia. Zaproponowano następnie w 2012 roku wymianę rakiet na zachodnie Aspide 2000 w kontenerowych wyrzutniach, również naprowadzane półaktywnie, lecz armia czeska nie zdecydowała się na dalszą modernizację, planując wycofanie systemu do 2017 roku. Z polską pomocą modernizowane były podobne systemy sił zbrojnych Węgier i Egiptu.

Bibliografia

Robert Rochowicz, Rakietyzacja obrony przeciwlotniczej sił lądowych, Czasopismo Nowa Technika Wojskowa Nr. 6/2020, Magnum-X, Warszawa
https://pl.wikipedia.org/wiki/2K12_Kub
http://www.samolotypolskie.pl/samoloty/2460/103/2K12-3M9-Kub