125 mm armata przeciwpancerna 2A45M Sprut

125 mm armata przeciwpancerna 2A45M w Muzeum Wierchniaja Pyszma

Holowane armaty przeciwpancerne, to obecnie „gatunek mocno wymierający”.Po zakończeniu II Wojny Światowej powstało bardzo niewiele konstrukcji tej kategorii uzbrojenia, a na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza przytłaczająca większość armii zrezygnowała z ich użycia. Przyczyn tak gwałtownie postępującej utraty wiary w skuteczność artylerii przeciwpancernej jest kilka. Po pierwsze jednostki piechoty otrzymały na bliskich i dalszych dystansach analogiczne środki do walki z pojazdami pancernymi. Na początku były to lekkie działa bezodrzutowe, następnie ręczne granatniki przeciwpancerne oraz przeciwpancerne pociski kierowane na odległościach większych niż 600-800 metrów. Drugą rzeczą związaną a holowanymi armatami przeciwpancernymi był fakt, że czołgi, które zaczęły powstawać po II Wojnie Światowej posiadały coraz grubsze pancerze, a ich różuj od lat 60.-tych XX wieku, zapoczątkował rozwój nowoczesnych pancerz specjalnych, do których przebicia były potrzebne coraz to potężniejsze armaty o długich lufach i coraz to większych kalibrach, co oczywiście przekładało się na duże rozmiary i masę samej konstrukcji, co oczywiście skutkowało z dużymi problemami transportowymi, ponieważ armaty te należało holować jak najbliżej linii frontu, co skutkowało ich niewielką ruchliwością taktyczną na potencjalnym polu bitwy. Z tymi problemami spotkano się już podczas II Wojny Światowej, kiedy zaczynano z armatami przeciwpancernymi kalibru 25 mm, 37 mm czy 45 mm, a kończono z kalibrami 88 mm czy 100 mm.

Pojawia się Sprut

Radziecka armata przeciwpancerna 2A45M kalibru 125 mm powstała jako element triady złożonej z działa czołgowego z rodziny D-81, działa dla lekkiego samobieżnego niszczyciela czołgów (oznaczonego jako Sprut-S) w kilku odmianach i w wersji holowanej. Jego konstrukcja i długość lufy miała być niezmieniona, dwa pierwsze nie posiadały hamulca wylotowego i różniły się one długością odrzutu po oddanym strzale, trzeci – holowany wariant musiał posiadać hamulec wylotowy i najdłuższy odrzut (wynoszący 970 mm, co było znaczące w porównaniu do wersji czołgowej gdzie wynosił tylko 340 mm), co z racji najmniejszej masy nośnika/lawety. Dla holowanej armaty przeciwpancernej, bardzo niekorzystne było stosowane, tak jak to było w przypadku w czołgowych automatach ładujących amunicję rozdzielną (złożona z pocisku oraz łuski z ładunkiem miotającym), co nie mogło być zastosowane w armatach holowanych, ponieważ nie posiadały one integralnego automatu ładującego (podniosło by to jego masę i skomplikowało jednocześnie produkcję – choć prace w tym kierunku były kontynuowane), to jednak szybkostrzelność armat holowanych była widocznie mniejsza niż armat czołgowych, a na dodatek konieczne okazało się zwiększenie liczebności obsługi.

Polecenie skonstruowania takiego działa wydano zespołowi W. Pietrowa z biura konstrukcyjnego OKB-9 w styczniu 1968 roku, ale zadanie to okazało się nadzwyczaj trudne i jego realizacja zajęła tutaj rekordowo dużo czasu. Prototypy dział, które w wersji prototypowych oznaczono jako D-13 (wersja holowana) oraz SD-13 (wersja z dodatkowym, spalinowym napędem) stopniowo ewoluowały, została przyjęta na uzbrojenie ostatecznie w 1989 roku, kiedy otrzymała ona indeks 2A45, ale do produkcji weszła dopiero jego ulepszona wersja, oznaczona jako 2A45M.

W położeniu marszowym prześwit zawieszenia wynosił 360 mm i po drogach utwardzonych może ona być holowana z prędkością nawet 80 km/h. Przejście działa z położenia marszowego do bojowego zajmuj 1,5 minuty, z bojowego do marszowego do 2,5 minuty. W położeniu bojowym zakres podniesienia lufy w płaszczyźnie pionowej wynosi od -6 stopni do +25 stopni. Zastosowane koła zostały zawieszone na wałkach skrętnych z hydraulicznymi amortyzatorami dwustronnego działania.

Przy konstruowaniu nowej armaty przeciwpancernej, w celu obniżenia kosztów i uzyskania unifikacji z masowo produkowanym sprzętem, postanowiono wykorzystać lekkie, trójnożne łoże dolne haubicy polowej D-30 (kalibru 122 mm), zapewniające w pełni okrężne pole ostrzału (pełne 360 stopni). Niezależnie od tego masa armaty przeciwpancernej typu 2A45M okazała się na tyle ciężka, że nawet jej nieznaczne przeznaczenie w terenie siłami obsługi było niemożliwe i dlatego zastosowany został pomocniczy napęd w postaci silnika spalinowego typu MeMZ-967A o nocy 27 kW, co zapewniało w dogodnym terenie prędkość maksymalną 14 km/h i zasięg do 50 kilometrów.. Całkowicie inaczej niż w starych radzieckich armatach przeciwpancernych, posiadających pomocniczy napęd spalinowy, silnik został zamontowany w zasobniku z przodu tarczy ochronnej (po jego prawej stronie), a siedzisko kierowcy z lewej strony (wcześniej silnik spalinowy i stanowisko kierowcy były montowane na końcu jednego z ogonów łoża). Pod złożonymi w pakiet ogonami łoża instalowane jest trzecie, skrętne koło, a na ogonach zawieszane są skrzynki z sześcioma pociskami i ładunkami miotającymi. Tak mały zapas przewożonej amunicji oznacza, że albo wszystkich członków załogi trzeba było obarczyć noszenie ze jednego stanowiska na drugie skrzyń z amunicją, albo armacie musi towarzyszyć dodatkowo ciężarówka z amunicją, a to czyni wątpliwym sens instalacji pomocniczej jednostki napędowej, gdyż działo mógłby holować ten sam samochód ciężarowy. Armata ta poruszała się w terenie z lufą skierowaną do tyłu, a holowana jest jak lekka haubica polowa D-30, czyli z lufa do przodu kierunku jazdy. Zastosowany układ napędowy i kierowania są mechaniczno-hydrauliczne, ale konstrukcja armaty nie stałą się przez to lżejsza. Może to właśnie dlatego armaty czołgowe kalibru 125 mm rozpowszechniły się już w od końca lat 60.-tych XX wieku, podczas gdy holowane 125 mm armaty przeciwpancerne 2A45M Sprut zaczęto produkować dopiero pod koniec lat 80.-tych XX wieku.

W 125 mm armacie przeciwpancernej 2A45M zastosowany został dzienno-nocny celownik optyczny typu OP4M-48A i celownik nocny typu 1PN53-1 oraz celownik mechaniczny typu 2C33 do ognia pośredniego. Nocny celownik posiada powiększenie rzędu 5,9x oraz pole widzenia 5,5 stopnia, waży 15 kg, może pracować bez większej przerwy od 10 godzin do nawet 40 godzin w zależności od zastosowanych akumulatorów, a cel wielkości czołgu można za jego mocą wykryć z odległości co najmniej 500 metrów.

Armata ta może strzelając całym wachlarzem stosowanej amunicji produkowanej dla uzbrojenia czołgowego czyli kilkoma typami pocisków rdzeniowych (na przykład doskonale znanymi w Polsce podkalibrowymi 3BM15 oraz nowszymi 3BM32), pociskami z głowicami kumulacyjnymi czy odłamkwo-burzących. Posiada także możliwość prowadzenia ognia przeciwpancernymi pociskami kierowanymi 9M119, ale wtedy nad lufą montuje się laserowy podświetlacz typu 9S53-1.

Pociski podkalibrowe

Nabój – 3WBM3, pocisk – 3BM9; rok opracowania – 1962 rok, penetrator (materiał) – stal, masa pocisku – 5,7 kg, masa penetratora – 3,6 kg, przebijalnośc z odległości 2000 m – pancerza odchylonego 60 stopni od pionu (grubość sprowadzona) 140 mm (280 mm), pancerz ustawiony pionowo – 245 mm
Nabój – 3WBM6, pocisk – 3BM12; rok opracowania – 1968 rok, penetrator (materiał) – stal/węgliki spiekane wolframu, masa pocisku – 5,8 kg, masa penetratora – 3,71 kg, przebijalnośc z odległości 2000 m – pancerza odchylonego 60 stopni od pionu (grubość sprowadzona) 180 mm (360 mm), pancerz ustawiony pionowo – ponad 400 mm
Nabój – 3WBM7, pocisk – 3BM15; rok opracowania – 1968 roku, penetrator (materiał) – stal/węgliki spiekane wolframu, masa pocisku – 5,9 kg, masa penetratora – 3,9 kg, przebijalnośc z odległości 2000 m – pancerza odchylonego 60 stopni od pionu (grubość sprowadzona) 180 mm (360 mm), pancerz ustawiony pionowo – ponad 400 mm
Nabój – 3WBM8, pocisk – 3BM17; rok opracowania – 1970 rok, penetrator (materiał) – stal, masa pocisku – 5,9 kg, masa penetratora – 3,9 kg, przebijalnośc z odległości 2000 m – pancerza odchylonego 60 stopni od pionu (grubość sprowadzona) 150 mm (300 mm), pancerz ustawiony pionowo – ponad 260 mm
Nabój – 3WBM9, pocisk – 3BM22 Zakolka; rok opracowania – 1976 rok, penetrator (materiał) – stal/węglik spiekany wolframu, masa pocisku – 6,55 kg, masa penetratora – 4,5 kg, przebijalnośc z odległości 2000 m – pancerza odchylonego 60 stopni od pionu (grubość sprowadzona) 220 mm (440 mm), pancerz ustawiony pionowo – ponad 470 mm
Nabój – 2WBM9, pocisk – 3BM26 Nadieżda-R; rok opracowania – 1983 rok, penetrator (materiał) – węgliki spiekane wolframu/stal, masa pocisku – 7,05 kg, masa penetratora – 4,85 kg, przebijalnośc z odległości 2000 m – pancerza odchylonego 60 stopni od pionu (grubość sprowadzona) 230 mm 460 mm), pancerz ustawiony pionowo – ponad 490 mm
Nabój – 3WBM12, pocisk – 3BM29 Nadfil-2; rok opracowania – I połowa lat 80.-tych, penetrator (materiał) – zubożony uran, masa pocisku – 6,55 kg, masa penetratora – 4,5 kg, przebijalnośc z odległości 2000 m – pancerza odchylonego 60 stopni od pionu (grubość sprowadzona) 230 mm (460 mm)
Nabój – 3WBM13, pocisk – 3BM32 Want; rok opracowania – 1984 rok, penetrator (materiał) – zubożony uran, masa pocisku – 7,05 kg, masa penetratora – 4,85 kg, przebijalnośc z odległości 2000 m – pancerza odchylonego 60 stopni od pionu (grubość sprowadzona) 250 mm (500 mm)
Nabój – 3WBM17, pocisk – 3BM42 Mango; rok opracowania – 1986 rok, penetrator (materiał) – ciężki spiek wolframu/stal, masa pocisku – 7,05 kg, masa penetratora – 4,85 kg, przebijalnośc z odległości 2000 m – pancerza odchylonego 60 stopni od pionu (grubość sprowadzona) 230 mm (460 mm)

2A45M Sprut-B (wersja z dodatkowym napędem)

Pociski z głowicami kumulacyjnymi

Nabój – 3WBK7, pocisk 3BK12, materiał wkładki kumulacyjnej – stal, przebijalność pancerza pionowego – do 440 mm
Nabój – 3WBK7M, pocisk – 3BK12M, materiał wkładki kumulacyjnej – miedź, przebijalność pancerza pionowego – do ok. 480 mm
Nabój – 3WBK10, pocisk 3BK14 Nadieżda-K, materiał wkładki kumulacyjnej – stal, przebijalność pancerza pionowego – do 500 mm
Nabój – 3WBK10M, pocisk – 3BK14M Nadzieżda-K, materiał wkładki kumulacyjnej – miedź, przebijalność pancerza pionowego – do 550 mm
Nabój – 3WBK16, pocisk – 3BK18, materiał wkładki kumulacyjnej – stal, przebijalność pancerza pionowego – do 500 mm
Nabój – 3WBK16M, pocisk – 3BK18M, materiał wkładki kumulacyjnej – miedź, przebijalność pancerza pionowego – do 550 mm
Nabój – 3WBK17, pocisk – 3BK21, materiał wkładki kumulacyjnej – miedź, przebijalność pancerza pionowego – do 550 mm
Nabój – 3WBK17B, pocisk – 3BK21B, materiał wkładki kumulacyjnej – zubożony uran, przebijalność pancerza pionowego – do 520 mm

2A45M Sprut-B (wersja z dodatkowym napędem)

Osiągi kierowanej amunicji przeciwpancernej

Nabój – 3UBK14, pocisk – 9M119, przebijalność pancerza pionowego – do 700 mm

W przypadku 125 mm armaty holowanej typu 2A45M na znaczący wzrost przebijalności (jeżeli chodzi o klasę broni, jakie stanowiły holowane armaty przeciwpancerne), zapłacono jednak nadmiernie wysoką cenę w postaci dużej masy, znacznej komplikacji i wysokiej ceny jednostkowej armaty, co oznacza utratę części atutów tego typu broni. Na tym tle znacznie lżejsza i prostsza Rapira kalibru 100 mm (2A19/2A29) może otrzymać nowoczesną amunicję w tym kalibrze, dzięki czemu zachowuje ona wystarczającą skuteczność wobec większości współczesnych pojazdów pancernych (nawet starszej konstrukcji czołgów podstawowych, wyposażonych zwłaszcza z jednolity pancerz stalowy).

Nigdy nie publikowano wiarygodnych informacji na temat dokładnej liczby wyprodukowanych armat przeciwpancernych tego typu (najdokładniejsza liczba mówi o zbudowaniu 24 egzemplarzy wszystkich wersji), a oceny zachodnich analityków są bardzo rozbieżne. Według najbardziej skrajnych dostępnych informacji zostały wyprodukowanych tylko kilkanaście egzemplarzy armat kalibru 125 mm, ale nigdy nie trafiły one na wyposażeni jednostek liniowych, a obecnie kilka z tych egzemplarzy zostało przekazanych do muzeów o tematyce militarnej, a pozostałe są najprawdopodobniej rozproszone po poligonach i instytucjach naukowo-badawczych. Na pewno jak dotąd nie pojawiły się filmy oraz zdjęcia przedstawiające 125 mm armaty holowane 2A45M Sprut pokazujące ich służbę liniowa, choćby na konflikcie Ukraina-Federacja Rosyjska od 2014 roku.

Użytkownicy armat – Ukraina i Meksyk posiadają przynajmniej po jednym egzemplarzu

Wersje

2A45 Sprut-A: Stacjonarna wersja holowanego działa.
2A45M Sprut-B: Samobieżna, holowana wersja działa, która dzięki dodaniu kół i jednostki napędowej może poruszać się o własnych siłach.

Obecni operatorzy

Meksyk
Rosja
Ukraina: wyprodukowano na licencji przez KMDB w Charkowie

Hamulec wylotowy oraz uchwyt holowniczy

Byli operatorzy

Związek Radziecki: przekazał licencję budowlaną państwom sukcesyjnym
Białoruś

Bibliografia

Tomasz Szulc, Armaty przeciwpancerne w XXI wieku, Czasopismo Nowa Technika Wojskowa Nr. 6/2020, Magnum-X, Warszawa
https://en.wikipedia.org/wiki/Sprut_anti-tank_gun