15 cm s.F.H. 18/s.F.H. 18M
150 mm Ciężka haubica polowa 15 cm s.F.H. 18/s.F.H. 18M
Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa
W drugiej połowie lat trzydziestych ubiegłego wieku bardzo intensywnie rozbudowywane siły Wehrmachtu, który był masowym odbiorcom nowoczesnego typu uzbrojenia. Jednym ze standardowych typów niemieckich dział polowych stała się wówczas 15 cm schwere Feldhaubitze 18. Była to broń dobrze zaprojektowana, o dużej silne niszczącej pocisków artyleryjskich, która mogła skutecznie wspierać własne oddziały tak w obronie jak i w natarciu. W latach II Wojny Światowej ciężkie haubice s.F.H. 18 wykonywały różne zadania bojowe, m.in.: ostrzeliwały rejony koncentracji wojsk przeciwnika, niszczyły stanowiska artylerii przeciwnika, a w razie zaistniałej konieczności niszczyły one ogniem na wprost punkty umocnione przeciwnika. Była to najcięższa organiczna broń jaką dysponowali dowódcy dywizji sił Wehrmacht Heeres oraz Waffen-SS.
Geneza powstania
W 1913 roku w Niemczech, w firmie Friedrich Krupp AG w Essen, zaprojektowano nową haubicę kalibru 150 mm, przyjęła wkrótce do uzbrojenia armii cesarskiej pod oznaczeniem 15 cm schwere Feldhaubitze 13. Z uwagi na zastosowanie długiego, jednoogonowego łoża, drewnianych kół ze stalowymi obręczami8 i tarczę ochronną o charakterystycznym wygiętym kształcie, była to typowa dla owych czasów konstrukcja artyleryjska. Zastosowano w tej konstrukcji szereg pewnych rozwiązań, które w oczywisty sposób polepszały walory tej haubicy w porównaniu do wcześniejszych modeli. Szczególnie udana okazała się konstrukcja zamontowanego w kołysce oporopowrotnika, zwiększająca znacznie stabilność działa podczas strzelania.
Francja, maj 1940 roku
Ciężka haubica polowa s.F.H. 13 posiadała lufę w kalibrze 149,7 mm, o długości 2095 mm (L/14), gwintowaną, posiadającą 36 bruzd prawoskrętnych, z nakręconą na jej tylnej części nasadą zamkową. Otwór wlotowy przewodu lufy był zamknięty zamkiem klinowym z klinem poziomym. Przy strzelaniu pociskami burzącymi o masie własnej 42 kg, przy prędkości wylotowej pocisku 365 m/s, osiągano maksymalną donośność 8500 metrów. Kąt ostrzału w płaszczyźnie poziomej wynosił maksymalnie 5 stopni, a w płaszczyźnie pionowej od 0 stopni do +45 stopni. Szybkostrzelność nie przekraczała 3-4 strz./min. Haubica po połączeniu z przodkiem była ciągnięta przez sześciokonny zaprzęg konny. Masa haubicy s.F.H. 13 na stanowisku ogniowym wynosiła 2135 kg.
Pierwsze egzemplarze haubic s.F.H. 13 jakie ostały dostarczone do armii cesarskiej jeszcze przed wybuchem I Wojny Światowej. Wkrótce stały się one podstawowym sprzętem ciężkiej haubicy polowej niemieckich dywizji. Pewną ilość wyprodukowanych dział s.F.H. 13 zostało dostarczonych do sprzymierzonej Turcji. Produkcję seryjną omawianego typu haubicy polowej rozpoczęto także w firmie Rheinmetall. W sumie ostatecznie zbudowanych zostało 3409 sztuk ciężkiej haubicy polowej s.F.H. 13.
W związku z żądaniami dowództwa armii cesarskiej, chcącej dysponować działami o większej donośności, w firmie Krupp skonstruowano wersję rozwojową s.F.H. 13. W nowej haubicy zamontowano lufę kalibru 149,7 mm, o długości 2545 mm (L/17), również gwintowaną, z 32 bruzdami prawoskrętnymi. Umożliwiała ona przy strzelaniu pociskami burzącymi typu Gr. 14 Hb o masie własnej 44 kg i zastosowaniu silniejszego ładunku miotającego, gdzie prędkość wylotowa wynosiła 377 m/s, maksymalna donośności 8800 metrów. Nowa haubica otrzymała oznaczenie 15 cm lange schwere Feldhaubitze 13. Ze względu na dłuższą lufę masa działa stanowiła (na stanowisku ogniowym) 2250 kg. Inne parametry techniczne i zastosowania rozwiązań konstrukcyjnych, były takie jak w działach s.F.H. 13 i lg.s.F.H. 13 były produkowane przez firmy Krupp i Rheinmetall. W sumie zostało dostarczonych armii cesarskiej 1550 dział tego typu, które pierwsze dotarły na linie frontu w pierwszej połowie 1917 roku. Generalnie ciężkie haubice polowe typu lg.s.F.H. 13 były oceniane jako jedne z najlepszych ówczesnych dział artyleryjskich tego typu.
28 czerwca 1919 roku przedstawiciele rządu niemieckiego podpisali w Wersalu Traktat Pokojowy, nakładający na pokonane przez siły Ententy, państwo Niemieckie szereg bardzo poważnych ograniczeń politycznych, gospodarczych i militarnych. Postanowienie traktatu w rygorystyczny sposób zmniejszały stan osobowy i uzbrojenie armii niemieckiej. Restrykcje nie ominęły oczywiście jednostek artylerii, będącej obok piechoty najważniejszym rodzajem broni na polach bitewnych I Wojny Światowej. Szczególnie dotkliwy był zakaz posiadania przez nową niemiecką armię – Reichswehrę artylerii ciężkiej. Jedynym wyjątkiem był obszar warowny niemieckiego Królewca, którego załoga mogła dysponować na swoim wyposażeniu 12 haubicami polowymi lg.s.F.H. 13, jednak z zapasem amunicji kalibru 150 mm miały wynosić zaledwie 400 sztuk na jedno działo. Inne haubice kalibru 150 mm miały zostać zniszczone i pocięte na złom lub zostać oddane siłom Ententy. Oczywiście pewną ilość zapewne udało się ukryć przez Międzynarodową Wojskową Komisją Kontrolną. Trudno jednak ocenić, na ile te działania były skuteczne.
ciężka haubica polowa 15 cm s.F.H. 13
Dlatego też ciężkie haubice lg.s.F.H. 13 stałą się swoistym reliktem po dawnej armii cesarskiej, teraz użytkowej obecnie w niemieckiej Reichswehrze w bardzo ograniczonej ilości. Wtedy głównie wykorzystywano je do szkolenia, jednak już w okresie założenia nowych sił zbrojnych – Wehrmachtu, które zasiliły również jednostki artylerii nadbrzeżnej i fortecznej. Przykładowo, w składzie 1511. Fest Art. Abt., gdzie znajdowały się dwie czterodziałowe baterie lg.s.F.H. 13. Warto wspomnieć, że do strzelania stosowane były naboje rozdzielnego ładowania: siedem rodzajów ładunków miotających. Z lg.s.F.H. 13 można było wystrzeliwać kilka rodzajów pocisków artyleryjskich, jak te, które wystrzeliwano z następnie haubic s.F.H. 18 – 15 cm Gr. 19 – standardowy pocisk burzący o masie 43,5 kg, 15 cm SpGr. 36 FeS – ulepszony pocisk burzący o masie własnej 38,5 kg, 15 cm Gr. 19 Be – pocisk przeciwbetonowy o masie 43,5 kg, 15 cm Gr. 19 HL – pierwszy typ wprowadzonego w siłach Wehrmachtu pocisku z głowicą kumulacyjną o masie własnej 24,55 kg oraz 15 cm Gr. 19 Nb – pocisk dymny o masie 39 kg.
W latach dwudziestych jednostki artylerii w niemieckich dywizjach piechoty i kawalerii były teraz uzbrojone tylko w armaty polowe kalibru 7,7 cm F.K. 16 oraz w małej ilości lekkie haubice polowe le.F.H. 16. W dowództwie Reichswehry doskonale zdawano doskonale sprawę ze słabości taktyczno-technicznych tego sprzętu, odziedziczonego po armii cesarskiej, coraz bardziej starzejącej się. Nawet haubice polowe kalibru 105 mm, mogące prowadzić ogień stromotorowy do celów zakrytych, były tylko w niewielkim stopniu skutecznie do coraz nowocześniejszych pozycji umocnionych, także przy zwalczaniu nowocześniejszych dział artyleryjskich przeciwnika lub obezwładnianiu odległych celów grupowych. Do wykonywania tego typu zadań była potrzebna ciężka artyleria polowa kalibru 150 mm. Nieliczne zachowane jeszcze wówczas egzemplarze lg.s.F.H. 13 oczywiście nie zmieniały tej oceny.
Ciężka haubica polowa s.F.H. 18
Jednak szczęśliwie dla samych Niemców, w myśl traktatu wersalskiego pewne, ściśle określone zakłady przemysłowe miały produkować niewielkie ilości broni oraz amunicji, które niezbędne były do prowadzenia szkolenia i wymiany zużytego sprzętu sił Reichswehry. Dlatego też Między-aliancka Wojskowa Komisja Kontrolna zezwoliła na m.in.: utrzymanie biur konstrukcyjnych w wiodących na terytorium Niemiec firmach, które zajmowały się produkcją sprzętu artyleryjskiego – Krupp i Rheinmetall. Obi firmy mogły tym samym nadal oficjalnie posiadać dokumentację techniczną, konstrukcyjną i produkcyjną różnego typu broni artyleryjskiej. Dodatkowo wielu konstruktorów posiadający wysokie kwalifikacje oraz doświadczenie, dalej mogło pracować w wymienionych zakładach.
Afryka Północna, 1941 rok, s.F.H. 18/40
Prace konstrukcyjne, a następnie przeprowadzane różnego rodzaju badania i testy, prowadzono w tajemnicy. Trwały one aż do 1930 roku, co pozwoliło na stworzenie nowego typu broni o zadowalających parametrach ówczesne dowództwo armii niemieckiej. Nowa ciężka haubica polowa dostała oznaczenie: 15 cm schwere Feldhaubitze 18. Liczba 18 – oznaczająca model haubicy, była swego rodzaju próbą zamaskowania faktu, że chodziło wówczas o całkowicie nową broń, która została skonstruowana pod koniec lat 20.-tych XX wieku.
Opis konstrukcji
Ciężka haubica polowa typu s.F.H. 18 posiadała lufę o kalibrze 149,1 mm, o długości 4400 mm (L/29,5), bez hamulca wylotowego. W zasadzie ze względu na długość lufy, według dzisiejszych kryteriów można było by określić jako armato-haubicę. Lufa s.F.H. 18 była dwuwarstwowa, składała się z płaszcza i rury wewnętrznej, gwintowanych – 40 bruzd prawoskrętnych, z nakręconą na jej tylnej części nasadą zamkową. Otwór wlotowy przewodu lufy był zamknięty zamkiem klinowym z klinem poziomym. Opornik hydrauliczny, służący do hamowania odrzutu lufy po oddaniu strzału, umieszczony był wewnątrz kołyski łoża górnego. Na lufą montowano hydropneumatyczny powrotnik, zapewniający powrót położenia lufy w przednie położenie.
Stosunkowo długa lufa ciężkiej haubicy s.F.H.18, przy prędkości początkowej wystrzeliwanego pocisku artyleryjskiego 520 m/s, pozwalała na osiągnięcie maksymalnej donośności 13 300 metrów. Jak pisałem maksymalna donośność ciężkiej haubicy 15 cm lg.s.F.H. 13 nie przekraczała 8800 metrów.
Natomiast w s.F.H. 18 zastosowano łoże rozporowe z 2 rozstawnymi ogonami, o identycznej konstrukcji jak łoże armaty 10 cm Kanone 18. Nowa laweta, dająca haubicy 15 cm s.F.H. 18 trzy punkty podparcia, pozwoliły na zwiększenie prawie 12-krotnie w porównaniu z lg.s.F.H. 13 kąt ostrzału w płaszczyźnie poziomej. Była to bardzo istotna zaleta. Obsługa nowej haubicy – 12 żołnierzy mogła prowadzić ognień do różnorodnych celów, nie zmieniając jej położenia na stanowisku ogniowym tak często, jak było w przypadku s.F.H. 13 czy lg.s.F.H. 13. Kąt ostrzału w płaszczyźnie pionowej wynosił maksymalnie +45 stopni, co w okresie poprzedzającej wybuch II Wojny Światowej było parametrem bardzo zadowalającej.
Jednak ceną nowych rozwiązań wprowadzonych do konstrukcji, był poważny przyrost masy nowej haubicy, w porównaniu ze starymi modelami. Niewiele tutaj zmieniła sytuacja z rezygnacji stalowej płyty ochronnej, ponieważ początkowo zakładano, że obsługi dział 15 cm s.F.H. 18 nie będą zbyt często zmuszone do prowadzenia ognia na wprost. Masa w położeniu marszowym wyniosła aż 6304 kg, co od początku wskazywało na fakt, że będą one musiały być holowane przez specjalnie zaprojektowane ciągniki artyleryjskie. Przy trakcji motorowej przejście z położenia bojowego do marszowego było bardzo proste. Po zdemontowaniu lemieszy i złączeniu ogonów, osadzano je na przodku, stanowiące tutaj przednie półwozie, i za pomocą stalowego dyszla łączono z pojazdem holującym Lufa haubicy w trakcie trwania przemarszu przesunięta była do tyłu dla lepszego usytuowania środka ciężkości oraz dla zmniejszenia ogólnej długości.
Stepy wschodniej Ukrainy, jesień 1941 roku
Warto też wspomnieć, że w przypadku trakcji konnej s.F.H. 18 była wyposażona w koła o stalowych obręczach (tak jak wersja przedstawiona na zdjęciach), natomiast w przypadku wersji, dostosowanej do trakcji motorowej, stosowane były koła stalowe, posiadające z pełnymi gumowymi oponami.
Do strzelania z ciężkich haubic s.F.H. 18 kalibru 150 mm, stosowane były naboje rozdzielnego ładowania. Z myślą o nowej haubicy zostały początkowo opracowane następujące pociski: 15 cm Gr. 19 (standardowy pocisk z głowicą burzącą o masie własnej 43,62 kg), 15 cm Gr. 19 Beton (pocisk przeciwbetonowy o masie własnej 37,88 kg) oraz 15 cm Gr. 19 Nb (pocisk dymny o masie własnej 38,97 kg). W późniejszym okresie skonstruowano jednak i wprowadzono do uzbrojenia (produkcji seryjnej) kolejne typy pocisków, którymi były: 15 cm Gr. 36 FES (ulepszony pocisk burzący o masie własnej 38,5 kg), 15 cm Gr. 39 FES-HI/A (pierwszy pocisk z głowicą kumulacyjną, jaki został wprowadzony do uzbrojenia sił Wehrmachtu, o masie własnej 24,83 kg) oraz 15 cm Pzgr. 39 TS (pocisk przeciwpancerny podkalibrowy o masie 15 kg).
Eksponat muzealny – Haubica została prawdopodobnie zdobyta przez żołnierzy 1. Armii Wojska Polskiego w czasie walk o warszawską Pragę we wrześniu 1944 roku. Po zakończeniu wojny wzbogaciła ona zbiory muzeum, jednak najpóźniej na początku lat 60.-tych XX wieku, zgodnie z decyzją Głównego Zarządu Politycznego Wojska Polskiego, przekazano ją do Wytwórni Filmowej „Czołówka”. W maju 1996 roku działo przewieziono ponownie do warszawskiego muzeum z Centralnego Składu Uzbrojenia Policji w Starej Wsi.
Autor – zdjęcia: Dawid Kalka
Dawna placówka Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa
Do haubic s.F.H. 18 było stosowanych 8 rodzajów ładunków miotających. Ich stosunkowo duża różnorodność gwarantowała odpowiedni do sytuacji tor lotu pocisku. Przy strzelaniu pociskami burzącymi o masie 43,6 kg osiągano następujące prędkości początkowe i donośność: 1 ładunek – 210 m/s i maksymalny zasięg do 4000 metrów, 2 ładunek – 230 m/s i zasięg maksymalny 4700 metrów, 3 ładunek – 250 m/s i zasięg do 5525 metrów, 4 ładunek – 278 m/s i zasięg do 6625 metrów, 5 ładunek – 320 m/s i zasięg do 8200 metrów, 6 ładunek – 375 m/s i zasięg do 9725 m/s, 7 ładunek – prędkość do 440 m/s i zasięg maksymalny do 11 400 metrów, 8 ładunek – prędkość maksymalna do 520 m/s i zasięg do 13 250 metrów.
Ładunki miotające od numeru 1-6 stosowane było bez jakichkolwiek ograniczeń, jednak najsilniejsze ładunki o numerach 7 i 8, można było stosować, tylko w przypadku szczególnej konieczności i to po uzyskaniu zgody przełożonych. Instrukcja dopuszczała możliwość oddawania z wspomnianymi ładunkami tylko 10 strzałów, następujących jeden po drugim. Było to związane z faktem nadmiernego niszczenia ścianek komory nabojowej haubicy s.F.H. 18, a także problemami z utrzymaniem gazoszczelności wspomnianej komory.
Podstawowe dane taktyczno-techniczne: s.F.H. 18
-
Kaliber lufy – 149,1 mm
-
Długość lufy – 4440 mm (L/29,5)
-
Długość części gwintowanej – 3985 mm
-
Liczba zastosowanych bruzd – 40
-
Kąt podniesienia lufy – od 0 stopnia do +45 stopni
-
Kąt ostrzału poziomego – 60 stopni
-
Praktyczna szybkostrzelność – do 4 strz./min.
-
Masa w położeniu bojowym – 5512 kg
-
Masa w położeniu marszowym – 6304 kg
-
Prędkość wylotowa wystrzelonego pocisku – maksymalnie 520 m/s
-
Maksymalna donośność wystrzelonego pocisku – 13 325 metrów
Podstawowe dane taktyczno-techniczne: s.F.H. 36
Niemcy z zdobytej Warszawie – wrzesień 1939 roku
-
Kaliber lufy – 149,1 mm
-
Długość lufy – 3555 mm (L/23,7)
-
Długość części gwintowanej – 2965 mm
-
Liczba zastosowanych bruzd – 40
-
Kąt podniesienia lufy – od -1 stopnia do +43 stopni
-
Kąt ostrzału poziomego – 56 stopni
-
Praktyczna szybkostrzelność – do 4 strz./min.
-
Masa w położeniu bojowym – 3280 kg
-
Masa w położeniu marszowym – 3500 kg
-
Prędkość wylotowa wystrzelonego pocisku – maksymalnie 485 m/s
-
Maksymalna donośność wystrzelonego pocisku – 12 500 metrów
Podstawowe dane taktyczno-techniczne: s.F.H. 42
-
Kaliber lufy – 149,1 mm
-
Długość lufy – 4875 mm (L/32,5)
-
Długość części gwintowanej – brak danych
-
Liczba zastosowanych bruzd – 40
-
Kąt podniesienia lufy – od 0 stopnia do +45 stopni
-
Kąt ostrzału poziomego – 60 stopni
-
Praktyczna szybkostrzelność – do 4 strz./min.
-
Masa w położeniu bojowym – 5660 kg
-
Masa w położeniu marszowym – 6480 kg
-
Prędkość wylotowa wystrzelonego pocisku – maksymalnie 595 m/s
-
Maksymalna donośność wystrzelonego pocisku – 15 100 metrów
Produkcja seryjna s.F.H. 18
Produkcję seryjną ciężkiej haubicy 15 cm s.F.H. 18 rozpoczęto w końcu 1933 roku i trwała ona do końca II Wojny Światowej. Początkowo omawiany typ haubic wytwarzały zakłady w Dusseldorfie, należące do firmy Rheinmetall-Borsig AG. Później jednak produkcję przeniesiono do innych zakładów: Spreewerk w Berlin-Spandau, MAN w Augsburgu i Dorries-Fullner w Bad Warmbrunn. W okresie trwania II Wojny Światowej ciężkie haubice 15 cm s.F.H. 18 rozpoczęto także wytwarzać w zakładach Skoda w Dubnicy na terytorium Słowacji. Wyprodukowanie jednej haubicy s.F.H. 18 wymagała dużego nakładu pracy w liczbie około 5,5 tysiąca roboczogodzin (w przypadku lżejszej le.F.H. 18 wynosiło to 3,2 tysięcy roboczogodzin). Dlatego cena jednego egzemplarza ciężkiej haubicy wynosiła początkowo 40,4 tysięcy RM, natomiast w trakcie wojny spadła ona jednak tylko do 38,5 tysięcy RM.
Całość produkcji seryjnej ciężkiej haubicy 15 cm s.F.H. 18 w latach 1933-1945 roku można ocenić na około 7500 egzemplarzy dział tego typu. Do początku 1939 roku powstało łącznię 1350 dział s.F.H. 18, których produkcja miesięcznie osiągnęła łącznie 30 sztuk haubic kalibru 150 mm. Rozpoczęcie działań wojennych doprowadziło do zwiększenia ich produkcji oraz tempa wytwarzania. Jednak planowana liczba wytworzonych dział w liczbie 300 egzemplarzy nigdy nie została osiągnięta. W poszczególnych latach produkcja seryjna 15 cm s.F.H. 18 kształtowała się następująco: w 1939 roku – 190 haubic, w 1940 roku osiąknięto poziom 580 haubic, w 1941 roku 516 egzemplarzy, w 1942 roku – 636 sztuki, w 1943 roku – 785 egzemplarzy, w 1944 roku rekordowe 2295 sztuk i w 1945 roku jeszcze 401 egzemplarzy.
Model schwere Feldhaubitz 18M
W 1942 roku wprowadzono do produkcji zmodernizowany model haubicy, oznaczony jako s.F.H. 18M. W wylocie lufy został zastosowany hamulec wylotowy, co pozwoliło na znaczne zredukowanie przenoszenie nacisku na łoże działa podczas prowadzeniu częstego ognia oraz w dużym stopniu udało się zniwelować poważny problem z zastosowaniem ładunków miotających o numerach 7 i 8 – dodano specjalną, wymienną wkładkę do komory nabojowej.
Niedoszli następcy